ديدگاه دانشمندان سنّى نسـبت به وهّابيّت

دوره يازدهم، شماره یک

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  2  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نام: ديدگاه دانشمندان سنّى نسبت به وهّابيّت

نويسنده: هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر: مؤسسه در راه حق قم ـ تلفن 2ـ7743221

تيراژ: 10000 جلد

قطع: جیبی

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  3  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

«اتّحاد» رمز پيروزى ملّت ها بر مشكلات، و پيشرفت آنان در مسير كمال است.

قرآن مجيد، همه جا از «اتّحاد» تعريف كرده و امّت اسلام را از «تفرقه و پراكندگى» برحذر داشته است:

وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمعياً وَلاتَفَرَّقُوا;(1)

همگى به ريسمان الهى چنگ زنيد و از تفرقه بپرهيزيد.

رمز به كارگيرى واژه «حبل» (ريسمان) شايد از آن رو باشد كه جامعه متشتت و پراكنده، همچون انسان افتاده در چاه محتاج به ريسمانى است كه او را از بُنِ چاهِ تاريكِ «تفرقه» بيرون آورد.

در سيره و سنّت پيامبر(صلى الله عليه وآله) نيز، اتّحاد و همبستگى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره آل عمران، آيه 103.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  4  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مسلمين پيوسته مورد ستايش و سفارش بوده است.

نخستين اقدام پيامبر(صلى الله عليه وآله) در مدينه، اجراى عقد اخوّت و برادرى ميان دو طايفه بزرگ اوس و خزرج بود.

آنان در پى ساليان دراز جنگ و خونريزى با يكديگر، به صورت دو دشمن خونى در آمده بودند و حضرت به حكم

إنَّما الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَة فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَويكُمْ;(1)

ايشان را با هم برادر ساخته و واداشت كه كينه هاى كهن را فراموش كنند.

ملّت مسلمان ايران خوشبختانه سالهاست كه، به بركت پيروى از قرآن و پيامبر و عترت پاك آن حضرت(عليهم السلام) از اتحاد و يكپارچگى بى نظير برخوردار بوده و در سايه اين وحدت توانسته است بر بسيارى از مشكلات بزرگ خويش فائق آيد.

متأسّفانه مشاهده مى شود، افراد و عناصرى ساده لوح يا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره حجرات، آيه 10.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  5  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

وابسته به بيگانگان، گوشه و كنار مى كوشند با طرح برخى از مسائل مذهبى تفرقه انگيز (آن هم به صورت سطحى و ناقص يا وارونه) اين وحدت با شكوه و مباركِ تاريخى را بر هم بزنند.

از آن جا كه مقابله با اين جريان مشكوك و توطئه آميز، بر همه شيفتگان اتحاد مسلمين و دلسوزان اين مملكت واجب است، بر آن شده ايم كه برخى مسائل را كه دستاويز تفرقه افكنان شده، به صورت منطقى و با استناد به قرآن كريم و سنّت قطعى پيامبر(صلى الله عليه وآله) مورد بحث و بررسى قرار داده و چراغى فرا راه جوانان عزيز و حقيقت جو نهيم كه در پرتو آن حق را از باطل باز شناسند و خويشتن را از افتادن در دامهاى رنگارنگ انحراف و اختلاف حفظ كنند.

شگفت اينجا است، «توحيد در عبادت» و جز «خداى يگانه ديگرى را نپرستيدن» كه بايد مايه انسجام ملّت ها و به هم پيوستن گروهها گردد، بر اثر پيش داورى ها و احياناً غرض ورزى ها، مايه تفرقه و دودستگى گرديده است. و

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  6  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

موضوعاتى كه از شاخه هاى «توحيد قرآنى است» رنگ شرك به خود گرفته، و بعضى از بدعت هاى نوظهور از عصر «ابن تيميّه» جايگزين سنّت هايى شده است كه همه مسلمانان از عصر رسالت بر آن متمسّك بوده اند.

توحيد و يكتاپرستى، نخستين اصلى است كه خداوند همه پيامبران را براى ابلاغ و نشر آن در ميان بشر، مبعوث ساخت و به ويژه ابراهيم خليل(عليه السلام) (كه سه دين بزرگ الهى ـ يهود، مسيحيت و اسلام ـ خود را به وى منسوب مى دارند) بر اين اصلْ پاىْ فشرد. لذا هيچ فردى را نمى توان پيرو راستين اديان الهى ناميد. مگر آن كه اين اصل بنيادين را بپذيرد و شعار همه مسلمين نيز، به پيروى از پيامبر گرامى خويش(صلى الله عليه وآله)، كلمه «لاإله إلاّ الله» است يعنى معبودى جز «الله» شايسته پرستش نيست و تنها بايد سرِ بندگى به آستانِ او ساييد.

مسلمانان ـ به رغم اختلافى كه در برخى مسائل، با هم داشتند ـ در ايمان به اصل «توحيد» متّحد بودند و بين سُنَن

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  7  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و عقايد مشترك خويش (همچون «شفاعت خواهى از اولياى الهى» و «احترام و زيارت قبور پاكان») با اين اصل اساسى هيچ نوع جدايى و تضاد نمى ديدند.

امر، چنين بود تا اين كه در آغاز قرن هشتم هجرى فردى موسوم به احمد بن تيميّه روى برخى از سنن و عقايد رايج مسلمين انگشت اعتراض نهاد و گرايش به آنها را مايه شرك و دورى از توحيد پنداشت. براى نمونه، مدّعى شد كه شفاعت اوليا در روز رستاخيز، واقعيّت دارد ولى درخواست شفاعت از آنان در اين جهان، شرك است!

احمد بن تيميّه در سال 661 ق، 5 سال پس از سقوط خلافت بغداد، در «حرّان» از توابع سوريه ديده به جهان گشود و تحصيلات اوليّه را تا 17 سالگى در آن سرزمين به پايان برد. حمله مغولان به اطراف شام، ترس عجيبى در دلها افكنده بود و اين امر سبب شد كه عبدالحليم، پدر احمد، همراه خانواده و جمعى از بستگان، حرّان را به سوى دمشق ترك گويد و در آنجا اقامت كند. تا سال 698، چيزى

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  8  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

از احمد شنيده نشد، ولى از آغاز قرن هشتم بتدريج افكار نادرست وى ظهور و بروز يافت. خصوصاً موقعى كه ساكنين «حماة» از وى خواستند آيه الرَّحْمنُ عَلى الْعَرْشِ اسْتَوى را تفسير كند، در تفسير اين آيه دچار لغزش شد و براى خداوند جايگاهى در فراز آسمانها كه بر عرش و سريرى متكى است تعيين كرد!

مسلمانان (به ويژه شيعيان) خدا را پيراسته از جسم و جسمانيّت مى دانند. زيرا آياتى چون لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَىء و لَمْ يَكُنْ لهُ كُفُواً أَحَد، با مفهوم روشن خود، آنان را از تشبيه خداوند به صفات مخلوقات باز داشته است. اما ابن تيميّه از آيه مزبور تفسيرى ارائه داد كه مخالف آيات فوق، و مستلزم شباهت خداوند به انسانهاست.

انتشار پاسخ ابن تيميّه در دمشق و اطراف آن، غوغايى به راه افكند.

ابن تيميّه، پيوسته افكار عمومى را ـ با نظر دادن بر خلاف آراءِ مشهور و رايج مسلمين ـ متشنج مى كرد. ذكر

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  9  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بيانيه هائى كه عالمان بزرگ شام و مصر درباره ابن تيميّه صادر كرده اند، در اين مختصر نمى گنجد، لذا به گزيده اى از آنها اكتفا مى كنيم تا منزلت و ارج وى در افكار عمومى آن زمان روشن شود.

ابن بطوطه جهانگرد معروف در سفرنامه خود معروف به «رحله ابن بطوطه» مى نويسد: من در دمشق فقيه بزرگ حنابله تقى الدين بن تيميّه را ديدم، او در فنون گوناگون سخن مى گفت ولى در عقل او چيزى بود(1) آنگاه مى افزايد:

او در يكى از جمعه ها در مسجدى مشغول وعظ و ارشاد بود و من نيز شركت كردم از جمله گفتار او اين بود:

خداوند از عرش به آسمان نخست فرود مى آيد مانند فرود آمدن من از منبر، اين سخن را بگفت و يك پله از منبر پايين آمد، در اين هنگام فقيهى، مالكى به نام «ابن الزهراء»

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ متن عبارت عربى ابن بطوطه: «و كان في عقله شيء» براى حفظ امانت به ترجمه تحت اللفظى بسنده كرديم.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  10  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

به مقابله برخاست، و سخن او را رد كرد، مردم به طرفدارى از ابن تيميّه برخاستند و فقيه معترض را با مشت و كفش زدند.(1)

اين نمونه اى از عقايد او است كه شاهد عينىِ كاملاً بى طرف با گوش خود شنيده و ديده است.

شخصيّت هاى زير، كه هر يك در عصر خود از استوانه هاى علمى شام و مصر به شمار مى رفته اند، ديدگاههاى ابن تيميّه را با آموزه هاى انبياء و اولياى الهى مغاير شمرده و در نقد و ردّ وى كتاب نوشته اند:

1. شيخ صفى الدين هندى أرموى (644 ـ 715 ق).

2. شيخ شهاب الدين بن جهبل كلابى حلبى (متوفاى 733).

3. قاضى القضاة كمال الدين زملكانى (667ـ733).

4. شمس الدين محمد بن احمد ذهبى (م 748).

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ رحلة ابن بطوطة، صص 95 ـ 96، طبع دار صادر سال 1384.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

5. صدرالدين مرحّل (م 750).

6. على بن عبدالكافى سُبكى (م 756).

7. محمد بن شاكر كتبى (م 764).

8. أبو محمد عبدالله بن أسعد يافعى (698 ـ 768).

9. ابوبكر حصنى دمشقى (م 829).

10. شهاب الدين احمدبن حجر عسقلانى (م 852).

11. جمال الدين يوسف بن تغرى اتابكى (812 ـ 874).

12. شهاب الدين بن حجر هيثمى (م 973).

13. ملا على قارى حنفى (م 1016).

14. ابوالأيس احمد بن محمد مكناسى معروف به ابوالقاضى (960 ـ 1025).

15. يوسف بن اسماعيل بن يوسف نبهانى (1265ـ1350)

16. شيخ محمد كوثرى مصرى (م 1371).

17. شيخ سلامه قضاعى عزامى (م 1379).

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  12  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

18. شيخ محمد ابوزهره (1316 ـ 1396).(1)

برخى از اين شخصيّت ها كتابهاى مستقلى در ردّ آراءِ ابن تيميّه نوشته اند. همچون تقى الدين سُبكى كه دو كتاب به نام هاى شفاء السقام فى زيارة خير الأنام الدرّة المضيئة فى الرّد على ابن تيميّه دارد.

براى آن كه خواننده گرامى از داورى دانشمندان بزرگ اهل سنّت نسبت به افكار ابن تيميّه مطلع شود، نمونه وار، به برخى از سخنان آنان اشاره مى كنيم:

شمس الدين ذهبى، دانشمند مشهور اهل سنّت، در علم حديث و رجال و درايه سرآمد عصر خويش بود. وى در نامه بلند و پند آميزش به ابن تيميّه چنين مى نويسد:

آيا وقت آن نرسيده است كه از جهالت دست بردارى و توبه كنى؟!

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ براى آگاهى از نظريات اشخاص فوق، به كتاب «بحوثٌ فى الملل و النحل»، ج 4، صص 37 ـ 50 مراجعه كنيد.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  13  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بدان كه تو به دهه هفتم عمر خود گام نهاده اى و مرگت نزديك شده است. به خدا قسم، فكر نمى كنم تو به ياد مرگ باشى، بلكه كسانى را هم كه به ياد مرگ هستند تحقير مى كنى! فكر نمى كنم سخن مرا بپذيرى و به پند من گوش دهى; به خدا قسم در ميان دشمنان تو، افراد صالح و خردمند و دانشور فراوانند، چنان كه در بين دوستانت نيز افراد گنهكار و دروغگو و نادان و بيعار، زياد به چشم مى خورند! بدان كه من خوشحالم كه در ظاهر از من بدگويى كنى; ولى در باطن از نصيحتم پندگير. رحمت خدا بر آن كس كه عيبم را ـ به رسم هديه ـ به من بازگو كند...(1)

سُبكى، محقق هم عصر ابن تيميّه، معتقد است «ابن تيميّه ـ در پوشش پيروى از كتاب و سنّت، و دعوت مردم به حق و هدايتشان به سوى بهشت ـ در عقايد اسلامى بدعت گذاشت و اركان اسلام را درهم شكست. او با اتفاق

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تكملة السيف الصقيل، شيخ محمدزاهدكوثرى مصرى، صص109ـ192.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  14  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مسلمانان به مخالفت برخاست و سخنى گفت كه لازمه آن جسمانى بودن خدا و مركّب بودن ذات اوست.(1)

ابن شاكر در شرح حال ابن تيميّه از رساله اى ياد مى كند كه وى درباره فضايل معاويه و عدم جواز لعن يزيد نوشته است.(2)

ابن حجر هيثمى دانشمند اهل سنّت ابن تيميّه را فردى مى داند كه:

خدا او را خوار و گمراه و كور و كر كرده است و پيشوايان اهل سنّت بر فساد افكار و اقوال او تصريح دارند. هر كس مى خواهد از عقايد وى آگاه شود به كتابهاى ابوالحسن سُبكى و فرزندش تاج الدين و امام اهل سنّت عزبن جماعه و غير آنان رجوع كند.

سخنان ابن تيميّه فاقد ارزش بوده و او فردى بدعتگزار،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ الدرّة المضيئة في الرّد على ابن تيميّه، سُبكى، ص 5.

2 ـ فوات الوفيات، كتبى، ج 1، ص 77.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  15  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

گمراه و گمراه گر، و غير معتدل است. خداوند، به عدلش با او رفتار كرده و ما را از شرّ عقيده و راه و رسم وى حفظ كند!(1)

انتقادات مستمرِّ دانشمندان وقت موجب انزواى ابن تيميّه شد و مرامش بتدريج در طاق نسيان قرار گرفت، چندان كه ديگر كسى از افكار وى دم نمى زد، گويى در جهان چنين كسى نبوده و چنين افكارى را عرضه نكرده است. دانشمندان مذكور، الحق به وظيفه خويش در مقابله با انحرافات وى عمل كرده و به سخن رسول خدا تجسّم بخشيدند، آن جا كه مى فرمايد:

إذا ظهرت البدع فى أُمّتى فعلى العالم أن يظهر علمه فمن لم يفعل فعليه لعنة اللّه;(2)

آنگاه كه بدعت ها در جامعه آشكار مى شود لازم است دانشمندان با روشنگريهاى عالمانه خويش با آن ها به مبارزه برخيزند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ الفتاوى الحديثه، 86، تطهيرالفؤاد،9چاپ مصر،نگارش شيخ محمدبخيت.

2 ـ اصول كافى، ج 1، ص 54، باب البدع و الرأى، ح 1.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  16  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

براثر مبارزات ياد شده، از افكار ابن تيميّه جز در كتاب هاى شاگرد وى، ابن قيّم جوزى (691 ـ 751 ق) نامى باقى نماند. حتّى خود ابن قيّم در كتاب «الروح» به مخالفت با استاد خود برخاسته است.

اكنون بايد ديد چگونه اين افكار بار ديگر در قرن 13 هجرى از زاويه انزوا خارج شد و برخى مجدداً به نشر و ترويج آن پرداختند؟

پنج قرن پس از ابن تيميّه، آراء وى توسط فردى موسوم به محمد بن عبدالوهّاب مطرح شد و با ترويج آن به قوّه شمشير، موجى نو از تفرقه و كشتار بين مسلمانان به راه افكند.

متأسّفانه طرح مجدّد افكار ابن تيميّه از سوى محمد بن عبدالوهّاب در شرايط و اوضاعِ تاريخىِ بسيار نامناسبى صورت گرفت. تو گويى اساساً وضع اين افكار، براى ايجاد شكاف و اختلاف ميان مسلمين، آن هم در بدترين اوضاع و شرايط تاريخى بود!

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  17  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ترويج آراء ابن تيميّه از سوى محمد بن عبدالوهّاب (كه عنوان وهّابيّت را به خود گرفت) و سپس حمله وهّابيّان با پشتيبانى سياسى ـ نظامى شيوخ برخى از قبايل «نجد» به مناطق مسلمان نشينِ حجاز، عراق، شام و يمن، در دهه هاى نخست قرن 13 هجرى و قرن 19 ميلادى صورت پذيرفت و اين در حالى بود كه امّت اسلام از چهار سو مورد هجمه شديد استعمارگران قرار داشت.

انگليسى ها بخشى عظيم از هند را ـ با زور و تزوير ـ از دست مسلمانان خارج ساخته و با پايان دادن به شوكت امپراتورى مسلمان تيمورى، كه خواب تسخير پنجاب و كابل و سواحل خليج فارس را مى ديدند و قشون آنان گام به گام به سمت جنوب و غرب ايران پيشروى مى كرد.

فرانسوى ها به رهبرى ناپلئون مصر و سوريه و فلسطين را با قوّه قهريّه اشغال كرده و در حالى كه به امپراتورى مسلمان عثمانى چنگ و دندان نشان مى دادند، در انديشه

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  18  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نفوذ به هند بودند.

روس هاى تزارى (كه مدّعىِ جانشينىِ «سزارهاى مسيحى» روم شرقى بودند) با حملات مكرّر به ايران و عثمانى، مى كوشيدند قلمرو حكومت خويش را از يك سو تا قسطنطنيه و فلسطين و از سوى ديگر تا خليج فارس گسترش دهند و بدين منظور، اشغال نظامىِ متصرّفات ايران و عثمانى در اروپا و قفقاز را، در صدر برنامه هاى خود قرار داده بودند.

حتّى آمريكايى ها نيز چشم طمع به كشورهاى اسلامى شمال آفريقا دوخته و با گلوله باران شهرهاى ليبى و الجزاير سعى در رخنه و نفوذ به جهان اسلام داشتند. جنگ اتريش با عثمانى بر سر صربستان و همكارى ناوگانِ جنگىِ هلند با انگليسى ها در محاصره نظامى پايتخت الجزاير، نيز، در همين دوران بحرانى صورت پذيرفت.

در چنين دوران سختى كه مسلمانان نياز حياتى به همدلى و همكارى بر ضد دشمن مشترك داشتند، محمد بن عبدالوهّاب

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  19  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مسلمانان را به جرم «شفاعت خواهى از اولياء خدا» و «زيارت قبور اولياء خدا» مشرك و بت پرست و واجب القتل! خواند و اعراب باديه نشين را برانگيخت كه مناطق سنّى نشين / شيعه نشينِ حجاز، عراق، شام و يمن را به خاك و خون بكشند و اموال مسلمين را ـ به عنوان غنيمت به غارت برند.

نكته بسيار عجيب و غيرقابل هضم در اين كار، جريان فتواى محمد بن عبدالوهاب (به عنوان يك فقيه مسلمان) به تكفير مسلمانان جهان و تشويق و تحريض پيروان خويش به قتل و غارت فجيع آنان به اتهام شرك و بت پرستى است كه صحنه هاى جانگدازى در طول دو قرن اخير پيش آورده است.

محمد بن عبدالوهّاب در سال 1115 در شهر عُيَيْنَه از توابع نجد ديده به جهان گشود. پدر وى، عبدالوهّاب، از قضات آن شهر به شمار مى رفت. محمد، فقه حنبلى را در زادگاه خود آموخت. سپس براى تكميل معلومات رهسپار

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  20  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مدينه منوّره شد و در آنجا به تحصيل حديث و فقه پرداخت.

در دوران تحصيل در مدينه، گهگاه مطالبى بر زبانش جارى مى شد كه از عقايدى خاص حكايت داشت، چندان كه اساتيد وى نسبت به آينده اش نگران شده و مى گفتند: اگر اين فرد به تبليغ بپردازد گروهى را گمراه خواهد كرد.(1)

محمد بن عبدالوهّاب پس از مسافرت هايى، دِرعيّه را براى اقامت برگزيد كه محمد بن سعود (جدّ آل سعود) بر آن حكومت مى كرد. او افكار خود را با حاكم درعيّه در ميان نهاد و هر دو پيمان بستند كه محمد بن عبدالوهّاب افكارش را تبليغ كند و زمام حكومت در دست محمد بن سعود باشد. براى استحكام اين روابط، ازدواجى نيز بين دو خانواده صورت گرفت.

محمد بن عبدالوهّاب تبليغ خود را در پرتو قدرت حاكم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ جميل الصدقى الزهاوى، الفجر الصادق، ص 17; سيد احمد زينى الدحلان، فتنة الوهابية، ص 66.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  21  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آغاز كرد. به زودى هجوم به قبايل اطراف و شهرهاى نزديك شروع شد و سيل غنايم از اطراف و اكناف به شهر درعيّه، كه شهر فقير و بدبختى بود، سرازير گشت، اين غنايم، چيزى جز اموال مسلمانان منطقه نجد نبود كه با متّهم شدن به شرك و بت پرستى، اموال و ثروتشان بر سپاه محمد بن عبدالوهّاب حلال شده بود! تا آنجا كه آلوسى كه خود تمايلات وهّابى گرى دارد، از مورخى به نام ابن بُشر نجدى چنين نقل مى كند:

من در آغاز كار، شاهد فقر و تنگدستى مردم درعيّه بودم ولى بعداً اين شهر در زمان سعود (نوه محمد بن سعود) به صورت شهرى ثروتمند درآمد، تا آنجا كه سلاح هاى مردم آن با زر و سيم زينت يافته بود. بر اسبان اصيل و نجيب سوار مى شدند و جامه هاى فاخر در بر مى كردند و از تمام لوازم ثروت بهره مند بودند، به حدّى كه زبان از شرح آن قاصر است.

روزى در يكى از بازارهاى درعيّه ناظر بودم كه مردان در

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  22  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

طرفى و زنان در طرف ديگر قرار داشتند. در آنجا طلا، نقره، اسلحه، شتر، گوسفند، لباس هاى فاخر، گوشت، گندم و ديگر مأكولات به قدرى زياد بود كه زبان از وصف آن عاجز است. تا چشم كار مى كرد بازار ديده مى شد. من فرياد فروشندگان و خريداران را مى شنيدم كه مانند همهمه زنبوران عسل در هم پيچيده بود كه يكى مى گفت فروختم و ديگرى مى گفت خريدم!(1)

دو چيز به انتشار افكار محمد بن عبدالوهّاب در ميان اعراب باديه نشين نجد كمك دارد:

1. حمايت سياسى نظامى حكومت وقت;

2. دورى مردم نجد از تمدن و معارف و حقايق اسلامى.

جنگ هايى كه وهّابيّان در نجد و خارج از نجد (همچون حجاز، يمن، شام و عراق) مى كردند، جاذبه اى دلفريب داشت; ثروت هر شهرى كه با قهر و غلبه بر آن دست

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تاريخ ابن بشر نجدى، ج 1، ص 23.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  23  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مى يافتند، بر مهاجمين حلال بود، اگر مى توانستند آن را جزو متصرّفات و املاك خود قرار مى دادند و در غير اين صورت، به غنايمى كه به دست آورده بودند اكتفا مى كردند.(1)

هر انديشه نوظهورى ـ خاصّه اگر در پوشش «توحيد» عرضه شود ـ در روزهاى نخست توجّه مردم را به خود جلب مى كند، خاصّه در جايى كه مردم آن از علم و دانش دور باشند. روزى كه محمد بن عبدالوهّاب كار خود را در نقاب دعوت به توحيد و مبارزه با شرك آغاز كرد، برخى از شخصيّت هاى نجد و يمن به سوى وى اقبال كردند. براى نمونه زمانى كه موج دعوت او به يمن رسيد امير محمد بن اسماعيل (1099 ـ 1186) مؤلّف كتاب «سُبُلُ السلام فى شرح بلوغ المرام» قصيده اى بلند بالا در مدح محمد بن عبدالوهّاب سرود كه مطلع آن چنين بود:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ جزيرة العرب فى القرن العشرين، ص 341.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  24  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

سَلامٌ على نجد وَ مَنْ حَلَّ فِى نَجْد *** وَ إنْ كانَ تَسليمى على البُعد لايُجدى

درود بر نجد و كسى كه در آن قرار دارد، هر چند درود من از اين راه دور سودمند نيست.

ولى همو، هنگامى كه خبرهاى ناگوارى از قتل و غارت وهّابيّان را دريافت كرد و فهميد كه محمدبن عبدالوهّاب به تكفير مسلمانان پرداخته و براى مال و جان آنها بهايى قايل نيست، از سروده پيشين خود پشيمان گشت و قصيده اى نو سرود كه با اين بيت آغاز مى شد:

رَجَعتُ عن القَولِ الّذى قُلتُ فى النجدى *** وَقد صحّ لى عنهُ خِلافُ الّذى عِندى(1)

من از گفتار پيشين خود در حق آن مرد نجدى بازگشتم، زيرا خلاف آنچه كه درباره وى مى پنداشتم برايم ثابت شد!

كشتار وهّابيّان در عتبات عاليّات، به راستى صفحه اى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كشف الارتياب، سيدمحسن امين، ص 8.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  25  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

سياه در تاريخ اسلام است.

صلاح الدين مختار، كه از نويسندگان وهّابى است، مى نويسد: در سال 1216 ق حاكم وقت با قشون بسيار متشكل از مردم نجد و عشاير جنوب و حجاز و تهامه و ديگر نقاط، به قصد عراق حركت كرد. وى در ماه ذى القعده به شهر كربلا رسيد و آنجا را محاصره كرد. سپاهش برج و باروى شهر را خراب كرده، به زور وارد شهر شدند و بيشتر مردم را كه در كوچه و بازار و خانه ها بودند به قتل رساندند. سپس نزديك ظهر با اموال و غنايم فراوان از شهر خارج شدند و در نقطه آبى به نام ابيض گرد آمدند. خمس اموال غارت شده را خود سعود برداشت و بقيه، به نسبت هر پياده يك سهم و هر سواره دو سهم، بين مهاجمين تقسيم شد.(1)

ابن بشر، مورّخ نجدى، درباره حملات وهّابيّان به نجف مى نويسد: در سال 1220 ق با سپاهى انبوه از نجد و اطراف

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تاريخ المملكة العربية السعودية، ج 3، ص 73.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  26  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آن، به بيرون مشهد معروف در عراق ]مقصود، نجف است [فرود آمد و سپاه خود را در اطراف شهر پراكنده ساخت. وى دستور داد باروى شهر را خراب كنند، ولى سپاه او زمانى كه به شهر نزديك شدند به خندق عريض و عميقى برخوردند كه امكان عبور از روى آن وجود نداشت. در جنگى كه بين طرفين رخ داد، بر اثر تيراندازى از باروهاى شهر، جمعى از سپاهيان كشته شدند و بقيه آنها از گرد شهر عقب نشسته و به غارت روستاهاى اطراف پرداختند.(1)

ممكن است تصوّر شود كه وهّابيّان، تنها بلاد شيعه نشين را مورد تاخت و تاز خود قرار مى دادند. ولى اين تصوّر بهيچوجه درست نيست و بايد گفت كليه مناطق مسلمان نشين حجاز، عراق و شام آماج حملات آنها قرار داشت و تاريخ در اين مورد، از هجوم هاى وحشيانه اى گزارش مى دهد كه مجال شرح همه آنها در اين مختصر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عنوان المجد فى تاريخ نجد، ج 1، ص 337.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  27  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نيست. نمونهوار، به يك مورد اشاره مى كنيم.

جميل صدقى زهاوى در خصوص فتح طائف به دست وهّابيّان مى نويسد: از زشت ترين كارهاى وهّابيّان، قتل عام مردم است كه بر صغير و كبير رحم نكردند. طفل شيرخوار را بر روى سينه مادرش سر مى بريدند، جمعى را كه مشغول فرا گرفتن قرآن بودند همه را كشتند. چون در خانه ها كسى باقى نماند به دكان ها و مساجد رفتند و هر كه بود، حتّى گروهى كه در حال ركوع و سجود بودند، كشتند. كتاب ها را كه در ميان آنها تعدادى مصحف شريف و نسخه هايى از صحيح بُخارى و مسلم و ديگر كتب حديث و فقه بود در كوچه و بازار افكندند و آنها را پايمال كردند. اين واقعه در سال 1217 اتفاق افتاد.(1)

وهّابيّان پس از قتل عام طائف، نامه اى به علماى مكّه نوشته و آنان را به آيين خويش دعوت كردند. سپس صبر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ الفجر الصادق، ص 22.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  28  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كردند تا ايّام حج منقضى شد و حاجيان از مكّه بيرون رفتند، آنگاه قصد مكّه نمودند.

به نوشته شاه فضل رسول قادرى (هندى)، علماى مكّه در كنار كعبه گرد آمدند تا به نامه وهّابيّان نجد پاسخ گويند، در حين گفتگو و مشاوره آنان، ناگهان جمعى از ستمديدگان طائف داخل مسجدالحرام شدند و آنچه بر آنان گذشته بود بيان داشتند و در ميان مردم شايع شد كه وهّابيّان به مكّه آمده و كشتار خواهند كرد. مردم مكّه سخت در وحشت و اضطرار افتادند، چنانكه گويى قيامت بر پا شده است. علما اطراف منبر (در مسجدالحرام) جمع شدند. ابو حامد خطيب به منبر رفت و نامه وهّابيّان و جواب علما در ردّ عقايد آنان را قرائت كرد. آنگاه خطاب به علما و قضات و ارباب فتوا گفت: گفتار نجديان را شنيديد و عقايدشان را دانستيد. درباره آنان چه مى گوييد؟ همه علما و مُفتيان مذاهب اربعه اهل سنّت، از مكه مشرّفه و ساير بلاد اسلامى كه براى اداى مناسك حج آمده بودند، به كفر وهّابيّان حكم كردند و بر امير

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  29  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مكّه واجب دانستند به مقابله با آنان بشتابد و افزودند كه بر مسلمين واجب است او را يارى كنند و با وى در جهاد شركت نمايند و هر كس بدون عذر، تخلّف كند گنهكار بوده و هر كس در اين راه شركت كند مجاهد و در صورت كشته شدن شهيد خواهد بود. در اين امر، اتفاق نظر بود و فتواى مزبور را نوشتند و همه مهر كردند... .(1)

بدين گونه مى بينم كه آيين وهّابيّت از دير باز، از سوى كليّه فرق اسلامى (چه شيعه و چه اهل سنّت) محكوم به بطلان بوده است.

نخستين ردّ بر اين مكتب را برادر خود محمد بن عبدالوهّاب، شيخ سليمان بن عبدالوهّاب، به نام «الصواعق الالهية» نوشت او در كتاب مزبور چنين آورد:

امورى كه وهّابيّان آن را موجب شرك و كفر دانسته و بهانه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سيف الجبّار المسلول على الأعداءالأبرار، شاه فضل رسول قادرى، استانبول 1395 ق، ص 2 به بعد.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  30  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مباح بودن مال و جان مسلمانان مى پندارند، در زمان ائمه اسلام به وجود آمده بود. ولى از هيچ يك از ائمه اسلام شنيده و روايت نشده است كه مرتكبين اين اعمال را كافر يا مرتد دانسته و دستور جهاد با آنان را صادر كرده باشند، يا آن كه بلاد مسلمانان را ـ همان گونه كه اينان مى گويند ـ بلاد شرك و دارالكفر بنامند.(1)

پس از شيخ سليمان، علما و شخصيت هاى بسيارى از اهل سنّت به نقد آراى محمد بن عبدالوهّاب پرداخته اند كه اسامى برخى از آنها چنين است:

1 ـ عبدالله بن لطيف شافعى، مؤلف «تجريد سيف الجهاد لمدعى الاجتهاد».

2 ـ عفيف الدين عبدالله بن داود حنبلى، مؤلف «الصواعق والردود».

3 ـ محمد بن عبدالرحمن بن عفالق حنبلى، مؤلف

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ الإسلام فى القرن العشرين، صص 126 ـ 137.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  31  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

«تحكُّم المقلدين بمن ادعى تجديد الدين».

4 ـ احمد بن على قبانى بصرى، مؤلف رساله اى در نقد معتقدات فرزند عبدالوهاب.

5 ـ شيخ عطاءالله مكّى، مؤلف «العارم الهندى فى عنق النجدى».

اينها نمونه اى از دانشمندان اهل سنّت اند كه در ردّ وهّابيّت كتاب نوشته اند و جز اينها كسان ديگرى هم هستند كه اسامى آنان را مى توانيد در كتاب بحوثٌ فى الملل و النحل جلد 4 صفحات 355 ـ 359 بجوييد.

در بين شيعيان نخستين ردّيه بر اين مكتب، توسط فقيه و مرجع نامدار تشيّع مرحوم آية الله شيخ جعفر كاشف الغطاء نگارش يافت، كه تحت عنوان «منهج الرشاد لمن أرادالسّداد» حقايق را فاش ساخته و نسخه اى از آن را نزد امير سعود بن عبدالعزيز (پادشاه متعصّب وهّابى) فرستاد.

سلاله پاك وى، مرحوم آية الله شيخ محمد حسين آل كاشف الغطاء، نيز زمانى كه وهّابيّان در سال 1344 ق دست

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  32  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

به تخريب مراقد ائمه اهل بيت(عليهم السلام) در مدينه زدند، كتابى به نام «الآيات البيّنات فى قمع البِدَع و الضّلالات» نوشت و آراء آنان را به منطق وحى، نقد و رد نمود.

گسترده ترين كتابى كه از جانب علماى شيعه در نقد وهّابيّت به رشته تحرير در آمده، كتاب «كشف الارتياب عن اتباع محمد بن عبدالوهاب» نوشته علاّمه و مصلح فقيد آية الله سيد محسن عاملى است، كه مطالعه آن براى پژوهشگران مسائل مربوط به اين مكتب، مفيد و راهگشاست.(1)

  ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ براى آگاهى از ديگر كتب علماى شيعه در نقد اين مسلك، به كتاب «بحوثٌ فى الملل و النحل» ج 4، صص 359 ـ 360، مراجعه شود.