زكــات

دوره هفتم، شماره ده

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  2  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نام جزوه: زكــات

نويسنده: هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر: مؤسسه در راه حق قم - تلفن 2-7743221

تيراژ: 20000 جلد

نوبت چاپ : مكرّر

تاريخ چاپ : 1378 هـ ش

قطع: جیبی 

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  3  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

زكـات

اسلام در برنامه هاى خود، علاوه بر اين كه به تمام ابعاد وجودى انسان توجّه كرده، مسأله اجتماع و مسوؤليّت فرد در قبال آن را نيز در نظر گرفته است. و با اين كه معنويّت را اصل قرار داده، مسائل مادّى را نيز به عنوان عامل رشد و تكامل، مطرح و بشر را به سوى آن راهنمايى كرده است.

از جمله مسائل مهمّ مورد توجّه اسلام. رفع مشكلات و احتياجات فردى و اجتماعى مردم است; و در ميان مشكلات، بزرگ ترين مشكل، مسأله «فقر» است

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  4  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كه خداوند متعال، خمس و زكات را به عنوان پشتوانه اى مادّى، جهت رفع فقر در مرحله اوّل، و رفع نابسامانى هاى ديگر در مرحله بعدى مطرح مى كند.

وجوب زكـات

وجوب زكات از ضروريّات دين بوده و منكر آن در صورتى علم به ضرورت آن داشته باشد، كافر است.(1)

از آيات ذيل به خوبى وجوب زكاب استفاده مى شود: «...واتواالزّكوة، و ما تقدّموا لأنفسكم من خير تجدوه عندالله; انَّ اللهَ بما تعملونَ بصيرٌ»(2)

«...و زكات بدهيد و بدانيد كه آن چه براى خود مى فرستيد در نزد خدا خواهيد يافت كه همانا خداوند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - مهذّب الأحكام; جلد11، صفحه 7.

2 - سوره مباركه بقره، آيه 110.

در معجم الوسيط آمده است: «(اَلزَّكوةُ) ألبركة و النّماء و الطهارة و الصّلاح و...» و در مجمع البحرين است: «... اَلزَّكوة... امّا مصدر «زكاء إذانمى... و تفيد النّفس فضيلة الكرم و امّا مصدر «زكا» إذا طهر لأنّها تطهر المال من الخبثِ و النّفس الخيلة من البخل... فزكة المال طهر للمال و زكاة الفطرة طهر للأبدان».

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  5  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

به هر كارى كه مى كنيد آگاه است».

«خُذْ مِنْ اَمْوالِهمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكّيهِمْ بِها وَصَلِّ عَلَيْهِمْ اِنَّ صَلوتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَ اللهُ سَميعٌ عليمٌ»(1).

«(اى پيامبر!) از اموالشان زكات بگيريد تا بدين وسيله پاكشان كنى و (اموالشان را) نموّ دهى و درباره آنان دعاى خير كنى كه دعاى تو مايه آرامش آنان است و خدا شنوا و دانا است».

علاّمه بزرگوار، آيت الله طباطبايى مى فرمايد:

«اين كه فرمود «مِن أموالهم» اشاره دارد به اين كه صدقه از انواع و اصنافى از اموال گرفته مى شود.]نقدينه( طلا و نقره) - انعام ثلاثه(شتر، گاو و گوسفند) - غلاّت چهارگانه(گندم، جو، خرما و كشمش)[.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره مباركه توبه، آيه 103.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  6  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آن گاه كه آيه «خُذْمِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً...» در ماه رمضان نازل شد، رسول خدا(صلى الله عليه وآله) به منادى امر فرمود در ميان مردم ندا دهد و اعلام نمايد كه خداوند تبارك و تعالى زكات را بر شما واجب نمود، آن چنان كه نماز را بر شما واجب فرمود...»(1).

معناى لغوى و اصطلاحى زكات

زكات در لغت به معناى «طهارت»، «اصلاح»، «نموّ» و «زيادتى» است(2). و در فقه اسلام و عرف شرع، زكات

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - جامع الأحاديث، ج 8، شماره 1.

2 - مصباح اللغة، ص 117 و مفردات راغب، ص 213.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  7  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

به تناسب معناى لغوى، بر حقّ معروف و معيّنى اطلاق مى شود. و آن (یک دهم) يا (یک بیستم) و يا غير آن ها از نصاب هاى زكات است كه دراموال زكوى مانند غلاّت و...تعيين شده است; تا موجب طهارت، اصلاح، نموّ و حفظ نفس و مال شود.

اهميّت زكات

در قرآن مجيد، زكات، قرين نماز - كه بالاترين عبادت و ستون دين است - واقع شده و در 26 مورد كه از نماز نام آورده است، در كنار آن ها به پرداخت زكات نيز سفارش شده است. امام باقر و امام صادق(عليهما السلام)

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  8  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مى فرمايند: «فَرَضَ اللهُ الزّكوةّ مَعَ الصّلاةِ»(1).

«خداوند زكات را همراه نماز واجب نمود».

هم چنين در روايات ديگر آمده است كه «شرط قبولى نماز، پرداخت زكات است». مانند:

امام على(عليه السلام) فرمود: «لاتُقْبَلُ الصّلاةُ مِمَّنْ منعَ الزّكوة»(2)«كسى كه از پرداخت زكات امتناع ورزد، نماز(او) پذيرفته نمى شود».

پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) در يك روز پنج نفر را به جرم اين كه زكات نمى پرداختند از مسجد بيرون كردند; «اُخْرجوا مِن مسجِدِنا لاتُصَلُّوا فيه و أنتم لا تُزَكُّونَ»(3).

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - جامع الأحاديث، ج 8، ش 3.

2 - جامع الاحاديث، ج 8، ش 8.

3 - جامع الاحاديث، ج 8، ش 12.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  9  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

محمّد بن مسلم مى گويد: «از امام باقر(عليه السلام) در مورد آيه شريفه «سَيُطَوَّقُونَ ما بَخِلوُا بِهِ يَوْمَ الْقِيامَةِ»(1) سؤال كردم; فرمود:

«كسى از پرداخت چيزى از زكات امتناع نمى ورزد، مگر آن كه خداوند در روز قيامت، آن را به شكل اژدهايى از آتش درآورده به گردنش مى اندازد كه مرتّب گوشت او را به دندان گرفته و مى گزد تا آن كه از حساب فارغ شود. اين معناى همان قول خداوند - عزّوجلّ- است كه فرمود: زود باشد، آن چه بدان بخل ورزند; در روز قيامت به گردن آنان آويخته شود. يعنى آن چه از زكات بدان بخل ورزيده ايد»(2).

شايد يكى از بارزترين، مصاديق اقامه قسط، همين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - آل عمران، آيه 179.

2 - جامع الأحاديث، ج 8، ش 36.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  10  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

زكات است كه اسلام مانعين زكات را مستوجب عقوبت سختى مى داند.

شرايط وجوب زكات

كسى كه زكات مى پردازد، بايد داراى شرايطى باشد از قبيل:

1 - بالغ باشد; پس كسى كه به حدّ بلوغ شرعى نرسيده است; پرداخت زكات بر او واجب نيست.

2 - عاقل باشد. پس در مال ديوانه در تمام سال زكات نيست.

3 - آزاد باشد. پس بر عبد(بنده يا برده كسى) زكات نيست.

4 - مالك باشد. پس چيزهايى كه به انسان بخشيده شده; و يا قرضى كه انسان از كسى طلب دارد; قبل از

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

وصول آن زكات ندارد. چيزى كه انسان، در تحت تملّك خويش دارد، زكات بر آن واجب است.

5 - تمكن از تصرّف داشته باشد.

6 - به حدّ نصاب برسد(1). (كه بعداً توضيح داده خواهد شد).

مصاديق معنوى زكات

از گفتار ائمه(عليهم السلام) چنين استفاده مى شود كه زكات مصاديق ديگرى نيز دارد كه از آن ها به عنوان«زكات در امر معنوى» تعبير مى شود. همان گونه كه پرداخت زكات اموال، سبب پاكى اموال و به لحاظ انجام فرمان خدا موجب تزكيه نفس و اصلاح آن مى شود، اداى زكات در امور معنوى نيز، چنين است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - تحريرالوسيله، ج 1، ص 312، كتاب الزّكاة.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  12  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

امام على(عليه السلام) فرمود:

«زكوة العلمِ بذلهُ لمُستحقّه و اجتهاد النفّسِ بالعملِ به زكات علم، بخشش و آموختن آن است به كسى كه سزاوار آن است (به مستحقّش) و نفس را در عمل به آن به تلاش واداشتن(1).

و نيز فرمود:

- «زكوة العلمِ نشْرهُ; زكات دانش، نشر و پخش آن است»(2).

- «زكوة القُدرةِ الانصاف; و زكوة السُّلطانِ اعانة الملهوف; زكات قدرت، انصاف است و زكات حاكم، يارى مظلوم و بى پناه»(3).

- «زكوة الجمالِ العفاف; زكات زيبايى، عفّت و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

3 و 2 و 1- غررالحكم، فصل سى و هشتم، ص 494 و 425.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  13  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

پاك دامنى است»(1).

- «زكوة الظَّفرِ الاحسان; زكات پيروزى، خوبى كردن است»(2).

- «زكوة الشّجاعةِ الجهاد فى سبيل الله; زكات شجاعت، تلاش و نبرد در راه خدا است»(3).

- «زكوة الصِّحَّة السَّعْى فىِ طاعَةِ الله; زكات تندرستى، كوشش در اطاعت خدا است»(4).

روايات فراوانى در اين باب وجود دارد كه در اين مختصر نمى گنجد.

به هر حال پرداخت زكات در هر يك از نعمت ها- كه خداوند متعال به انسان ارزانى داشته است- متناسب با همان نوع خاص از نعمت است. و در همه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

4 و 3 و 2و 1- غررالحكم، فصل سى و هشتم، ص 494 و 425.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  14  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مصاديق زكات، رشد و نموّ ايمان، تقوا، تهذيب و اصلاح نفس و... سارى و جارى مى باشد كه تناسب با معناى لغوى آن دارد.

زكات در ترازوى عقل

بدون ترديد، وجود و لزوم حكومت، متّكى به براهين و استدلالات عقلى بوده و سيره عقلاى عالم از ابتداى پيدايش اجتماع تاكنون بر اين پايه قرار گرفته است; از طرف ديگر، نياز حكومت به بنيه مالى و توان اقتصادى جهت كارهاى عمرانى، اجتماعى، سياسى، دفاعى و... از ضروريّات و بديهيّات عقلى است و دولت ها در قبال خدمت به مردم جامعه خود، از توانمندان جامعه كمك مى گيرند; اسلام نيز - كه دين زندگى است - بر اساس سنّت و قانون متقن عقلى و

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  15  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

براى ايجاد يك جامعه سالم، از افراد تحت حمايت خويش كمك مى گيرد; مسلمانان و معتقدين به دين اسلام، با پرداخت خمس و زكات، و غير مسلمين - كه تحت حمايت حكومت اسلامى قرار دارند - با پرداخت جزيه(ماليات سرانه) و خراج(ماليات ملكى) و مقاسمه(نوعى ماليات ملكى) پشتوانه اقتصادى حكومت را مستحكم كرده و بدين وسيله از آن حمايت مى نمايند.

بنابراين، علاوه بر حكم قرآن و سنّت به وجوب پرداخت زكات و خمس، مستقلا حكم به پرداخت ماليّات مى كند تا نظام حكومت بتواند به مشكلات اجتماعى رسيدگى كند.

* * *

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  16  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

فوايد پرداخت زكات

زكات - كه پرداخت مقدارى از مال است - داراى دو فايده است:

1 - فوايد مادّى

2 - فوايد معنوى

فوايد زكات در بُعد مادّى بيشتر جنبه اجتماعى دارد; به طورى كه مستمندان جامعه، برهنه و گرسنه نمانده، بيماران تنگ دست و بى پناه مداوا مى شوند، جوانان بى بضاعت از امكانات ازدواج برخوردار شده، وضع بدهكاران و ورشكستگان اقتصادى سامان مى پذيرد و به طور كلّى، در امورى كه نفع عمومى در آن است(مانند: راه سازى، پل سازى، بيمارستان، مدرسه و...) مورد استفاده قرار مى گيرد.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  17  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

از امام صادق(عليه السلام) روايت شده است كه فرمود: «...اگر مردم، زكات اموالشان را مى پرداختند; مسلمان فقير و محتاجى باقى نمى ماند و به وسيله آن مقدارى كه خدا از زكات واجب كرده است; بى نياز مى شدند و مردم به فقر، احتياج، گرسنگى و برهنگى دچار نمى گردند، جز به وسيله گناهانى كه ثروتمندان مرتكب مى شوند(و زكات مالشان را نمى پردازند)...»(1)

نفع مادّى زكات براى شخص پرداخت كننده اين است كه پرداخت زكات سبب امنيّت او شده و از هجوم مستمندان در امان مى ماند(2).

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسائل الشيعه، ج 6، ص 4، روايت 6.

2 - امام موسى بن جعفر(عليهما السلام) فرمود: «حَصِّنوا أموالكم بالزّكوةِ». (وسائل الشّيعة، ج 6، ص 6، روايت 11).

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  18  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آن چه براى پرداخت كننده مهمّ است; فوايد معنوى زكات است كه اينك به شرح آن مى پردازيم.

فوايد معنوى زكات

زكات يكى از فرايض و عبادات مهمّ دين است و به همين جهت است كه مكلّف بايد هنگام پرداخت آن، قصد قربت كند. و خود اين مطلب پديدآورنده حالت معنوى در انسان است.

زكات سبب تزكيه نفس است، و تزكيه نفس مقدمه رشد انسانى و رسيدن به مقامات معنوى مى باشد.

امام على(عليه السلام) فرمود:

«انَّ الزّكوةَ جعلت مع الصّلاة قرباناً لأهل الاسلام; فَمن أعطاها طَيّبَ النَّفْسِ بها فانَّها تُجْعَلُ لهُ كفَّارةً; و منَ النّارِ حِجازاً و وقايةً... فانَّ مَنْ أعطاها غيرَ طيِّبِ النَّفسِ بها يَرجوُبها

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  19  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ماهو أفضلُ منها فهوَ جاهِلٌ بالسنُّةِ مغبونُ الأجرِ ضالُّ العملِ، طويلُ النَّدمِ...»(1);

نماز و زكات براى مسلمانان، وسيله تقرّب به خدا مى باشد. كسى كه زكات را با پاكى نفس و با ميل دل اعطا كند، موجب پوشش گناهان و مانع و حافظ از آتش(جهنّم) قرار داده شده... كسى كه آن را از روى بى ميلى نفس ببخشد، به آن چه كه برتر از آن است، اميد مى دارد. پس به روش پيامبر(صلى الله عليه وآله) نادان، در اجر و مزد، زيان كار، در عمل، گمراه و پشيمانى او دراز است...».

از جمله غرايز در انسان اين است كه شديداً دوستدار مال و ثروت است; «و انَّه لِحبِّ الخيرِ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسائل الشيعه، ج 6، صفحه 6 و7، حديث 15، كتاب الزكوة.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  20  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

لشديدٌ»(1). و چه بسا اين غريزه، صفت بخل را تقويت كرده و ثروت اندوزى را در زندگى براى انسان، محور و اصل قرار دهد. پرداخت زكات و گذشتن از مقدارى مال - كه خدا معيّن فرموده است - به ضعف كشاندن اين غريزه و صفت است. چنان كه خداى تعالى مى فرمايد: «خُذْ من أموالهم صدقةً تطهّرهم و تزكّيهم بها...(2); از آنان زكات بگير تا ايشان را(از گناهان يا حبّ مال - كه مودّى به طغيان و عصيان است - و يا از پليدى بخل و زياده روى) پاك نموده،(به حسنات و اموال آنان) نشو و نما دهى».

در روايات آمده است: «و انَّ أحبّ النّاس الى الله

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره مباركه عاديات، آيه 8.

2 - سوره مباركه توبه، آيه 103.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  21  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

تعالى أسخاهم كفّاً و أسخى النّاسَ من أدَّى زكوة ماله و لم يبخلْ على المؤمنين بما افترضَ الله لهم فى مالهِ»(1).

«هر آينه محبوب ترين مردم در نزد خدا آن كسى است كه دستش با سخاوت تر باشد و با سخاوت ترين مردم كسى است كه زكات مالش را بپردازد و به آن چه خداوند براى مؤمنين در مال او واجب كرده است(پرداخت زكات) بخل نورزد».

پرداخت زكات، غضب خداوند را فرو مى نشاند. از جمله سفارشات امام على(عليه السلام) است: «ألله، أللهَ فى الزّكوةِ فانَّها تُطفىءُ غضبَ ربِّكُم»(2).

«خدا را، خدا را، درباره زكات كه همانا - پرداخت-

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسائل الشيعه، ج6، ص 5.

2 - وسائل الشيعه، ج 6، ص 10، روايت 17.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  22  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

زكات، غضب پروردگارتان را - كه بر اثر گناه و طغيان برافروخته مى شود - خاموش مى كند».

از جمله فوايد زكات، اين است كه فقراى مؤمن، در دين خود، يارى مى شوند. فقر اجتماعى، باعث ضعف دين و سستى ايمان مى شود، لذا از بين بردن فقير، برداشتن مانع از سر راه تقويّت دين است.

امام رضا(عليه السلام) در حديثى راجع به فايده زكات فرمود: «و تقويَةِ الفُقراءِ والمعونة لهم على أمرِ الدّينِ»(1). (از جمله علل وجوب زكات) نيرو دادن به محتاجان و كمك به آنان در امر دين است».

خداوند متعال، بندگانش را از طرق مختلف مورد آزمايش قرار مى دهد. از جمله، آزمايش اغنيا، بعضاً

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسائل الشيعه، ج 6، ص 5، ح 7.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  23  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

از طريق پرداخت زكات است.

امام صادق(عليه السلام) فرمود: «اِنّما وُضعتِ الزّكوةُ اختباراً للأغنياء»(1)«همانا زكات براى آزمايش ثروتمندان قرار داده شده است و...»

پرداخت زكات موجب قسط و اجراى عدالت است. «...الحثُّ لهم على المواساة»(2).

(زكات) موجب تحريك و تشويق آنان بر مواسات است. امام رضا(عليه السلام) در رابطه با علّت تشريع زكات مى فرمايد:

«...أنَّ علَّةَ الزّكوةِ مِنْ أجلِ قوت الفقراء، و تحصين أموال الأغنياء لأَنَّ الله عزّ و جلّ كلَّفَ أهل الصّحة القيام

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسائل الشيعه، ج 6، ص 4، روايت 6.

2 - وسائل الشيعه، جلد6، ص 5، روايت 7.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  24  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بشأن أهل الزّمانةِ و البلوى، كما قال الله تبارك و تعالى: «لَتُبْلَوُنَّ فى أَمُوالِكمْ وَأَنْفُسِكُمْ» فى أموالكم اخراج الزّكوةِ، و فى أنفسكم توطين الأنفس على الصّبر...(1);«...همانا علّت(تشريع) زكات به جهت(تأمين) قوّت فقرا، و مصون ماندن اموال أغنيا و بى نيازان است. خداوند متعال، افراد سالم را مكلّف فرموده است كه در همه حال به وضع و حال و احتياج مريضان و ناتوانان و مبتلايان قيام و رسيدگى كنند. چنان كه خداوند تبارك و تعالى فرموده است: «لتبلونّ فى أموالكم و أنفسكم...»(2)حتماً آزموده مى شويد در(باب) مال ها و جان هايتان.(سپس فرمود:) امتحان در مال، به پرداخت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسائل الشيعه، ج 6، ص 5.

2 - سورهة مباركه آل عمران، آيه 186.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  25  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

زكات آن است و امتحان در جان به وادار كردن آن بر صبر و پايمردى...»

منابع زكات

مواردى كه وجوب زكات به آن ها تعلّق مى گيرد; عبارتند از:

غلاّت چهارگانه(گندم، جو، خرما، كشمش)

چهار پايان سه گانه(گوسفند و بز، گاو، شتر)

و نقدين (طلا، نقره)

در موارد فوق، هنگامى زكات واجب مى شود كه هر كدام به حدّ معينى(حدّ نصاب) برسد.

ميزان و نصاب معيّن در زكات

حدّ نصاب گندم، جو، خرما و كشمش 207/847 كيلوگرم است; يعنى، هر يك از اين غلاّت، اگر خشك

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  26  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آن، داراى اين مقدار وزن باشد، پرداخت زكات آن ها واجب مى باشد.

اگر گندم، جو، خرما، انگور از آب باران يا نهر، مشروب شود - يا مثل بعضى مناطق از رطوبت زمين استفاده كند - زكات آن، يك دهم است. اگر با دلو و مانند آن آبيارى شود زكات آن، يك بيستممى باشد.

براى شناخت جزئيات مسائل، به رساله عمليّه رجوع شود.

زكات گوسفند و بز

گوسفند داراى پنج نصاب است:

1 - چهل گوسفند، كه زكات آن، يك گوسفند است.

2 - صد و بيست و يك گوسفند كه زكات آن، دو

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  27  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

گوسفند است.

3 - دويست و يك گوسفند كه زكات آن، سه گوسفند است.

4 - سيصد و يك گوسفند كه زكات آن، چهل گوسفند است.

5 - چهارصد و بالاتر كه هر صد تا گوسفند، يك گوسفند است تا به هر مقدارى كه برسد.

زكات گاو

گاو دو نصاب دارد:

1 - مقدار زكاتى كه بايد براى سى رأس گاو ادا نمود، گوساله اى است كه داخل سال دوّم شده باشد.

2 - زكات چهل رأس گاو، گوساله مادّه اى است كه داخل سال سوّم شده باشد.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  28  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

زكات شصت گاو، دو گوساله اى است كه داخل سال دوّم شده باشد. هم چنين، هر چه بر تعداد گاوها افزوده شود; بايد سى تاسى تا، يا چهل تاچهل تا، يا با سى و چهل حساب نمايند و زكات آن را - طبق آن چه گفته شد - پرداخت كنند، ولى بايد طورى حساب كند كه چيزى باقى نماند يا اگر چيزى باقى مى ماند از نه تا بيشتر نباشد.

زكات شتر

در شتر دوازده نصاب است:

نصاب اوّل پنج شتر و زكات آن، يك گوسفند است.

نصاب دوّم، ده شتر و در آن، دو گوسفند است. به همين ترتيب، تا بيست و پنج شتر(نصاب پنجم) كه زكات آن پنج گوسفند است.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  29  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نصاب ششم، بيست و شش شتر و زكات آن يك شتر است كه داخل سال دوّم شده باشد.

نصاب هفتم، سى و شش شتر، كه زكات آن يك شتر است كه داخل سال سوّم شده باشد.

نصاب هشتم، چهل و شش شتر و زكات آن يك شتر است كه داخل سال چهارم شده باشد...

براى اطلاع از بقيه نصاب شتر و احكام و جزئيّات آن، به رساله عمليّه رجوع شود.

زكات طلا

طلا داراى دو نصاب است:

1 - بيست مثقال شرعى; وقتى طلا به اين مقدار رسيد بايد یک چهلم آن به عنوان زكات داده شود.(هر مثقال شرعى: مساوى 18 نخود است و بدين جهت نصاب

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  30  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اوّل طلا، پانزده مثقال معمولى خواهد بود كه مقدار زكات(401 نصاب) نُه نخود مى شود).

2 - چهار مثقال شرعى، كه سه مثقال معمولى مى شود. يعنى اگر 3 مثقال معمولى به پانزده مثقال معمولى اضافه شد، بايد زكات تمام، 18 مثقال از قرار يك چهلم داده شود. هم چنين است هر چه بالا رود، يعنى، اگر سه مثقال اضافه شود، بايد زكات تمام آنها را بدهد و اگر كمتر اضافه شود، مقدارى كه اضافه شده زكات ندارد.

زكات نقره

نقره دو نصاب دارد:

1 - 105 مثقال معمولى كه زكات آن یک چهلم (دو مثقال و پانزده نخود) است.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  31  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

2 - بيست و يك مثقال، اگر بيست ويك مثقال به 105 مثقال اضافه شود بايد زكات تمام 126 - به طورى كه گفته شد - ادا شود، يعنى، بايد يك چهلم كلّ نقره، به عنوان زكات داده شود. و هم چنين است هر چه بالا رود; يعنى، اگر 21 مثقال اضافه شود بايد زكات تمام آنها را بدهد و اگر كمتر اضافه شود، مقدارى كه اضافه شده كمتر از 21 مثقال است - زكات ندارد.

بنابراين; اگر انسان یک چهلم هر چه طلا و نقره دارد بدهد; زكاتى را كه بر او واجب بوده، داده و حتّى بيشتر از مقدار واجب هم داده است.

در مورد شرايط و جزئيات مسائل فوق، به رساله عمليه مراجعه شود.

* * *

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  32  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

موارد مصرف زكات

قرآن كريم، موارد مصرف زكات را اين چنين بيان مى كند:

«انَّما الصَّدقَاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمساكِينِ وَ الْعامِلينَ عَلَيها وَالْمؤلَّفةِ قُلوُبُهُم وفى الرّقاب و الْغارِمينَ وَ فى سَبيلِ اللهِ و ابنِ السّبيل فريضةً مِنَ اللهِ وَ اللهُ عليمٌ حكيمٌ(1).»

«صدقات (زكات) براى فقيران است و مسكينان و كارگزاران جمع آورى آن. و نيز براى به دست آوردن دل مخالفان و آزاد كردن بندگان و قرضداران و انفاق در راه خدا و مسافران نيازمند. و آن فريضه اى است از جانب خدا، و خدا دانا و حكيم است».

با توجّه به آيه شريفه - كه هشت مورد كلّى مصرف

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره مباركه توبه، آيه 60.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  33  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

زكات را معين نموده - و با توجّه به رواياتى كه قبلا تحت عنوان «فلسفه جعل و تشريع زكات» از نظرتان گذشت; مى توان موارد مصرف زكات را چنين تقسيم بندى نمود:

1 - تأمين نيازمندى فقرا و مساكين از جهت غذا، لباس، مسكن و پرداخت دين و غرامت آن ها و...

2 - تأمين مخارج كارپردازان زكات.

3 - كمك مادّى به غير مسلمين تا متمايل به اسلام و ايمان شوند.

4 - تأمين مخارج نظاميان و مجاهدان(اعم از مخارج شخصى يا سلاح، كه مصداق فى سبيل الله است).

5 - در راه خدا، كه هر نوع فعّاليّت اقتصادى، عمرانى و تجارى به نفع دين مقدّس اسلام را شامل

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  34  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مى شود; مانند: تبليغات دينى، ساختن مساجد، معابر، پل، سدّ و...

6 - افراد غريبى كه مخارج سفرشان تمام شده - و سفرشان در اطاعت خدا بوده - و نمى توانند به شهرشان بازگردند.

7 - تأمين و پرداخت غرامت بدهكاران.

8 - فرستادن افرادى به سفر حج.

9 - كمك به ايتام و اطفال پدر از دست داده(1).

پيامد نپرداختن زكات

ندادن زكات، عواقب و پى آمدهايى دارد كه به تعدادى از آن ها اشاره مى شود:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسائل الشيعه، ج 6، روايات باب 6 و 1، ابواب المستحقّين للزّكاة.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  35  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

1 - پرداخت زكات نشانه دين است و كسى كه زكات را نپردازد، اين نشان را ندارد.

2 - كسى كه زكات ندهد و وجوب آن را انكار نمايد; در حكم كافر است و اگر نمى دهد و انكار هم نمى كند، نازل منزله كافر است و در وقت مردن كافر از دنيا مى رود.

ابى بصير در ذيل روايتى از امام صادق(عليه السلام) نقل مى كند كه فرمود: «انّما حَقَنَ اللهُ بها دَمَهُ و يُسمّى بها مسلماً»(1).

خداوند متعال به واسطه پرداخت زكات، خون(مسلمان) را محترم شمرد و به همين جهت مسلمان ناميده مى شود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسائل الشيعه، جلد6، باب 4، ابواب ما تجب فيه الزّكاة.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  36  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

3 - ريختن خون منكر زكات براى امام مسلمين مباح است و احترامى ندارد. اين معنى در چندين روايت آمده است.

4 - افرادى كه زكات نمى دهند; مسلمان از دنيا نمى روند.

امام صادق(عليه السلام) فرمود:

«مَنْ منعَ قيراطاً منَ الزّكاةِ فَلْيَمُت انْ شاءَ يهوديّاً أو نصرانيّاً(1)»

«كسى كه يك قيراط(2)از زكات مال خود را ندهد، هرگونه كه مى خواهد بميرد; يهودى يا نصرانى!»

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسائل الشيعه، ج 6، باب 4، أبواب ما تجب فيه الزّكاة.

2 - قيراط، وسيله سنجش مقدار اندك را گويند و در تعيين مقدار آن اختلاف است.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  37  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در روايت ديگرى از آن حضرت آمده كه: عدم پرداخت زكات موجب سلب اسلام و ايمان است.

«مَن منعَ قيراطاً منَ الزّكوةِ فليسَ بمؤمن و لامُسلم...»(1)

5 - نتيجه طبيعى عدم پرداخت زكات، دامنگير مانع الزّكات شده و در همين دنيا مجازات مى شود. نيز ندادن زكات، موجب اشتغال بسيارى از افراد به سرقت و ارتشاء و امور ديگر مى شود كه عواقب وخيم آن نصيب همگان مى گردد.

امام صادق(عليه السلام) فرمود:

«ماضاعَ مالٌ فى بَرّ اَوبحر إلاّبمنعِ الزّكوةِ...(2)»

«هيچ مالى در خشكى و دريا تلف نمى شود مگر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسائل الشيعه، ج 6، ص 18.

2 - وسائل الشيعه، ج 6، ص 15، ح 21.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  38  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

به سبب منع زكات آن».

امام باقر(عليه السلام) فرمود: در كتاب على(عليه السلام) ديديم كه حضرت رسول(صلى الله عليه وآله) فرموده است:

«إذا مُنِعَتِ الزّكوةُ مَنعتِ الأرضُ بركاتهاَ(1)»

«اگر از پرداخت زكات امتناع شود زمين از دادن بركات خود امتناع مىورزد».

زكات هاى مستحب

علاوه بر زكات هاى لازم و واجب، در مواردى، حكم به پرداخت زكات استحبابى شده است كه به آن ها اشاره مى كنيم.

1 - مال التّجارة:

«مالى است كه شخص، آن را تملّك مى كند و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - همان، باب 3، روايت 12.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  39  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

غرضش اين است كه به وسيله آن تجارت و كسب كند. و چون مال التجاره از موضوعات عرفيّه است، صدق در مال التجارة، عرف مردم است».

استحباب زكات در مال التجارة داراى شرايطى است:

1 - قيمت مال التجارة به حدّ نصاب طلا و يا نقره برسد.

2 - از هنگام قصد تجارت يك سال بر آن بگذرد.

3 - قصد تجارت يك سال باقى باشد.

4 - رأس المال(اصل سرمايه) به مالكيّت خود در طول سال باقى باشد.

5 - تجارت با تمام سرمايه يا به مقدار زياد آن در طول سال انجام گيرد. پس اگر در بين سال، تجارت با كمتر از آن چه در شرط اوّل بيان شد; انجام گيرد، زكات

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  40  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

به آن تعلّق نمى گيرد.

مقدار زكات در مال التجارة یک چهلم است، چنان كه در نقدين گذشت.

2 - هر چيزى كه از زمين برويد و قابل كيل يا وزن باشد.

حكم زكات در اين ها، حكم زكات در غلاّت چهارگانه است - كه زكات آن ها واجب بود - و آن چه از اين قسم استثنا شده، تره بار، ميوه، بادمجان، خيار، خربزه و هر چيزى است كه از زمين مى رويد و زود فاسد مى شود.

3 - اسب هاى مادّه به شرط اين كه سائمه(هميشه در بيابان مى چرد)(اهلى) باشند و يك سال بر آن ها

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  41  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بگذرد. پس در اسب «عتيق»(1)، هر سال دو دينار(2)، و در اسب برذون(3)هر سال يك دينار(4).

4 - سود حاصل از مستغلات; باغستان ها، دكان ها، مسكن ها، حمام ها، كاروانسراها و امثال اين ها.

5 - زيورآلات; و زكاتش اين است كه به مؤمن عاريه داده شود.

6 - مالى كه ناپديد شده يا دفن شده و تمكّن از تصرّف در او نداريم; وقتى دو سال يا سال هايى بر آن بگذرد، مستحب است كه بعد از تمكّن، زكات يك سال

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - «عتاق» اسبى است كه از دو اسب عربى تولّد يافته باشد.(نجيب).

2 - يك مثقال و نصف صيرفى، هر مثقال صيرفى، 24 نخود است.

3 - اسب باركش، كه به آن يابو مى گويند.

4 - 43 مثقال صيرفى(كه هر مثقال صيرفى 24 نخود است).

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  42  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آن داده شود.

7 - اگر در بين سال، به قصد فرار از زكات، تصرّف در مالى كند - كه اگر سال بر آن مى گذشت به جهت رسيدن به حدّ نصاب بايد زكات مى داد - و آن را معاوضه نمايد. بعد از گذشت سال، مستحب است زكات آن را پرداخت نمايد(1).

زكات فطره

در اسلام، علاوه بر زكات اموال، زكات واجب ديگرى وضع شده كه به عنوان زكات فطره شناخته مى شود. (اگر فطرت را به معناى «خلقت» بگيريم، زكات فطره، زكات بدن خواهد بود. اگر فطرت به معناى «دين» باشد; زكات فطره يعنى زكات اسلام و دين. اگر به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نقل از كتاب «مهذب الاحكام»، ج 11.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  43  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

معناى «افطار» باشد; زكات فطره يعنى زكاتى كه در روز عيد فطر واجب است).

درباره اين زكات، در حديث وارده شده كه: «همانا، هر كس آن را ندهد، ترس از فوت او هست».

نيز در روايت است كه: «همانا زكات فطره جزء تكميل روزه است چنان كه صلوات بر پيامبر(صلى الله عليه وآله)جزء تكميل نماز است»(1).

اين زكات، بر عهده افراد مى باشد و هر فرد توانمندى بايد از جانب خود و تمام افراد تحت تكفّلش، آن را بپردازد.

مقدار آن به اندازه يك صاع(تقريباً سه كيلو) از موادّ غذايى متعارف محيط، مانند گندم - يا قيمت آن –

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - تحريرالوسيلة، ج 1، كتاب «زكات».

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  44  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مى باشد كه هر سال با پايان يافتن ماه رمضان و داخل شدن ماه شوّال واجب مى شود; با اين تفاوت كه در زكات اموال، در مقدار زكاتى كه به فقير داده مى شود، حدّاقلّى تعيين نشده است; امّا در مورد زكات فطره، به فتوا يا به احتياط واجب، نبايد به هر فقير، كمتر از يك صاع يا قيمت آن داده شود(1).

امّا اين زكات فطره به چه كسانى و با چه شرايطى واجب مى شود و به چه كسانى مستحب; و به چه كسانى مى شود، پرداخت و به چه كسانى نمى شود; و اين كه در چه وقت آن را بايد جدا كرد و در چه وقت و با چه كيفيّت بايد رسانيد، تفصيل و توضيح جزئيات اين مطلب در رساله عمليّه مذكور است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - زكات و خمس در اسلام، ص 142 - 141.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  45  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

دخالت حاكم اسلامى براى جبران كمبودها

اجتماع، گاهى آن چنان دردمند مى شود و مشكلات اقتصادى به گونه اى چهره اش را نشان مى دهد كه جز با كاهش ثروت، ثروتمندان و به كار انداختن چرخ هاى توليدى و به كار گرفتن نيروهاى معطّل جامعه نمى توان به وضع نابه سامان سروسامانى داد. در چنين مواردى پرداخت مقدار معيّنى زكات، قادر با پاسخ گويى فقر و نياز اجتماعى نيست.

زكات در محيطى آرام و زمانى كه زندگى افراد اجتماع در مسير عادّى قرار دارد، براى رفع فقر و برخى از امور عمومى كفايت مى كند; امّا هميشه اين گونه نيست، گاهى وضع به صورت غير عادّى در مى آيد- البتّه غير عادّى بودن داراى شدّت و ضعف است – در

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  46  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اين موقعيّت است كه حاكم اسلامى با در نظر گرفتن ضرورت ها و حفظ نظام اسلامى، مى تواند اضافه بر زكات و خمس، مقادير ديگرى را از ثروتمندان و متمكّنين جامعه دريافت دارد، زيرا حفظ نظام اسلامى از اهمّ امور است. البته آن گاه كه افراد جامعه، خود پيش قدم شوند و علاوه بر زكات و حقوق واجبه، با پرداخت مقدارى ديگر از ثروت خود نياز اجتماعى را مرتفع سازند، احتياج به دخالت حاكم شرع نخواهد بود. چنان كه خداوند بزرگ در وصف سيره متّقين امورى را بيان مى كند كه آنان در دنيا، خود را به آن ملتزم مى دانستند. از قبيل: كم خوابيدن در شب، به نماز و استغفار پرداختن، منظور داشتن حقّى براى سائلين و محرومين در اموال خود، اضافه بر حقوق واجبه.

«اِنَّ المتَّقينَ فى جَنّات وَ عُيُون اخذين مااتيهم ربُّهم

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  47  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

انّهم كانُوا قبلَ ذلك محسنين; كانوا قليلا مِنَ اللَّيلِ ما يَهْجَعون و بالأسْحار هُمْ يَسْتغْفِرُونَ وَ فى أموالِهِمْ حقُّ للسَّائلِ وَ الْمَحْرُوِم»(1)

پرهيزكاران در باغ هاى بهشت و در ميان چشمه ها قرار دارند. و آن چه پروردگارشان به آن ها مرحمت كرده دريافت مى دارند، زيرا آن ها پيش از آن(در سراى دنيا) از نيكوكاران بودند. آن ها كمى از شب ها را مى خوابيدند و در سحرگاهان استغفار مى كردند و در اموال آن ها حقّى براى سائل و محروم بود.

«فاضل مقداد» در «كنزالعرفان» تصريح مى كند كه منظور از «حق معلوم» حقّى است كه خود آن ها در اموالشان قرار مى دهند و خويشتن را موظف به آن مى دانند(2).

بنابراين، اگر مردم با ايمان در ثروت خود براى محرومين، حقّى را منظور كنند، مى توانند تا حدود زيادى از مشكلات اقتصادى را حل كنند، به طورى كه كمتر نياز به دخالت حاكم اسلامى باشد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره الذاريات، آيات 19 - 15.

2 - تفسـير نمونه، ج 22، ص 324.