حضور قلب
برخى از حالات، سبب كمال نماز است، از قبيل: حضور قلب، تفهّم، تعظيم، هيبت، اميد، شرم.
حضور قلب يعنى اينكه در نماز، دلت حاضر باشد، به نحوى كه چيزى تو را از نماز غافل نسازد. كاملترين شكل حضور قلب آن است كه در همه اعمال و ذِكرهاى نماز، دل نماز گزار به ياد خدا و حضور در محضر او باشد و احساس كند كه نماز را در پيشگاه او به جا مى آورد.
داشتن حضور قلب كامل، مرحله تفهّم را هم در بر دارد كه عبارت است از فهميدن معناى حركات و سخنانِ نماز. شخص مبتدى بايد به معناى هر فعل و قول در نماز توجّه داشته باشد و با اين آشنايى قبلى وارد نماز شود. اين درجه، مرحله تعظيم را نيز همراه دارد، تعظيم خدا منشأ آن شناخت عظمت و قدرت خداست. وقتى اين احساس را داشت كه خداوند، يا او را قبول كرده اكرام مى كند، يا به اقتضاى عدالتش عذاب مى كند، حالتِ «رهبت» و خشيت پديد مى آيد. مرحله «اميد» نيز از همين احساس پديد مى آيد و چون كارهاى زشت و كوتاهيهاى خود را در نظر آورد، حالت شرم و حيا دست مى دهد.
گوهر محبّت و ياد محبوب، دلها را جذب مى كند. كسى كه عشق به چيزى داشته باشد، آن را بسيار ياد مى كند. دلهاى گرفتار محبّت دنيا، نمى تواند حضور قلب بيابد. امّا قلوب سالم از اين آفت، همه حالاتش نماز و ذكر است. مهمّ آن است كه بتوانى حبّ دنيا را به حبّ آخرت و محبّت خدا تبديل كنى تا در نماز، همه دل به ياد خدا باشد. گاهى تشنه، آب مى نوشد تا در نماز، ياد آب و عطش، دل او را مشغول نسازد. نمازگزار بايد پيش از تكبيرة الأحرام همه توجّه خود را به نماز و معناى آن معطوف دارد، سپس شروع كند، تا چيزى مانع از حضور قلب او نشود.
يك مثال: اگر كسى زير درختى نشسته و همه فكر خود را درباره چيزى به كار گرفته است، ولى صداى گنجشكهاى درخت حواس او را پرت مى كند. اين پيوسته بر مى خيزد و با چوبى گنجشكها را مى راند و دوباره به فكر مى نشيند، ولى گنجشكها باز برگشته روى درخت مى نشينند. اين كار او را از پرداختن به هدفش باز مى دارد. راه نجات آن است كه درخت را قطع كند. در مسائل قلبى نيز، وقتى شهوات و تمايلات قوّت يابد و شاخ و برگ پيدا كند، از هر طرف افكار گوناگون سراغش مى آيد، مثل همان گنجشكها و درخت. ريشه اين درخت، دنيا دوستى است و «تا ريشه بجاست، درد، درمان نشود».
