اگر نيل به خيرو كمال در مرتبه حيوانى باشد، بهره نفس لذّات انسانى است. نفس در هر مرتبه اى، از كانال مناسب آن لذّت مى برد و كانال بهره مندى از لذايد انسانى، عقل است.

اين نكته نيز قابل ذكر است كه ابزار حسى آن گاه كه به خدمت عقل در آيند و در جهت خير و كمال روح انسانى قرار گيرند، به همان ميزان كه بعد حيوانى نفس به لذّات شهوى اش نايل مى شود، بعد انسانى نيز لذّت مى برد. لذّت بعد حيوانى از ابزار حسّى، بدون واسطه و لذّت بعد انسانى از ابزار حسّى به واسطه عقل و دين است، زيرا عقل و دين، آن ابزار را در جهت حق گرايى قرار مى دهند تا زمينه ميل به كمال نهايى (قرب الهى) ايجاد شود و آن جا كه روح انسانى به مرتبه اى از مراتب كمال حقيقى اش (قرب الهى) برسد لذّات انسانى در همان مرتبه از قرب خدا حاصل مى شود.

به هر حال، انسان از كانالهاى مختلف ادراكى و عملى به لذّات در مرتبه انسانى مى رسد. آن جا كه ادراك و عمل فقط جنبه عقلانى داشته باشد، حصول لذّت معنوى بدون واسطه، و آن جا كه ادراك و عمل در مرتبه حسّ و خيال و بعد حيوانى قرار داشته باشد، حصول لذّت براى مرتبه انسانى با واسطه است.

در اينجا به بخشى از لذّات در مرتبه انسانى اشاره مى كنيم كه برخى با واسطه و برخى بدون واسطه، براى روح انسانى حاصل مى شوند.

* لذّت انسانى از دنيا

دنيا، به معناى جهانى كه در آن هستيم و مملو از آيات الهى در آفاق و انفس است، از اين بُعد هيچ گاه مورد مذمّت واقع نشده و بر اساس حكمت الهى، هستى يافته است و آفرينش موجودى مانند انسان در آن بدون غرض و هدف نيست. اين دنيا هر چند بقاى حيات در آن توأم با مشقّت و گرفتارى است; ولى محلّ و جايگاه بسيار خوبى براى رسيدن به لذّات انسانى است.