شفاعت خواهى از اولياء خدا وتوسّل و زيارت آنان شرك نيست

دوره يازدهم، شماره دو

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  2  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نام: شفاعت خواهى از اولياء خدا و توسّل و زيارت آنان شرك نيست.

نويسنده: هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر: مؤسسه در راه حق قم ـ تلفن 2ـ7743221

تيراژ: 10000 جلد

قطع: جیبی

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  3  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مرزهاى توحيد و شرك در عبادت

آفرينش انسان و جهان، فعل حكيمانه ايزد داناست كه ـ همچون هر كار حكيمانه ـ براى خود هدفى را تعقيب مى نمايد; هدفى كه نتيجه آن به خود مخلوقات باز مى گردد، نه به آفريدگار بى نياز. اين حقيقت با در نظر گرفتن دو اصل مسلّم زير، كاملا روشن مى گردد:

1 ـ خدا غنى مطلق است و احتياج و نياز، به ساحت قدس او راه ندارد.

2 ـ خدا آفريدگار حكيمى است كه طبعاً بايستى اثر حكمت در فعل وى تجلى كند، يعنى كار او بايد دور از عبث و بيهودگى باشد.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  4  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

با در نظر گرفتن اين دو اصل، به اين نتيجه مى رسيم كه آفرينش جهان و انسان، بيهوده نبوده و براى هدفى كه نتيجه آن به خود آفريده باز مى گردد، انجام پذيرفته است.

قرآن مجيد به اين دو اصل فوق و نتيجه آن چنين اشاره مى كند:

أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ انَّكُمْ إِلَيْنا لاتُرْجَعُون;(1)

آيا گمان مى كنيد كه شما را بيهوده آفريده ايم و به سوى ما باز نخواهيد گشت؟

اكنون اين سؤال مطرح مى شود كه هدف از آفرينش انسان چيست؟

در پاسخ به طور اجمال مى گوييم: شناخت خدا و صفات جلال و جمال او و سپس آراستن روح و روان با فضايل اخلاقى و سجاياى والاى انسانى كه كمال انسان در آن دو نهفته است ـ ترسيم گر هدف خلقت او مى باشد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره مؤمنون، آيه 115.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  5  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

زيرا معرفت خدا (در حد امكان) نوعى برقرارى ارتباط با كانون كمال است، همچنان كه آراستن نفس به فضايل، جلوه گاه انسانيت و نشانه دستيابى او به قُلّه كمال ممكن است.

انسان براى تحصيل كمال، ابزارهايى در اختيار دارد كه مى تواند از آنها بهره گيرد. به اين ابزارها اشاره مى كنيم:

1 ـ پرورش احساسات پاك درونى

حس خداجويى و گرايش به فضايل به صورت نهادينه وجود انسان را فرا گرفته و پيوسته به كفّه معنويت سنگينى مى بخشد و دانش هاى روز، از وجود گرايش هايى به نام «حس مذهبى» كه پديد آورنده توجه به ماوراى طبيعت است و «حسن نيكى» كه سرچشمه اخلاق مى باشد گزارش مى دهند. در حقيقت، اين گرايشهاى پاك، نخستين سرمايه انسان است كه با پرورش آنها، به سوى كمال گام برمى دارد و با سركوب آنها، از حركت به قُلّه كمال باز مى ماند.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  6  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

2 ـ عقل و خرد

عقل و خرد چراغ فروزانى است كه مسير كمال را روشن مى سازد و با بهره گيرى از روشنگرى عقل، مى توان بخشى از مسير كمال را يافت و پيمود.

3 ـ پيامبران و آموزگاران الهى

پيامبران و آموزگاران الهى، كه با برنامه هاى جامع براى هدايت بشر به سوى كمال آمده اند، سومين سرمايه اى هستند كه در اختيار بشر قرار دارد و بخشى از برنامه آنان مربوط به پرورش استعدادهاى نهفته و گرايش هاى ياد شده است. تو گويى آنان بسان مهندسى كه با ابزار و ادوات خاص خود ذخاير ارضى را استخراج مى كنند، توانهاى نهفته در درون انسان را، با دستورات و برنامه هاى آسمانيشان، به بروز و ظهور مى رسانند.

امير مؤمنان على(عليه السلام) به اين حقيقت تصريح مى كند كه خدا پيامبران را فرستاده است تا از مردم بخواهند به

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  7  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

پيمان هايى كه با خدا بسته اند عمل كنند و نعمت هاى فراموش شده را به يادآورند و انديشه هاى مستور و پنهان را برانگيزند.(1)

اين پيمان ها همان امور فطرى و گرايش هاى درونى است كه در آفرينش هر انسان به صورت نهادينه موجود است. آفرينش انسان همراه با اين فطريات، نوعى پيمان بستن به پيروى از آنهاست.

در ميان امور فطرى و جبلّى و احساسات پاك، مسأله يكتاپرستى از اهمّيّت خاصى برخوردار مى باشد و در حقيقت برنامه تمام پيامبران در دعوت به توحيد و يكتاپرستى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ فبعث فيهم رسله، و واتر إليهم أنبيائه، ليستأدوهم ميثاق فطرته، و يذكّروهم منسيَّ نعمتِه، و يحتّجُوا عليهم بالتبليغ، ويُثيروا لهم دفائنَ العقول (نهج البلاغه، خ 1)، پيامبران را در ميان آنان برانگيخت و آنان را پياپى فرستاد تا به پيمانى كه با خدا بسته اند عمل نمايند، نعمت هاى فراموش شده را به ياد آورند، خردهاى پنهان گشته را بكار اندازند.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  8  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خلاصه مى شود، چنانكه مى فرمايد:

وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِى كُلِّ أُمَّة رَسُولا أَنِ اعْبُدُوا الله وَ اجْتَنِبُوا الطّاغُوت;(1)

در ميان هر امتى پيامبرى را برانگيختيم تا خدا را بپرستيد و از پرستش طاغوت اجتناب ورزيد.

اين آيه و نظاير آن به روشنى گواهى مى دهند كه «توحيد در عبادت» و پرستيدن وى و نفى پرستش غير او، عصاره دعوت انبيا و گل سر سبد برنامه هاى آنان مى باشد. از اين رو شريعت اسلامى بر اين اصل تأكيد كرده و يكتاپرستى را در سرلوحه برنامه خود قرار داده است.

در طول تاريخ هر چند تحريف هايى در اين اصل رخ داده و چه بسا بشرى مانند حضرت مسيح، معبود مسيحيان قرار گرفته است، ولى بزرگان روشن ضمير و واقع بينِ تمام شرايع آسمانى، توحيد در پرستش را يك اصل مسلّم تلقى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره نحل، آيه 36.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  9  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مى كنند تا آنجا كه خداوند به پيامبر خاتم دستور مى دهد كه در مقام مناظره، مسيحيان و كليميان را به اين اصل مشترك دعوت كند و بگويد:

قُلْ يا أَهْلَ الكِتابِ تعالَوا إِلى كَلِمَة سَواء بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمْ أَنْ لانَعبد إِلاّ إِيّاهُ وَ لانُشْرِكَ بِهِ شَيْئاً وَ لايَتَّخِذ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللهِ فَإِنْ تَوًلّوا فَقُولُوا اشْهدوا بانَّا مُسْلِمُون;(1)

بگو بياييد از كلمه «توحيد» كه ميان ما و شما يكسان است پيروى كنيم و آن اينكه: جز خدا را نپرستيم و چيزى را شريك او نگردانيم و برخى از ما، برخى ديگر را به ربوبيّت نگيرد. اگر آنان از قبول اين سخن سرباز زدند بگوييد شاهد باشيد كه ما در برابر حقيقت، سر تسليم فرود آورديم.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره آل عمران، آيه 64.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  10  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مراتب توحيد

توحيد مراتب گوناگونى دارد و «توحيد در پرستش»، كه همه پيامبران براى دعوت به آن آمده اند، يكى از شاخه هاى «اصل توحيد» است. ذيلا برخى از شاخه هاى توحيد را به صورت فشرده بيان مى كنيم:

ا ـ توحيد در ذات

خدا يكى است و براى آن مانندى نيست; يگانه است و به ذات او تركيب راه ندارد.

ب ـ توحيد در خالقيّت

آفريدگار هستى يكى است و جز او خالقى وجود ندارد و تأثير و يا آفرينشگرى ديگر عوامل، پرتوى از آفريدگارى اوست.

ج ـ توحيد در تدبير

كارگردان جهان، خداست و كردگارى بسان آفريدگارى از آن او مى باشد. اوست كه انسان و جهان را آفريد و تدبير و

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

سرپرستى را به عهده گرفت; كارآيى و فعّاليّت علل و اسباب در پهنه هستى به اذن و فرمان او است.

د ـ توحيد در عبادت

پرستش از آن خداست و غير او (هر چه و هر كه هست) بنده ناتوان اوست و همگى بايد پيشانى بر آستان قدس الهى بسايند.

همه بندگانيم و ايزد يكى است *** پرستش جز او را سزاوار نيست

در ميان مراحل گوناگون توحيد، مرحله اخير رشته واقعى سخن ما را تشكيل مى دهد، هر چند بحث از مراحل پيشين نيز از اهمّيّت بالايى برخوردار است.

اينكه گفتيم توحيد در عبادت، محور گفتار ماست نه به اين معناست كه در كلّيّت اين اصل و يا اساس آن شك و ترديدى وجود دارد تا به زدودن آن بپردازيم. زيرا همان طور كه يادآور شديم كليت اين اصل خدشه بردار نبوده و پيروان

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  12  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

تمامى شرايع آسمانى در «اساس» آن اتّفاق نظر دارند و شعار همگان شعار قرآنى است كه دستور مى دهد كه همگان بگويند:

إِيّاكَ نَعْبُدُ; فقط تو را مى پرستيم.

بحث با وهّابيّان در اين است كه آيا موضوعاتى مانند «شفاعت خواهى» از پيامبر يا «بزرگداشت روز تولد او» و مانند آنها، نوعى عبادت و پرستش پيامبر مى باشد; يا تكريم، غير از عبادت است.

پس بحث در اينست كه واقعيّت اين نوع درخواست ها و بزرگداشت ها چيست؟

«عبادتِ» پيامبر است. (پس شرك است و ناروا) يا صرفاً تكريم و احترام اوست. (پس جايز بلكه مستحب مى باشد.)

حلّ مسئله در گرو اين است كه عبادت به صورت منطقى و علمى تعريف شود تا در سايه آن، موارد مشكوك و مشتبه

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  13  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

را باز شناخته و «تكريم» را از «پرستش» جدا سازيم. زيرا چنانچه عبادت به صورت دقيق، تعريف نشود نمى توان درباره اين نوع موارد داورى كرد.

 تعريف منطقى عبادت

تعريف منطقى هر چيز، بايد در عين «ايجاز» و اختصار، «جامع» و «مانع» باشد. يعنى در عين فراگيرى همه افراد و مصاديق شىء تعريف شده، مانع از ورود مصاديق بيگانه در آن شود. در نتيجه ضابطه اى به دست آيد كه بتوان در پرتو آن، موارد «واقعى» عبادت را از موارد غير آن تميز داد و از خلط و اشتباه آنها با هم جلوگيرى كرد. طبعاً اگر ما به چنين تعريفى دست يابيم، بسيارى از مشكلات برطرف شده و اختلاف در داورى از ميان مى رود.

در تعريف مفهوم «عبادت و پرستش»، از سه راه مى توان بهره گرفت:

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  14  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ا ـ مراجعه به فرهنگ ها;

ب ـ بررسى مواردى كه لفظ عبادت در آن به كار مى رود;

ج ـ تحليل ويژگى هاى عبادت هاى قطعى، مانند عبادت موحّدان يا بت پرستان.

يادآور مى شويم دو راه نخست، ما را به نتيجه مطلوب كه همان اعطاى يك ضابطه دقيق و مشخص در شناخت مصاديق «عبادت» است نمى رساند و تنها راه سوم است كه پيمودن آن، افق را روشن مى سازد.

اينك درباره هر يك سخن مى گوييم:

ا ـ مراجعه به فرهنگ ها و كتاب هاى لغت

يكى از راه هاى تفسير عبادت، مراجعه به معجم ها و فرهنگ ها است.

اين منظور در كتاب «لسان العرب» مى گويد: عبوديّت به معنى خضوع و تذلّل است.

راغب در «مفردات» آن را به اظهار تذلّل معنى نموده و

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  15  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اضافه مى كند كه لفظ «عبادت» از لفظ «عبوديت» بليغ تر است، زيرا عبادت به نهايت تذلّل مى گويند.

فيروز آبادى در «قاموس» آن را به طاعت و ابن فارس نيز در «مقائيس» به نرمش و ذلت معنى مى كنند.(1)

اين نوع تعريف ها نمى تواند ترسيم گر معنى دقيق عبادت باشد، زيرا اظهار ذلت حتى به صورت بى نهايت عبادت نيست; تا اگر انسان آن را درباره غيرخدا انجام دهد مشرك شود. اظهار كوچكى و فروتنى در برابر پدر و مادر امرى پسنديده و مورد دستور شرع انور بوده ولى پرستش آنان نيست، چنان كه مى فرمايد:

وَ اخْفِضْ لَهُما جناحَ الذُلِّ مِنَ الرَّحْمَة;(2)

بال هاى فروتنى را در برابرشان (پدر و مادر) از روى محبت و لطف فرود آر.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ به كتابهاى لسان العرب، مفردات راغب، قاموس اللغة، مقاييس ماده «عبد» مراجعه بفرماييد.

2 ـ سوره اسراء، آيه 24.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  16  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آنچه گفتيم به معنى بى ارزش بودن كار فرهنگ نويسان نيست، زيرا هدف آنان نوعاً تفسير اجمالى كلمه است، نه تعريف و تحديد واقعى آن به صورت ضابطه اى منطقى و علمى. اكنون به تحليل راه دوم مى پردازيم:

ب ـ بررسى مواردى كه لفظ عبادت به كار مى رود

بررسى مواردى نيز كه لفظ عبادت در آنها به كار رفته است، مقصود ما را تأمين نمى كند. يعنى نمى توان از بررسى آن موارد، ضابطه دقيق را به دست آورد. زيرا واژه عبادت، به علت صناعت ادبى «مجاز» و «استعاره»، در مواردى استعمال شده كه قطعاً مصداق عبادت (كه مايه شرك باشد) نيست، مثلا به انسان پرخور و جاه طلب، شكم پرست و مقام پرست مى گويند. فردوسى مى گويد:

پرستنده آز و جوياى كين *** ز گيتى ز كس نشنود آفرين

ولى همگى مى دانيم افراطِ فزون حدِ، اين گونه افراد در

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  17  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خوردن و كسب مقام و مال، مايه شرك به معناى اصطلاحى نيست، ولى چون اين گونه انسان ها زمام زندگى را به دست چنين غرايزى سپرده اند، در نظر مردم پرستنده شكم يا مقام به شمار مى روند. حتّى قرآن نيز به صورت مجاز اين واژه را در مشابه اين موارد به كار مى برد، آنجا كه مى فرمايد:

أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يا بَنِى آدَمَ أَنْ لاتَعْبُدُوا الشَّيْطان انَّهُ لَكُمْ عَدُوٌ مُبين;(1)

اى فرزندان آدم آيا با شما پيمان نبستيم كه شيطان را نپرستيد; او دشمن آشكار شما است؟!

انسان هاى فرو رفته در شهوت و غضب مطيع شيطان اند، ولى به كار بردن لفظ پرستش در حق آنان نوعى استعاره و مجاز است تا از اين طريق علاقه مفرط آنان به مقاصد مادى، گوشزد شود، ولى هيچ گاه يك انسان دروغگو يا شهوت ران، عابد و پرستشگر شيطان (به اين معنى كه او را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره يس، آيه 60.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  18  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در جرگه مشركان قرار دهد) قلمداد نمى شود.

ج ـ بررسى ويژگى هاى عبادت

در عبادت موحدان يا بت پرستان، كه همگى عمل آنها را «عبادت» مى ناميم، به دو ويژگى بر مى خوريم كه يكى ظاهرى و برونى است و ديگرى باطنى و درونى.

ويژگى نخست كه آن را در تمام مصاديق عبادت به روشنى لمس مى كنيم، همان «خضوع و فروتنى» يا «تذلّل و خاكسارى» است كه وسيله زبان يا ديگر اعضا ابراز مى شود. در اين ويژگى، البته «عبادت» يا «تكريم» و «پرستش» با «بزرگداشت» يكسانند. از اين رو بايد به دنبال ويژگى دوم رفت كه مى تواند نقش مميّز و جدا سازى «مصاديق واقعى» عبادت را از «مصداق نما» و «شبه عبادت»ها بر عهده بگيرد و شناسايى آن، ما را به مقصد رهبرى مى كند.

ويژگى دوم همان انگيزه درونى است كه پرستشگر را به خضوع و خاكسارى وادار مى سازد.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  19  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

انگيزه موحدان و پيروان آيين توحيد، به مراتب اخلاص و شناخت آنان از معبود خويش بستگى دارد; و انگيزه درونى آنان را مى توان به دو صورت خصوصى و عمومى تقسيم كرد:

انگيزه «خاصّ» عارفان و سالكان از عبادت حق

انگيزه عارفان و سالكان واقعى راه حق كه با كانون حق در ارتباطند، همان محبت بيش از حد به معبود است. درك زيبايى محبوب مطلق، آن چنان جاذبه اى در كانون وجودشان پديد آورده كه بدون توجه به پاداش ها و كيفرهاى مادّى و اخروى، او را مى پرستند.

به تعبير ديگر: علاقه به كمال و جمال معبود، يگانه محرّك آنان براى خاكسارى در برابر حق و پرستش اوست.

در احاديث اسلامى اين نوع عبادت، از آنِ آزادگان شمرده شده كه از هر نوع تعلّقات نفسانى رها شده اند، چنان كه مى فرمايد:

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  20  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

...و قومٌ عَبَدُوا اللهَ عزّوجلّ حبّاً له فتلك عبادةُ الأحرار...(1)

اين انگيزه به گونه اى كه بيان گرديد، انگيزه اى فراگير در ميان مردم نيست و در همه عبادت گران و پيروان آيين توحيد يافت نمى شود، بلكه از آنِ انسان هاى خاصى است كه به قلّه كمال انسانى رسيده و جز حُبّ كمال و جمال معبود، انگيزه اى در دل ندارند. در اين صورت لازم است به بيان انگيزه عمومى عبادت بپردازيم.

انگيزه «عامّ» مردم از عبادت حق

انگيزه فراگير همان است كه اكثريت موحّدان را به پرستش خداى يگانه وادار مى سازد و ناشى از احساس وجود دو خصوصيّت در معبود است:

الف) احساس اينكه خدا آفريدگار جهان و انسان بوده و سرچشمه هستى به شمار مى رود.

ب) احساس اينكه او، علاوه بر آفريدگار جهان، «ربّ» و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعة، ج 1، ص 55، باب 9، از ابواب مقدمات عبادات، ح 1.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  21  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

«مدبّر» و «كارگردان» عالم هستى است و چنين نيست كه خدا جهان را آفريده و تدبير آن را به ديگرى واگذار كرده باشد. بلكه او تدبير هستى را نيز بر عهده دارد و سرنوشت جهان و انسان و شخص عبادت گر، در دنيا و آخرت، در دست اوست. هر نوع نيازى كه به او روى آورد، جز به وسيله او برطرف نمى شود و او حلاّل و فريادرس تمام گرفتاريهاست.

انسانهاى موحد كه در مكتب پيامبران پرورش يافته اند، به شناخت هاى گام به گام خود سرعت بخشيده و خدا را به عنوان خالق مدبِّر، كه تأثير هر موجودى به اذن اوست، مى شناسند و به خاطر آن سر بر آستان او فرود آورده و با راز و نياز خود با او در صدد رفع نيازهاى خود برمى آيند و از طريق امتثال فرمان هاى او، رضاى او را به دست مى آورند و به غير او كه هيچ گونه نقشى در زندگى انسان ندارد سر فرود نمى آورد و هر موجودى جز خدا پيوسته مى گويد:

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  22  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

لا أَمْلِكُ لنفسى ضَرّاً و لانَفْعاً إِلاّ ما شاءَ الله;(1)

براى خود مالك هيچ زيان و سودى نيستم مگر آنچه كه خدا بخواهد.

 انگيزه مشركان از عبادت بت ها و معبودهاى باطل

اين بخش از بررسى ما از ارزش بالايى برخوردار است و ما با بهره گيرى از آيات قرآنى، عقيده و انگيزه مشركان در پرستش بت ها را ذيل چند عنوان بررسى مى كنيم:

1 ـ عزّت اجتماع و پيروزى در جنگ، از بتان است

مشركان عصر رسالت ـ درست بر خلاف عقيده موحدان ـ معتقد بودند كه عزّت اجتماعى انسان ها و پيروزى آنان در نبرد با دشمن، از آنِ بتان است و در پرتو توجّه آنها، انسان عزيز و پيروز مى شود. قرآن مجيد عقيده موحدان و مشركان را درباره منشأ عزت و نصرت چنين نقل مى كند:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره يونس، آيه 49.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  23  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

1 ـ موحد، عزت را در دست خدا مى داند و منطق او

فللّه العزّة جميعاً;(1) شكوه و عزّت تماماً مخصوص خداست مى باشد.

امّا مشرك، عزّت خود را در دست بت ها مى بيند:

واتّخَذُوا مَنْ دُونِ الله آلِهَةً ليَكُونُوا لَهُمْ عِزّاً;(2)

و آنان غير از خدا معبودانى برمى گزيدند تا مايه عزتشان باشد.

2 ـ به اعتقاد انسان موحد، پيروزى و يارى به دست خداوند است و اين آيه شريفه همواره ورد زبان اوست كه:

وَ مَا النَّصْرُ إِلاّ مِنْ عِنْدِ الله العَزيز الحَكيم;(3)

پيروزى جز از جانب خداوند توانا حاصل نمى شود.

امّا انسان هاى مشرك بر اين باورند كه پيروزى و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره فاطر، آيه 10.

2 ـ سوره مريم، آيه 81.

3 ـ سوره آل عمران، آيه 126.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  24  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

يارى رسانى به دست خدايان ساختگى است:

واتخذوا مِنْ دُونِ الله آلهة لعلّهم يُنْصرُون.(1)

2 ـ بت ها مالكان مقام شفاعت هستند

مشركان عصر رسالت، بت ها را داراى مقام شفاعت دانسته و معتقد بودند كه شفاعت آنان بدون هيچ نوع قيد و شرطى پذيرفته مى شود، پس مهم اين است كه آنها را بپرستيم تا ما را به خدا نزديك سازند.

قرآن در ردّ اين انديشه متذكّر مى شود كه شفاعت هيچ شفيعى بدون اذن او پذيرفته نمى شود:

مَنْ ذَا الَّذِى يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاّ بِإِذْنِهِ;(2) چه كسى بدون اذن او، شفاعت مى كند؟!

اين حقيقت كه شفاعت هيچ شفيعى بدون اذن او پذيرفته نمى شود، از آيات ديگر قرآن نيز استفاده مى شود.(3)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره يس، آيه 74.

2 ـ سوره بقره، آيه 255.

3 ـ سوره زخرف، آيه 86; سوره مريم، آيه 87.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  25  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

3 ـ بت ها مصادر افعال الهى

اين نوع انديشه ها در ميان بت پرستان عصر رسالت، انديشه نوظهورى نبوده، بلكه ريشه در تاريخ كهن بت پرستى داشته است، چنانكه از گفتگوى ابراهيم خليل(عليه السلام)با مشركان عصر خود اين مطلب كاملا ثابت مى شود. وى خداى خود را چنين توصيف مى كند:

الّذى خلقنى فَهُو يَهْدين * وَ الَّذى هُوَ يُطْعِمُنى وَ يَسْقين * وَ إِذا مَرضتُ فَهُوَ يَشْفين * وَ الَّذِى يُميتنى ثُمَّ يُحْيين* وَ الَّذى أَطْمَعُ أنْ يغفرلى خطيئتى يوم الدين;(1)

آن كس كه مرا آفريد همو راهنمائيم مى كند و آن كس كه او خوراكم مى دهد و سيرابم مى كند و چون بيمار شوم او مرا درمان مى بخشد و آن كس كه مرا مى ميراند و سپس زنده ام مى گرداند و آن كسى كه اميد دارم روز پاداش گناهم را بر من ببخشايد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره شعراء، آيات 78 ـ 80.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  26  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در اين آيات ابراهيم خليل(عليه السلام)، قهرمان توحيد، افعالى مانند: آفريدن، هدايت، روزى دادن، شفا بخشيدن و ميراندن و زنده كردن و بخشودن گناه را به خداوند يكتا نسبت مى دهد و از اين طريق به ردّ عقايد بت پرستان «بابل» مى پردازد كه اين نوع افعال را از آنِ معبودهاى باطل خود مى دانستند.

4 ـ همتايان خدا

جامع ترين آيه اى كه عقيده بت پرستان را نسبت به خدايان خود روشن مى سازد، آيات زير است، كه مى رساند كه به زعم باطل مشركان، بت ها همتاى خدا شمرده مى شدند.

الف) و من النّاس من يتّخذ من دون الله أنداداً يُحبونهم كحبّ الله;(1)

برخى از مردم براى خدا، همتايانى برمى گزينند و آنها را به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره بقره، آيه 165.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  27  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مانند خدا دوست مى دارند.

«انداد» در لغت عرب جمع «نِدّ» به معنى «مثل» و «نظير» و «همتا» است. مقصود از اين همتايى، يكسان گرفتن آنها با خدا در افعالى است كه ما آنها را فعل خدا مى ناميم. چنانكه مى دانيم احيا و اِماته و رزق و شفا و هدايت انسان ها و آمرزش گناهان، كار خدا است و همگى از شاخه هاى توحيد ربوبى و تدبير جهان مى باشند، ولى بت پرستان تصوّر مى كردند كه خدايان آنها، مصدر اين امورند و روى اين امر، در برابر آنها خضوع كرده و به ستايش آنها مى پرداختند.

ب: تالله إن كنا لَفى ظلال مبين * إذ نسوّيكم بربّ العالمين(1)

مشركان در روز رستاخيز خطاب به خدايان باطل خويش مى گويند:

به خدا سوگند ما در گمراهى آشكار بوديم، چه شماها را با

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره شعراء، آيه 97 ـ 98.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  28  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خداى جهانيان يكسان مى شمرديم.

با توجّه به اين نوع آيات مى توان به انگيزه مشركان در پرستش بت ها پى برد. اينك به نتايج روشنى كه از بررسى هاى فوق به دست مى آيد، اشاره مى كنيم.

 جمع بندى مباحث گذشته

1 ـ مشركان عصر رسالت و پيش از آن، معتقد به معبودها و خدايان كوچكى بودند كه بخشى از افعال الهى به آنان تفويض شده بود و آنها، در عين مخلوق بودن، كارهاى مهمى بر عهده داشتند; در حقيقت، «ربوبيّت» الهى را تصرف كرده و مالك افعال او شده بودند و به خاطر همين انگيزه، مشركان در برابر آنها خضوع مى كردند.

ربوبيّت بت ها و سيطره آنها بر جهان، معيار و حد معيّنى نداشت. گاه گام هاى بلندى در راه شرك برداشته جز خلقت جهان و انسان، تمشيت همه امور را از آنِ بت ها مى دانستند.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  29  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

چنان كه بت پرستان عصر ابراهيم(عليه السلام)تا اين حد پيش رفته بودند. گاه نيز معتقد بودند كه قسمتى از كارهاى خدا به بت ها تفويض شده است، مانند فرستادن باران، شفا دادن بيماران، مغفرت و آمرزش گناهان و شفاعت در درگاه خدا; و مشركان عصر رسالت داراى چنين عقايدى بودند.

2 ـ گاهى تصوّر مى شود بت هاى مشركان، در نظر آنان، شأنى جز شفاعت مقبول در درگاه الهى نداشته اند، ولى اين انديشه با آيات پيشين كاملا مخالف است. زيرا آيات ياد شده حاكى از اين است كه مشركان عزّت و ذلّت، پيروزى و شكست و شفاعت و مغفرت را در دست بت ها مى دانستند و گمان مى كردند كه خدايان ساختگى آنان بخشى از افعال خدا را بر عهده گرفته اند.

3 ـ انگيزه مشركان در پرستش بت ها، از اعتقاد قلبى آنان به مقاماتى ناشى مى شد كه براى بت ها در اداره جهان قائل بودند و با عقيده، در برابر بت ها خضوع مى كردند و به

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  30  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اصطلاح آنها را «آلهه» و ارباب و دارندگان مقام شفاعت و هدايت و... مى دانستند.

4 ـ با توجّه به مطالب ياد شده مى توان به مفهوم دقيق و جامع عبادت دست يافت و در تعريف آن چنين گفت: عبادت، خضوع و تذلّلى است جوشيده از عقيده خاص درباره معبود; خواه اين معبود خدا باشد يا مخلوق او كه (به عقيده شخص پرستشگر) كارهاى الهى به او واگذار شده است و به تعبير ديگر: عبادت، خضوع در برابر موجودى است كه وى را «اله» و «ربّ» مى انگاريم، خواه الوهيت و ربوبيّت او صحيح باشد يا باطل.

امام خمينى(قدس سره) عبادت را چنين تعريف مى كنند:

عبادت در عربى و پرستش در فارسى عبارت است از آن كه كسى را به عنوان آنكه خدا است ستايش كنند، خواه به عنوان خداى بزرگ، خواه به عنوان خداى كوچك.(1)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كشف اسرار، ص 29، درباره آگاهى از تعريف هاى منطقى عبادت به كتاب «منهج الرشاد» نگارش شيخ جعفر كاشف الغطاء و «آلاالرحمن» نگارش علاّمه بلاغى، ج 1، ص 57 و «البيان»، نگارش آية الله خويى، ص 503 مراجعه بفرماييد.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  31  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

5 ـ هر نوع خضوع و اظهار فروتنى و تذلّل، مادام كه از چنين انگيزه اى سرچشمه نگيرد، «عبادت» نيست ـ هر چند از نظر تذلّل به بالاترين درجه برسد.

بنابراين خضوع عاشق دلداده در برابر معشوق، احترام فرزندان صالح به والدين و كرنش انسان هاى مؤمن نسبت به انبياء و اولياء عبادت و پرستش نيست. بلكه هر يك براى خود نام خاصى دارد كه مى توان همه را تحت عنوان «تكريم و تعظيم» جاى داد.

زائران بيت الله الحرام دست بر حجر الأسود مى مالند، پرده كعبه را مى بوسند و بر ديوار كعبه صورت نهاده و اشك مى ريزند و كسى هم آنان را عابدان سنگ و گِل تلقى نمى كند، زيرا به الوهيت و ربوبيّت اين اشيا معتقد نيستند.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  32  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بنابراين شفاعت خواستن از انبياء و امامان و توسّل به آنان و تكريم و زيارت قبور آنان به هيچ وجه عبادت و پرستش آنان نيست تا شرك بشمار آيد. اينها تكريم است و نه پرستش.

در اينجا از يادآورى نكته اى ناگزيريم; و آن اينكه هرگاه كرنشى به دليلى كه گفته شد، در شمار پرستش قرار نگرفت، نبايد آنرا دليل بر جايز بودن آن شمرد، زيرا چه بسا ممكن است همان عمل به دليل ديگرى حرام باشد. مانند سجده در برابر پيامبر و امام، يا در برابر والدين و معلمان، زيرا در آئين اسلام ايجاد يك چنين حالت و صورت عبادت در برابر غيرخدا مطلقاً حرام است، هر چند به عنوان تكريم باشد.