روزه

دوره هفتم، شماره هشت

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  2  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نام جزوه: روزه

نويسنده: هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر: مؤسسه در راه حق قم - تلفن 2-7743221

تيراژ: 20000 جلد

نوبت چاپ : مكرّر

تاريخ چاپ : 1378 هـ ش

قطع: جیبی

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  3  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خداى متعال فرموده است:

«روزه به من اختصاص دارد، و من خود پاداش آنم»(1). از گفتار امام صادق(عليه السلام)

قرآن كريم مى فرمايد:

سوگند به خورشيد و تابش آن و سوگند به ماه، آن گاه كه در پى خورشيد درآيد، و سوگند به روز آنگاه كه آن را

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وافى، ج 2، كتاب الصيام، ص 5 و احتمال مى رود مقصود از «وَ اَنا اَجْزِىَ بَه». اين باشد كه من خود پاداش آنرا مى دهم.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  4  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آشكار سازد، و سوگند به شب آنگاه كه آن را بپوشاند، و سوگند به آسمان و آن كه آن را بنا نهاد، و سوگند به زمين و آن كه آن را گسترده ساخت، و سوگند به جان و آن كه آن را مستوى و كامل آفريد. و راه بدى و خوبى را بدو الهام نمود. رستگار كسى است كه جان را پاك سازد و زيان كار آن كه جان را در ظلمت و تاريكى هاى جهل و معصيت پنهان دارد(1).

ضرورى ترين وظيفه ى انسان در اسلام خودسازى در پرتو خداشناسى است، مسلمان بايد خويشتن خويش را چنان كه «بايسته» است بسازد، نه آن طور كه اميال و هوس هايش «خواسته» است، و اسلام مكتبى است كه اين «بايستگى» رابه مسلمانان مى آموزد، و با

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره ى شمس، آيه ى 1 - 9.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  5  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

احكام خود او را به سوى «چنان بودنى» كه شايسته مقام انسان است سوق مى دهد.

آئين مقدّس اسلام و مجموعه اى احكام حيات بخش آن براى رهاندن انسان از دام خواسته هاى حقير جسمانى و حيوانى است، چرا كه تا عقاب جان آدمى از دام شهوت و هوس، و قيد و بند نيازهاى زمينى نرهد، هرگز به فراز قرب حق و به اوجهاى آسمانى پرنمى كشد.

اسلام پيروان خويش را در هر گوشه از زندگى و در كشاكش نيازها و خواسته ها، به سوى وارستگى از بندهاى حيوانى و آراستگى به فضايل نفسانى فرا مى خواند، و احكام آن در هر زمينه مسلمان را به سوى همين هدف برتر مى برد.

ما مسلمانان اگر به راستى، و نه تنها در سخن، كه در

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  6  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

عمل نيز، پيرو اسلام باشيم، و دستورات اين آيين آسمانى را آن چنان كه هست به كار بنديم، بى ترديد به قلّه هاى فرازمند معنويّت انسان نايل مى آييم، هم چنان كه سلمان ها، ابوذرها، مقدادها، عمّارها و چهره هاى بسيارى از اين دست نائل آمدند و مى دانيم كه آن نامداران تاريخ انسان كه مسلمانان واقعى عصر خويش بوده اند، در تمام ابعاد انسانيّت خويش، اسوه و نمونه بودند. در صفا و صميميّت چون سرچشمه هاى روشن آب; پاك و زلال، و در ميدان مبارزه با مشكلات و نبرد با ناراستيها، چون كوه، نستوه و استوار، و در دانش و انديشه، چون دريا پرموج و ژرف، و در مناعت و بى نيازى از غير خدا، چون آسمان بلند و برافراشته بودند.

آرى دستورات اسلام، در عين سادگى و شيرينى،

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  7  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

چون صيقلى است كه جان مسلمان را جلا مى دهد، و چون اسلحه يى بُرنده در نبرد با هر چه جان را زمين گير و جامعه را منحط و ناتوان مى سازد، به كار مى آيد... .

پرورش اسلام برق ثروت را در چشم مسلمان حقير مى سازد، و هيبت مرگ را از انديشه ى او مى ربايد، و به راستى شگفت آور است كه شربت مرگ كه در ذائقه ى هر جاندارى تلخترين طعم را دارد، در ذائقه ى ايمان مسلمان گوارا مى شود.

و با تكيه بر اسلام و شهادت ملّتى ناتوان و غارت شده و اسير، با فرياد تكبير بر مستكبران جهان شوريد و خواب خوش جهان خواران را چنان بر آشفت كه هنوز از حيرت و شگفتى آن چه واقع شده است نرهيده اند!

حسّ خودخواهى، دل بستگى به خويش، پيروى از هوس ها، لذّت جويى و پاى بندى به خور و خواب و

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  8  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

شهوت تن، بندهايى است كه انسان ها را خوار و بى مقدار مى سازد، و تا سر حد حيوان فرود مى آورد، و اسلام با يك يك احكام خويش، بيش از هر چيز شكننده ى اين بندها و رهاننده ى جانها.

روزه، يكى از احكام انسان ساز اسلام است، كه آگاهى از همه ى فوايد، و پى بردن به فلسفه ى كامل آن، هم چون ساير احكام الهى براى انسان عادّى ممكن نيست; دانش محدود بشر نمى تواند راهگشاى همه ى اسرار نهفته باشد و انديشه بشرى پاسخ گوى همه ى مجهولات نيست. شايد روزى دانش انسان به حدّى از كمال برسد كه دريچه ى تازه يى به روى بشر بگشايد و حكمت هاى دستورات اسلام را باز شناسد... .

بنابراين ندانستن فلسفه ى احكام الهى نبايد ما را از انجام آن باز دارد، و موجب نا فرمانى و عصيان شود،

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  9  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

چرا كه اين اطاعت كوركورانه نيست، بلكه بر علم و يقين تكيه دارد، زيرا مسلمان مى داند كه خداى جهان بر همه چيز دانا و از همه چيز آگاه است و نقص و نيازى نيز در ذات متعال او نيست كه از اعمال ما سودى بخواهد، يا از زيانى بهراسد; خداى مهربان خير محض است و براى بندگان خود جز خير و سعادت نمى خواهد، پس اگر به چيزى فرمان مى دهد خير و سعادت ما در آن است و كمال و تعالى ما بدان بستگى دارد و هر چه را نهى مى فرمايد براى ما زيان بخش است و بر مصالح مادّى و معنوى ما لطمه مى زند.

در عين حال مى دانيم كه در بيشتر دستورات اسلام- اگر همه ى فلسفه ى آن بر ما روشن نيست - اجمالى از سود و زيان آن چه امر و نهى شده كاملا آشكار است. در اسلام به خداپرستى، عدالت، عفّت، نيكى به ديگران،

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  10  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

احسان به پدر و مادر و بستگان، كار و كوشش، راستى، وفا، يك رنگى و نيز به نماز، روزه، زكوة، انفاق، امر به معروف و نهى از منكر، حج، جهاد و... امر شده و از بت پرستى، شرّ و ستم و فحشاءِ و بدخواهى مردم و بدرفتارى با پدر و مادر و معاشران، سستى، تنبلى، دروغ، جفاكارى، نفاق، و نيز از شراب، قمار، زنا، ثروت اندوزى، دنياپرستى، بى تفاوتى در اجتماع، تسليم، ذلّت در برابر دشمنان و... نهى شده است. كدام خردمند است كه در سودمندى آن چه در اوامر برشمرديم و زيانمندى آن چه در مناهى ذكر كرديم ترديد داشته باشد، اگر چه تمام ابعاد فلسفى هر يك از اين احكام را نداند؟!

بنابراين ندانستن فلسفه ى حكمى يا ندانستن تمام فلسفه ى حكمى به هيچ وجه بهانه ى سرپيچى از انجام

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آن نمى تواند باشد، زيرا اطاعت ما از خداى متعال تعبد محض نيست، بلكه حتّى تعبّد ما نيز براساس شناخت و آگاهى ما از علم و دانايى و مهرو خيرخواهى و كمال و بى نيازى او است، كه نامش عزيز و جليل باد.

اضافه براين; مرسوم خام انديشان است كه در بررسى سود و زيان يك فرمان اسلامى، تنها به فوايد جسمى و بهداشتى و حداكثر به فوايد اجتماعى آن توجّه مى كنند، در حالى كه پيروى از احكام اگر تنها به جهت همين فوايد صورى باشد و نه به عنوان اطاعت از خداى متعال، ما هرگز به بندگى و تسليم در برابر خداى متعال كه از اهداف مترقّى و برتر اسلام است نخواهيم رسيد، به همين جهت روزه حتماً بايد با نيّت و قصد قربت و براى رضاى خداوند متعال انجام شود، و بدون نيّت باطل است، روزه ى بدون نيّت و قصد قربت

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  12  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ممكن است فوايد جسمى را دارا باشد، ولى سازندگى و فوايد روحى اين عبادت انسان ساز را فاقد خواهد بود، مسلمان بايد تسليم خدا باشد نه پرستنده ى تشخيص خود، و بديهى است اگر در مسير تسليم در برابر حق، فلسفه ى احكام را نيز پى جويى كنيم و به برخى از آن ها پى ببريم، شايسته و پسنديده است.

فـوايد روزه

روزه فوايد جسمى و روحى فراوانى دارد، شفابخش جسم و توان بخش جان است، پاك كننده ى آدمى از رذائل حيوانى است، در ساختن فرد صالح و اجتماع بسامان بسيار مؤثّر است، در تهذيب، تزكيه ى نفس و رهاندن انسان از خواهش هاى نفسانى تأثير به سزايى دارد.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  13  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

فوايد طبّى و بهداشتى روزه كه از سودمندى هاى كوچك اين فريضه ى انسان ساز است، به حدّى است كه شايد نياز به توضيح و تكرار نداشته باشد، و بيشتر مردم كم و بيش از آن آگاهند. ما به اختصار به گوشه اى از اين فوايد بهداشتى اشاره مى كنيم:

معده و دستگاه گوارش از اعضاءِ پركار اندام آدمى است. با سه وعده غذا كه معمول مردم است تقريباً در همه ى ساعات، دستگاه گوارش به هضم، تحليل، جذب و دفع مشغول است. روزه باعث مى شود كه از يك سو اين اعضا استراحت كنند و از فرسودگى مصون بمانند و نيروى تازه يى بگيرند و از سوى ديگر ذخاير چربى كه زيان هاى مهلكى دارند تحليل رفته و كاسته شوند.

در روايات اسلامى حتّى به فوايد جسمى روزه نيز

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  14  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

تصريح شده تا برخى از سست عنصران، اگر نه با ايمان كامل، لااقل با توجّه به فوايد بهداشتى روزه، اين فريضه ى ثمربخش را به جاى آورند، و از سودمنديهاى گوناگون آن در حد خود بهره مند شوند.

پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) در همين رابطه فرموده است: «صُومُواتَصِحُّوا(1); روزه بگيريد تا سالم بمانيد».

و نيز در روايات بسيارى پيشوايان گرامى اسلام فرموده اند: «معده ى آدمى خانه ى بيمارى هاى او است و پرهيز از غذا درمان آن است»(2).

بديهى است آنگاه اين فوايد بهداشتى بهتر به دست مى آيد كه روزه دار امساك روز را با زياده روى در شب

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - جامع الاحادث، ج 9، ص 100.

2 - سفينة البحار، مادّه طب.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  15  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

تلافى نكند، كه پرخورى خود، موجب زيان هاى چشمگيرى براى دستگاه گوارش است.

با پيشرفت دانش پزشكى، برخى از پزشكان و متخصّصان دريافته اند كه امساك از خوردن و آشاميدن، عالى ترين روش درمانى است، يكى از پزشكان مى گويد: «طرح درمان به وسيله ى روزه چنان معجزه آسا است كه بكار بستن آن مسير طرح ها و برنامه هاى طبّ عملى و جراحى را تغيير خواهد داد، زيرا روزه راه تازه يى به روى دانش پزشكى مى گشايد، و سلاح مؤثّرى براى مبارزه با بيمارى ها به اين دانش مى بخشد، سلاحى كه مى توان آن را از راه هاى گوناگونى مورد استفاده قرار داد و انسان را در مبارزه با علّت بيمارى ها براى بهبود بيماران به نتيجه ى مطلوب و آشكار

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  16  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مى رساند»(1).

با روزه مى توان بيمارى هايى را بهبود بخشيد و معالجه كرد. البته در صورتى كه با اعتدال و ميانه روى مقرون باشد، و هنگام سحر و افطار در خوردن و آشاميدن افراط نشود(2).

بررسى فوايد بهداشتى و طبّى روزه در اين مختصر نمى گنجد، آنانكه به توضيح بيشترى علاقمندند مى توانند به كتاب هايى كه در اين زمينه تأليف شده است مراجعه نمايند(3).

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 و2 - روزه روش نوين، تأليف الكس سوفورين.

3 - براى اطّلاع بيشتر به كتابهاى (اهميّت روزه از نظر علم امروز تأليف دكتر صبور اردوبادى - روش نوين براى درمان بيماريهاى- اولين دانشگاه و آخرين پيامبر ج 3، تأليف دكتر پاك نژاد) مراجعه شود.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  17  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بايد توجّه داشت، برخلاف تصوّر كوتاه انديشان، روزه هيچ گونه ضررى براى افراد سالم مكلّف ندارد، و اگر كسى بيمار باشد و نتواند روزه بگيرد از انجام اين تكليف اسلامى معاف است و نيز اگر روزه بگيرد و با اين كار بيمارتر شود، و يا روزه اش باعث گردد كه بيماريش ادامه يابد، كار حرامى مرتكب شده و روزه اش هم نزد خدا پذيرفته نيست، بيمارى كه روزه براى او ضرر دارد نبايد روزه بگيرد و فقط پس از بهبودى كامل لازم است در روزهاى ديگرى قضاى آن را به جا آورده و جبران كند.

افراد سالم بايد بدانند كه روزه نه تنها زيانى برايشان ندارد، كه خود چنان كه گفتيم موجب تندرستى و صحّت بدن است و به گفته ى برخى شكم پرستان كه خود روزه نمى گيرند و ديگران را نيز از روزه باز مى دارند

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  18  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و تلقين مى كنند كه روزه موجب زخم معده مى شود، نبايد اعتنا كرد، اين گونه دروغ ها فقط بهانه ى افراد سست عنصرى است كه اسير شكم خويشند، و از عزم و اراده ى انسانى در آنان خبرى نيست.

روزه باعث استراحت معده است، و در حال روزه دارى اسيد معده به جاى غذا به وسيله ى صفرا خنثى مى شود و زخم ايجاد نمى گردد(1).

اكثريت قريب به اتفاق مسلمانان متديّن ماه مبارك رمضان را روزه مى دارند، و به هيچ وجه شكايتى از اين بيمارى ندارند و نسبت بيمارى زخم معده در ميان روزه داران بيشتر از ديگران نيست.

همان طور كه گفتيم فوايد جسمى و بهداشتى روزه،

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - اولين دانشگاه و آخرين پيامبر، ج 3، ص 79.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  19  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اگر چه چشم گير و غير قابل انكار است، ولى مهم ترين فوايد روزه اثرات بهداشتى آن نيست، متأسفانه برخى در بررسى فوايد روزه تنها به اثرات بهداشتى آن بسنده كرده اند، در حالى كه فوايد برتر روزه به جنبه هاى معنوى آن مربوط مى شود. فوايد جسمى روزه با اثرات معنوى آن در سازندگى، تربيت و تزكيه ى انسان، قابل مقايسه نيست، اگر چه همان فوايد طبّى هم گواهى است بر اصالت اسلام عزيز، چرا كه اين آيين فطرى و آسمانى، چهارده قرن پيش با ژرف بينى و احاطه يى كه جز از خداى متعال نمى تواند بود، در محيط جاهليّت عرب دستوراتى براى انسان ها وضع كرده است كه دانش پزشكى با پيشرفت روزافزون خود روزبه روز به گوشه هايى از حكمت آن پى مى برد.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  20  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

روزه عامل بازدارنده از گناه

روزه(به ويژه روزه ى ماه مبارك رمضان كه در اسلام بر همه ى مسلمين مكلّف كه بتوانند روزه بگيرند واجب است)، عامل مؤثرّى است در ايجاد و تقويّت روحيه ى تقوى و پرهيزكارى قرآن مجيد اين فايده ى بزرگ روزه را با جمله ى «لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ» يادآور مى شود و اين عبادت را عامل مهم تقوا مى شمارد.

تقوا و پرهيزگارى در تربيت و سازندگى و شخصيّت اسلامى يك مسلمان نقش بسيار مهمّى دارد و براى رسيدن به همين اثر پرارزش است كه بهترين عبادت در ماه صيام و در حال روزه اجتناب از گناهان است.

پيامبر بزرگوار(صلى الله عليه وآله) در خطابه يى فضيلت هاى ماه رمضان را براى مسلمانان بيان فرمودند: على(عليه السلام)

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  21  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

پرسيدند: بهترين اعمال در اين ماه چيست؟

پيامبر(صلى الله عليه وآله) پاسخ دادند: «اَلْوَرَعُ عَنْ مَحارِمِ اللهِ» اجتناب و پرهيز از گناهان(1).

روزه دار با به كار بستن اين دستور الهى كه شرط كمال روزه است، روح تقوا را در خود زنده مى كند و اين مراقبت ثمربخش در ماه مبارك رمضان و در حال روزه بسيار آسان تر است، چرا كه گرسنگى و تشنگى و ديگر محدوديّت هاى روزه، شعله هاى سركش غرايز حيوانى و هوس ها را تا حدّ چشمگيرى خاموش مى سازد، و حتّى اگر موقّتاً هم باشد گريبان عقل و جان را از چنگ شهوات رها مى سازد و براى روزه دار زمينه يى آماده براى تمرين تقوا و پرهيزگارى فراهم مى شود و با

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسائل الشيعه، كتاب الصوم، ج 7، ص 228.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  22  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مراقبت و تمرين پياپى در يك ماه، نيروى بازدارنده از گناه در او به وجود مى آيد، و خصلت خوددارى در او ريشه گرفته و رشد مى كند، و او با گذراندن اين برنامه ى يك ماهه توفيق مى يابد كه پس از ماه روزه نيز پرهيزگار باقى بماند، بدين ترتيب به مقام پرارج «تقوا» كه به تعبير قرآن و فرموده ى پيشوايان معصوم ما، كرامت انسان بدان وابسته است براى هميشه نايل آيد(1).

نقش روزه در تقويّت اراده

حكومت غرايز و شهوات بر انسان خطرناك ترين حكومت ها است و آدمى را اسير و بى اختيار مى سازد، و به پستى و رذالت مى كشاند، مبارزه با سلطه ى شهوات نفس كه در اسلام «جهاد اكبر» ناميده شده به

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - مستدرك الوسائل، ج 2، ص 302 - غررالحكم، ص 274.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  23  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

پايمردى و اراده اى استوار نياز دارد.

انسان با روزه دارى، كه امساك از خوردن و آشاميدن و خوددارى از برخى چيزهاى ديگر است، در واقع با خواهش هاى خويش مى جنگد، و در برابر غرايز خود مقاومت مى كند، تمرين اين عمل اراده و تصميم را در انسان نيرومند مى سازد، و جان را از قيد حكومت و سلطه ى هوس ها و خواهش ها مى رهاند.

پيشوايان اسلام فرموده اند: «اَفْضَلُ النّاسِ مَنْ جاهَدَ هَواهُ وَ اَقْوَى النّاسِ مَنْ غَلَبَ هَواهُ(1);

بهترين مردم كسى است كه با هواى نفس مبارزه كند و نيرومندترين آنان كسى است كه بر آن پيروز شود.

پس روزه داران بهترين مردمند، چرا كه با

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - غررالحكم، ص 91 و 90.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  24  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خواسته هاى نفسانى مبارزه مى كنند، و اگر با مراقبت و كوشش از روزه ى خويش اين بهره را بگيرند كه بر نفس خود مسلّط شوند از نيرومندترين مردم نيز خواهند بود.

صفاى دل و پاكى

روزه، چراغ معرفت و آگاهى را در درون مى افرايد.

اندرون از طعام خالى دار                تا در آن نور معرفت بينى(1)

روزه، و به ويژه روزه ى يكماهه ى رمضان موجب مى شود كه حكومت شهوات و اميال شيطانى جاى خود را به حكومت تقوا و پيروى از دستورات الهى بدهد، و تيرگى هوس ها و شهوات در جان آدمى به نورانيّت و روشنى باطن تبديل شود.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - گلستان سعدى.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  25  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در سايه ى همين صفا و پاكى حاصل از روزه است كه روزه دار، با خودآگاهى، نه تنها دهان و شكم را از خوردن و آشاميدن; كه دست و پا و چشم و گوش و زبان و همه ى اعضاى خويش را از آن چه خدا حرام فرموده نگاه مى دارد، و مى تواند به آن درجه از تقوا نائل آيد كه حتّى از انديشه و فكر گناه نيز دورى گزيند، و اين اوج نورانيّت روزه است.

امير مؤمنان على(عليه السلام) نيز به همين مرتبه اشاره مى فرمايد: «صِيامُ الْقَلْبِ عَنِ الْفِكْرِ فِى الاْثام اَفْضَلُ مِنْ صِيامِ الْبَطْنِ عَنِ الطَّعامِ(1); روزه ى دل از انديشه ى گناهان برتر از روزه ى شكم از خوردن و آشاميدن است.

و البته اين بدان معنا نيست كه ظاهر روزه و امساك از

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - غررالحكم، چاپ نجف چاپخانه لقمان، ص 202.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  26  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خوردن و آشاميدن را رها كنيم، بلكه لازم است به آن اكتفا ننماييم و همراه با آن بكوشيم كه به نتايج معنوى روزه نيز برسيم.

جالب است كه همين امساك ظاهرى و روزه ى معمولى نيز انقلابى روحى در روزه داران به وجود مى آورد، و طبق شهادت دست اندركاران، در ماه مبارك رمضان از شرارت ها و تباهى ها كاسته مى شود; در دوران طاغوت چون ماه مبارك رمضان فرا مى رسيد ميزان جنايت و فساد سير نزولى پيدا مى كرد، و عربده جويى و زدوخورد و چاقوكشى و بدمستى كه در غير ماه رمضان بازارش رواج داشت در اين ماه عزيز به طور محسوسى كاهش مى يافت.

خوشبختانه با انقلاب مقدّس اسلامى هم در ملّت و جوانان ما تحوّلى چشمگير به وجود آمد و هم مراكز

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  27  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

فساد و تباهى از ميان برداشته شد، و شايسته است كه از اين پس بكوشيم نتايج معنوى پرارزش ترى از روزه كسب كنيم.

بارى، صفا و پاكى حاصل از روزه، و خوددارى و پرهيزگارى روزه دار، هم چون سپرى است كه روزه دار را از آتش عذاب الهى كه مولود گناهان است مصون مى دارد. پيامبر عزيز اسلام(صلى الله عليه وآله)فرمودند: «اَلصَّوْمُ جُنَّةٌ مِنَ النّارِ(1); روزه سپرى است كه روزه دار را از آتش دوزخ حفظ مى كند.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وافى، جزءِ 7، ص 5.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  28  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

روزه و صبـر

«صبـر» از خصائلى است كه در اخلاق اسلام بر آن بسيار تأكيد شده است; انسان مسلمان در زندگى فردى و اجتماعى خويش در راه هدف هايى مبارزه مى كند و با مشكلاتى نيز روبرو است، بدون خصلت صبر، پيروزى بر مشكلات و رسيدن به هدف ها آسان نيست. صبر و تحمّل بر نيروى مقاومت و پايدارى آدمى مى افزايد و اراده را توانا مى سازد، اگر جامعه يى تحمّل ناگوارى ها را نداشته باشد نمى تواند بر مشكلات و بر دشمنان خود نمى تواند پيروز گردد، با صبر و مقاومت است كه مى توان به پيكار ستمگران رفت، و دست استعمارگران را كوتاه نمود; روزه - بويژه در روزهاى گرم و طولانى تابستان كه فشار تشنگى طاقت فرسا مى شود - صبر و مقاومت، انسان را بالا مى برد و تحمّل رنج و سختى را

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  29  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بر آدمى آسان مى سازد، قرآن كريم با توجّه به همين اثر است كه از روزه به «صبر» تعبير كرده است: «وَاسْتَعينُوا بِالصَّبْر وَ الصَّلوةِ...(1)از صبر - (روزه) و نماز كمك بگيريد... .

امامان معصوم ما(عليهم السلام) "صبر" را در اين آيه به روزه تفسير كرده اند(2)و پيامبر گرامى(صلى الله عليه وآله) نيز ماه رمضان را ماه صبر ناميده اند: «شَهْرُ الصَّبْرِ وَ انَّ الصَّبْرَ ثَوابُهُ الْجَنَّةُ(3);» (- رمضان - ماه صبر است و پاداش صبر بهشت است.)(4)

و ا مام صادق(عليه السلام) نيز به همين ويژگى روزه اشاره فرموده اند: «هرگاه براى كسى حادثه يى جانكاه پيش

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - كافى، ج 4، ص 63.

2 و 3 - كافى، ج 4، ص 66 و 63.

4 - همان.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  30  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آمد روزه بگيرد كه خدا فرموده است: «وَاسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلوةِ(1).

روزه و قناعت

اسلام بر خلاف مكاتب مادّى شرق و غرب، دنيا و نعمت هاى مادّى آن را وسيله يى براى تكامل معنوى و رسيدن به سعادت جاويد آخرت مى داند، و به همين جهت فرهنگ اسلام، فرهنگ مصرف نيست، بلكه فرهنگ قناعت و ايثار است. در روش هاى مادّى، تن آدمى و خور و خواب آن اصالت دارد، و حرص و آز براى برخوردارى بيشتر گريبان گير افراد است، ولى در اسلام اصالت با معنويّت انسان است، و قناعت و ايثار و فداكارى از راه هاى وصول به مراتب بلند انسانيّت محسوب مى شود.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - كافى، ج 4، ص 63.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  31  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

روزه فريضه يى است كه مسلمان را از غرق شدن در ماده گرايى و حرص و آز براى لذّت هاى مادّى، و مسابقه براى مصرف و تن پرورى مى رهاند، و به او مى آموزد كه به فكر ديگران باشد و بر خواهش هاى جسمانى خويش مسلّط گردد، و به مصرف به قدر نياز قناعت ورزد و از اسراف و تبذير بپرهيزد.

روزه به مسلمان مى آموزد كه با كم هم مى توان زيست، و حرص و طمع فقط غرق شدن در مادّيات و انحراف از معنويّات است، و براى زيستن لازم نيست كه با همه ى وجود به تن و لذّت هاى آن پرداخت.

روزه به انسان مناعت و قناعت را مى آموزد و ارزش اين صفات و تأثير آن در ايجاد صفات برجسته ى ديگر، همچون زهد وجود و بخشش بسيار است. قانع از ديگران بى نياز است و تن به ذلّت و خوارى نمى دهد،

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  32  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

جامعه يى كه روح قناعت را در خود بپرورد بر خود متّكى خواهد بود، و با دورى از مصرف بى رويه مى تواند بر امكانات موجود خود تكيه كند و از بيگانه بى نياز باشد.

همه ديديم پس از تهديد آمريكا و غرب به تحريم اقتصادى ايران، امام امّت و رهبر كبير انقلاب اسلامى فرمودند: «ملّت ما مسلمان است و در برابر تحريم اقتصادى و كمبود و نيازمندى ها، روزه خواهد گرفت».

آرى روزه مسلمان را به زيستن با مصرف كم آشنا مى سازد، و به راستى نيز ملّت مسلمان ما مى تواند با الهام از فريضه ى ثمربخش روزه سطح مصرف را پايين آورد، و با قناعت به آن چه دارد از وابستگى هاى اقتصادى به استعمارگران نجات يابد. مسلمانان صدر اسلام

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  33  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

با همين روحيّه از همه چيز خويش در راه خدا مى گذشتند و حتّى در ميدان هاى جنگ به چند دانه خرما قناعت مى كردند، و با تكيه بر معنويّت و صفات انسانى خويش پيروزى مى آفريدند و خداى را سپاس كه هم اكنون نيز بسيارى از جوانان ما، به ويژه گل هاى سرخ انقلاب اسلامى، جوانان رزمنده ى پاسدار از يك چنين ايمان و روحيه يى برخوردارند، و بسيار اتّفاق افتاده است كه جوان پاسدار مسلمان در سنگر جنگ با دشمنان اسلام، روزه بوده و گاه روزه ى خويش را با شربت شهات افطار كرده است، و حماسه ى اين خداجويان حماسه آفرين براى هميشه در صفحات پر افتخار تاريخ اسلام ثبت خواهد بود. پاكترين درودهاى خدا و فرشتگان بر ايشان باد.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  34  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

همدردى با فقيران

پيشوايان گرامى دين، در روايات و ادعيه ى اسلامى، ماه رمضان را ماه «مواسات» ناميده اند(1).

از نتايج بارز روزه بر انگيختن حسّ همدردى نسبت به مستمندان و هم نوعان تنگدست است. آنان كه زندگى آسوده يى دارند و رنج فقر و طعم گرسنگى و تشنگى را نچشيده اند، ممكن است از حال مستمندان غافل بمانند و روزه وسيله يى است كه آنان را از غفلت مى رهاند و رنج مستمندان را به ياد آنان مى آورد تا به دستگيرى فقيران همّت گمارند و به درددل آن برسند.

از سويى به احسان و اطعام و انفاق به مستمندان در ماه مبارك رمضان بسيار سفارش شده است، و از سوى

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - كافى، ج 4، ص 66 - وسائل الشيعه، ج 7، ص 3.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  35  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ديگر گرسنگى و تشنگى روزه موجب درك رنج مستمند مى گردد و بدين ترتيب ثروتمند به فقير نزديك مى شود و احساس ها رقّت مى يابد و احسان و انفاق فزونى مى گيرد، و جامعه كمك به هم نوع را مى آموزد.

"مواسات" يعنى سهيم ساختن برادران در رزق و روزى، و رمضان را به همين جهت ماه «مواسات» ناميده اند تا مسلمانان به احسان نسبت به هم بپردازند، و با تمرين بر اين صفت ارزنده ى انسانى، جامعه را از حقد و كينه برهانند و برادروار در كنار هم از نعمت هاى الهى بهره بگيرند; و شايسته است كه روزه داران به همه ى اين نكات انسانى روزه توجّه كنند، بكوشند واقعاً فريضه ى روزه را آن چنان كه بايد به جا آورند و ماه مبارك رمضان را آن چنان كه سزاوار اين ماه است به سر آورند، تا همگان از برنامه هاى سازنده ى اسلامى

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  36  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بهره مند شوند.

از حضرت امام حسن عسگرى(عليه السلام) پرسيدند: چرا روزه واجب شده است؟

فرمودند: تا ثروتمند درد گرسنگى را دريابد و به فقير توجّه كند(1).

«هشام» از امام صادق(عليه السلام) علّت روزه را پرسيد، امام فرمود: «خداوند روزه را واجب كرد تا غنى و فقير با هم مساوى باشند، و بدان جهت كه غنى رنج گرسنگى را لمس نكرده تا به فقير رحم كند و هر وقت چيزى خواسته قدرت به دست آوردن آن را داشته است، خدا خواسته است كه ميان بندگانش يكنواختى به وجود آورد، و خواسته است ثروتمند طعم گرسنگى را بچشد

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - كافى، ج 4، ص 181 - وافى ج 2، كتاب الصيام ص 6.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  37  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و اگر جز اين بود ثروتمند بر مستمند و گرسنه ترحّم نمى كرد(1).»

نظم و انضباط

وقت شناسى و نظم و انضباط در امور از مظاهر تمدن انسانى و از عوامل مهم توفيق و پيشرفت است. شايد برخى گمان كنند كه اين از ويژگى هاى زندگى غربى ها و تمدّن آن ها است، در حالى كه نظم و انضباط و تنظيم اوقات از تعليمات اصيل اسلام است، اميرمؤمنان على(عليه السلام) در اوّلين فرازهاى وصيّت خود به فرزندانش مى فرمايد:

«اوُصيكُما وَ جَميعَ وُلْدى وَاَهْلى وَ مَنْ بَلغَهُ كِتابى

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وافى، ج 2، كتاب الصيام، ص 8.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  38  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بَتقْوى اللهِ وَ نَظْم اَمْرِكُمْ(1);» شما و همه ى فرزندان و بستگانم و هر كسى را كه وصيّت من به او برسد به تقوا و نظم در كارها سفارش مى كنم.

اصولاً فرائض اسلامى شاهد توجّه اسلام به نظم و انضباط است; هر يك از نمازهاى پنجگانه را بايد در وقت مخصوص آن به جا آورد، و حتّى يك دقيقه نمى توان از حدود آن تجاوز كرد، مراسم حج بايد در وقت و مكان ويژه ى خود انجام شود، و روزه نيز در ماه مبارك رمضان با ديدن هلال ماه شروع و با ديدن هلال ماه شوال خاتمه مى يابد، ونيز هر روز از سپيده دم آغاز و به مغرب پايان مى پذيرد، و با توجه به اينكه ماه رمضان ماه قمرى است طبعاً در فصول چهارگانه ى سال

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نهج البلاغه صبحى صالح، ص 421، نامه 47.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  39  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

جريان دارد، و گاه در روزهاى بلند تابستان و گاه در روزهاى كوتاه زمستان قرار مى گيرد، و در همه ى شرايط لازم است كه لحظه و دقيقه را نيز در شروع سپيده دم و آغاز مغرب در نظر داشت و بهيچوجه در روزه دار نمى تواند از نظام آن سرپيچى نمايد، واين خود درسى است كه مسلمان نيز دقيق و منظم شود، و امور خويش را در زندگى تنظيم كند.

* * *

آنچه بر شمرديم، گوشه هايى از برخى نتايج و آثار فريضه ى الهى روزه است، و ماه روزه اضافه بر اينها سودمنديها و بركات ديگرى نيز دارد كه در پرورش اسلامى فرد و جامعه بسيار مؤثر است:

ماه مبارك رمضان، ماه خدا، ماه آشنايى با قرآن، ماه عبادت، ماه دعا، ماه آمرزش، ماه توبه و بازگشت از

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  40  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

گناهان اصلاح خود است.

در اين ماه به قرائت قرآن بسيار سفارش شده، و مرسوم مسلمين است كه در رمضان بيشتر از ماههاى ديگر قرآن مى خوانند، اين خود وسيله يى است كه جامعه ى اسلامى با قرآن و معارف آن آشنايى بيشترى پيدا كنند، و براى پيشرفت در صراط خدا و اسلام از كلام خداى متعال آموزش بگيرند.

رمضان ماه عبادت و بندگى و راز و نياز با معبود جهان است; در روايات اسلامى تأكيد شده كه در اين ماه با توجه و خضوع بيشتر نمازها را بجا آورند، و از نمازهاى مستحبّى در شب و روز غفلت نورزند، و بدين ترتيب با تمرين يك ماهه مؤمنين به عبادت خالص ترى موفق مى شوند و جان ها به خدا نزديك تر مى گردد.

رمضان ماه دعا است; پيشوايان گرامى فرموده اند:

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  41  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مؤمنان در اين ماه، به ويژه در شب هاى مبارك قدر در دعا و نيايش مبالغه كنند و با توجّه به اثرات سازنده ى دعا و نيايش، روزه داران مى توانند در پيوند معنوى خويش باخداى متعال تحوّلى به وجود آورند، و بيش از پيش به ذات متعال هستى بخش نزديك شده و كسب فيض كنند.

رمضان ماه آمرزش و توبه و بازگشت به سوى خداست; آنان كه در زندگى خويش آلودگى هايى داشته اند، مى توانند با روزه جان خويش را شستشو دهند و در خلوت سحرها باروكردن به خداى متعال درون را صفا بخشند و از خداى خويش طلب آمرزش كنند، و مى توانند و با همين زمينه براى هميشه از كجى ها و گمراهى ها دست برداشته و به راه آيند.

پيشوايان معصوم(عليهم السلام) فرموده اند گناهان در اين ماه بخشيده مى شود; اين مژده ى بزرگى است براى آنان كه

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  42  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

لغزش هايى داشته اند تا نوميد نباشند، و از بركات اين ماه استفاده كنند، به سوى خدا باز گردند و روى دل به سوى او دارند، و با او پيمان بندند كه از گناهان دست بشويند و خود را اصلاح كرده و گذشته را جبران نمايند; و بدون ترديد گناه كار پشيمانى، كه در اين ماه مبارك براى خدا روزه بدارد و از گذشته ى خويش شرمسار باشد و از خدا آمرزش بخواهد، مورد مهر و عفو خدا قرار خواهد گرفت و سعادتش تأمين مى شود.

از بركت هاى اين ماه، همين انقلاب روحى و تحوّل درونى روزه داران و توفيقات عملى است، كه انسان آلوده را پاك مى سازد و از عذاب الهى كه محصول گناهان است نجات مى بخشد، روزه دار را از ظلمت ها به نور كشانده، نور تقوا، به نور فضيلت هاى اخلاقى، به نور توبه و بازگشت به سوى خدا، مهر و رحمت خداى متعال... .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  43  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

شب هاى قـدر

«لَيْلَةُ الْقَدْرِخَيْرٌمِنْ اَلْفِ شَهر»(1)شب قدر از هزار ماه بهتر است.

قرآن كريم با آيه ى فوق بر اين ويژگى شب قدر تصريح مى فرمايد، شب قدر شب نزول فرشتگان بر زمين، شب نور، سعادت، قرب به خدا و سلام و رحمت است.

به تصريح قرآن، شب قدر در ماه مبارك رمضان است، زيرا خداوند در سوره ى بقره مى فرمايد:

«شَهْرُ رَمَضانَ الّذى اُنْزِلَ فيهِ الْقُرآنُ...»(2)ماه رمضان كه قرآن در آن نازل شده است.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره ى قدر، آيه ى 3.

2 - سوره ى بقره، آيه ى 185.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  44  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و در اوّل سوره ى دخان مى فرمايد: «حم وَالْكِتابِ الْمُبينِ - اِنّا اَنْزَلْناهُ فى لَيْلَة مُبارَكَة اِنّا كُنّا مُنْذِرينَ - فيها يُفْرَقُ كُلُّ اَمْر حَكيم» سوگند به كتاب مبين(قرآن) كه فرو فرستاديمش در شبى مبارك و ما بيم دهندگانيم، در آن شب هر كار با حكمتى تعيين و تقدير مى شود.

و در سوره ى قدر مى فرمايد:

«اِنّا اَنْزَلناهُ فى لَيْلَةِ الْقَدْرِƒ1وَ ما اَدْريكَ ما لَيْلَةُ الْقَدْرِƒ2لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ اَلْفِ شَهْرƒ3تَنَزَّلُ الْمِلائِكَةُ وَالرُّوحُ فيها بِاِذْنِ رَبِّهِمِ مِنْ كُلِّ اَمْرƒ4سَلامٌ هِىَ حَتّى مَطْلَعِ الْفَجْرِƒ5»(1).

همانا ما - قرآن را - در شب قدر نازل كرديم، تو چه مى دانى شب قدر چيست؟ شب قدر از هزار ماه بهتر است،

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره ى قدر، آيه ى 5 - 1.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  45  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

فرشتگان و روح(كه بزرگ فرشتگان) است در اين شب به اذن خدا به خاطر همه ى امورى (كه در اين سال تقدير مى شود) فرود مى آيند، اين شب سراسر سلام و رحمت است تا سپيده دم.

پيشوايان معصوم ما نيز بر اين كه شب قدر در ماه مبارك رمضان است و سه شب نوزده، بيست و يكم و بيست و سوّم رمضان يا يكى از اين سه شب، شب قدر است تأكيد فرموده اند، و فقط بنابر مصالحى آن را تعيين نكرده اند. دعاها و اعمال اين سه شب و توجّه خاص پيامبر(صلى الله عليه وآله) و ائمه معصومين(عليهم السلام) به اين شب هاى باارزش، شاهد ديگرى است بر اين كه شب قدر، همين سه شب يا يكى از اين سه شب است. پيامبر گرامى اسلام در خطبه ى مشهور خود در مورد رمضان فرموده است: «...در اين ماه شبى است كه از هزار ماه بهتر است».

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  46  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

شب هاى قدر اوج معنويّت رمضان است، شب هايى كه زندگى مؤمن در آن، سراسر رنگ خدا مى گيرد، پهنه يى است كه روزه دار بر آن مى ايستد و بر همه ى ماسواى حق پشت مى كند و در خلوت پر راز شب با عبوديّت محض در پيشگاه و حتّى همه چيز و حتى خود را به فراموشى مى سپارد، از هر چه زمينى است مى بُرد و با آسمان پپوند مى خورد، مجرّد مى شود، و به عبادت خداى يكتا مى ايستد، پرده ى اسباب و قوانين و نواميس جهان به يكسو مى رود، مؤمن تنها خدا را مى بيند كه كارگزار همه ى هستى است و با چشم جان كلام خدا را مى نيوشد كه: (فرشتگان به فرمان خدا فرود مى آيند) و با دل در مى يابد كه كاينات چون گويى با چوگان امر الهى متحرّكند، اين امر و اراده ى او است كه سيطره ى خويش را بر همه چيز گسترده است... .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  47  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

قدر، ميعاد انسان با خداست، شبِ رنگ باختن جسم و حكومت روح است، شب حقارت مادّه و عظمت معنا، شب تجلّى معنويّت دين و آسمانى شدن زمين است، شب همگامى سراسر وجود مؤمن با ژرفاى فطرت الهى اوست، شب همسايگى انسان با فرشتگان، شب فراموشى خود و استغراق در خدا است، شب باران مهر و رحمت حق بر روزه داران خداجوست، شب تقدير الهى است; آرى شب قدر از هزار ماه بهتر است.

در شب هاى قدر هم چنان كه پيشوايان به ما آموخته اند بايد به خداى جهان به راز و نياز و دعا و نيايش بپردازيم، سراسر شب را بيدار مانده، و در نماز و عبادت كوشيد، و نيازها را به پيشگاه خدا عرضه داريم و مهر و رحمت و آمرزش از او خواست و پيوند فطرى خويش را با ذات هستى آفرين او تجديد كرد و استوار

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  48  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ساخت، و به راستى نيز همچنان كه امامان پاك ما فرموده اند: (محروم كسى است كه از فيض اين شب ها محروم بماند) چرا كه اوج تجلّى همه ى سازندگى هاى فريضه ى انسان ساز روزه را بايد در شب قدر ديد و در آن شب به كمال رساند.

اميد است ملّت بيدار دل ما و به ويژه جوانان عزيز با برخوردارى از بركات ماه رمضان، در شب هاى قدر به كمال انسانى خويش توجّه كنند، و با شور و ايمان در اين شب هاى مكرّم بر مراتب فضيلت وتعالى معنوى خويش بيافزايند، تا پس از هر رمضان مسلمانانى باشيم كه اسلام و ژرفاى تعاليم و احكام پر ارج آن را بهتر شناخته و جان خويش را به هدف هاى اين آيين آسمانى نزديك تر ساخته باشيم.

* * *

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  49  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اينك به پاره اى از سخنان پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله)و ائمه طاهرين(عليهما السلام) پيرامون رمضان و روزه توجّه كنيم:

1 - سه روز به رمضان مانده بود، پيامبر(صلى الله عليه وآله) به بلال فرمودند اعلام كند تا مردم گرد آيند، مردم جمع شدند، پيامبر(صلى الله عليه وآله) بر منبر برآمدند و پس از ستايش خداى متعال فرمودند:

«اى مردم! خداوند شما را به اين ماه ويژگى داد، هم اكنون اين ماه فرا مى رسد و سرور همه ى ماههاست، در اين ماه شبى است كه از هزار ماه بهتر است، درهاى دوزخ در اين ماه بسته و درهاى بهشت باز مى شود»(1).

2 - امام باقر(عليه السلام) نقل كرده اند كه پيامبر فرمود:

«اى گروه مردمان! آن گاه كه هلال ماه رمضان طلوع

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - كافى، ج 4، ص 67.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  50  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كند شياطين به بند كشيده مى شوند، درهاى آسمان و بهشت و رحمت باز، و درهاى دورخ بسته مى گردد، دعا مستجاب است، به هنگام افطار آزاد شدگانى هستند كه خدا از آتش آزادشان فرموده است، هر شب فرشته يى بانگ مى زند آيا سائلى هست؟ آيا استغفار كننده يى هست؟ خدايا هر كس انفاق مى كند پاداشش بده و هر كس بخل مىورزد تلفى نصيبش كن.

«تا ماه شوال در رسد، مؤمنان را ندا مى دهند كه فردا پاداشتان را بگيريد كه روز پاداش و جايزه است».

سپس امام باقر(عليه السلام) فرمود: سوگند به آن كه جانم به دست او است، آن پاداش و جايزه از جنس درهم و دينار نيست»(1).

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - كافى، ج 4، ص 67 - 66 - 64.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  51  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

3 - امام صادق(عليه السلام) از پيامبر(صلى الله عليه وآله) نقل مى كند كه فرمودند:

«روزه دار، اگر چه در بستر خود باشد، در حال عبادت است، مادام كه از مسلمانى غيبت نكند»(1).

4 - امام صادق(عليه السلام) مى فرمايند:

«خواب روزه دار عبادت و نفس او تسبيح است، خدا به موسى(عليه السلام) فرمود: اى موسى! بوى دهان روزه دار در نزد من از مشگ خوشبوتر است.

روزه دار، دو خوشحالى و سرور دارد، يكى به هنگام افطار و ديگرى آن گاه كه خداى خويش را ملاقات كند»(2).

5 - امام صادق(عليه السلام) فرمودند: امام زين العابدين(عليه السلام)

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - كافى، جلد 4، ص 64.

2 - كافى، جلد4، ص 67 - 66 - 64.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  52  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

روزه مى گرفت و فرمان مى داد، گوسفندى ذبح كنند و در ديگ ها بار گذارند، به هنگام افطار به ديگ ها نزديك مى شد، و چون بوى طعام به او مى رسيد فرمان مى داد كاسه ها را بياورند و براى افراد مختلف غذا مى فرستاد، آن گاه خود با نان و خرما افطار مى كرد(1).

6 - امام باقر(عليه السلام) به "سدير" فرمود: اى سدير، مى دانى اين شب ها چه شب هايى است؟

سدير گفت: پدرم فداى تو باد، شب هاى ماه رمضان است.

فرمود: آيا مى توانى هر شب، ده بنده از فرزندان اسماعيل(عرب اصيل) آزاد سازى؟

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسائل، كتاب الصوم، ص 100.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  53  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

عرض كرد: پدر و مادرم فدايتان، مالى كه چنين كارى بتوانم انجام دهم ندارم.

امام تعداد را كم كرد تا به يك بنده رسيد، سدير در پاسخ همه ى آن ها عذرخواهى كرد كه نمى تواند.

امام فرمود: آيا نمى توانى هر شب مسلمانى را افطارى دهى؟

عرض كرد: ده نفر را هم مى توانم.

فرمود: افطارى دادن به برادر مسلمان، معادل آزادى بنده يى از فرزندان اسماعيل است(1).

مختصرى از احكام روزه

در پايان اين مقال به اختصار دستورات و احكام روزه را ذكر مى كنيم، و علاقمندان مى توانند جزئيات

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسائل الشيعه، كتاب الصوم، ص 100 - 99.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  54  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

احكام را در رساله عمليّه(مرجعى كه از او تقليد مى كنند) ملاحظه فرمايند.

روزه چهار قسم است:

1 - واجب;

2 - مستحب;

3 - مكروه;

4 - حرام;

روزه هاى واجب

ا - روزه ى ماه رمضان.

ب - روزه ى قضا.

ج - روزه ى كفّاره ى ماه رمضان: اگر كسى عمداً در روز ماه رمضان روزه ى خود را باطل كند، بايد قضاى آن را به جا آورد و كفّاره ى آن را نيز انجام دهد. كفّاره ى هر

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  55  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

روز آن است كه يا يك بنده آزاد سازد و يا شصت نفر مستمند را طعام دهد، و يا شصت روز روزه بگيرد كه سى و يك روز آن حتماً پى درپى باشد.

د - روزه ى اعتكاف: معتكف كسى است كه در مسجد، سه روز براى عبادت بماند و روزه بگيرد، در اين صورت، روزه ى روز سوم بر او واجب مى شود.

ه - روزه ى بدل هَدْى: يعنى كسى كه در مراسم حج شركت كرده و گوسفند براى قربانى ندارد و نمى تواند تهيّه كند در اين صورت بايد سه روز در حج و هفت روز پس از مراجعت از سفر حج روزه بگيرد.

و - روزه ى نذر و عهد و قسم و شرط و اجاره: يعنى ممكن است كسى نذر يا عهد كند و يا قسم بخورد كه روزى را روزه بگيرد، و يا ضمن معامله با كسى شرط كند كه روزى را روزه بگيرد و يا اجير شود كه روزى را روزه

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  56  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بگيرد. در اين صورتها روزه ى روزهايى كه تعهد كرده است، بر او واجب مى شود.

روزه هاى مستحب

غير از روزهايى كه روزه ى آن واجب، حرام، و يا مكروه است، روزه گرفتن در بقيه ى ايام سال مستحب است، البته اگر براى كارهاى مهم ترى مزاحمت نداشته باشد.

روزه در برخى روزها استحباب بيشترى دارد و بدان سفارش و تأكيد شده است، مانند هجدهم ماه ذيحجه(عيد غدير) هفدهم ماه ربيع الاوّل(ميلاد پيامبر(صلى الله عليه وآله)) بيست و هفتم ماه رجب(بعثت پيامبر(صلى الله عليه وآله))

روزه هاى مكروه

روزه در برخى موارد مكروه است، مثل روزه ى مستحبّى مهمان، بدون اجازه ى ميزبان و يا در صورتى

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  57  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كه ميزبان او را از روزه نهى كرده باشد.

و نيز روزه ى مستحبّى فرزند بدون اجازه ى پدر مكروه است در صورتى كه موجب آزار و آزردگى پدر و مادر نباشد، و اگر پدر و مادر آزرده مى شوند، روزه ى مستحبّى بر فرزند حرام خواهد بود. و اگر پدر، فرزند را از روزه ى مستحبّى نهى كند اگر چه آزرده نشود و آزار نبيند، احتياط آن است كه از روزه صرف نظر كند و نيز مراعات اجازه ى مادر اولى و سزاوارتر بر روزه ى مستحبّى است.

روزه هاى حرام

روزه در روزهاى عيد فطر(اوّل ماه شوال) و عيد قربان(دهم ماه ذيحجه) حرام است و نيز براى كسى كه در مراسم حج در «منى» باشد، روزه در روزهاى يازده،

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  58  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

دوازده و سيزدهم ذيحجه حرام است.

روزه در روز سى ام شعبان كه ورود به ماه رمضان ثابت نشده، به نيّت ماه رمضان حرام است.

روزه ى نذرى كه براى كار حرامى باشد حرام است، مثلا كسى نذر كند كه اگر موفّق شود فلان كار حرام را انجام دهد و يا فلان كار واجب را ترك نمايد، به شكرانه ى آن روزه بگيرد; اين نذر حرام و روزه ى آن نيز حرام است.

روزه ى سكوت حرام است، يعنى اگر كسى سكوت را جزو قيود روزه ى خود قرار دهد و با همين نيّت روزه بگيرد، حرام است.

روزه ى وصال حرام است، يعنى كسى نيّت كند روزه ى دو روز را به هم وصل نمايد و در شب هيچ نخورد، يا يك روز و يك شب را روزه بگيرد.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  59  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

روزه براى كسى كه بيمار مى شود و يا روزه باعث شدّت بيماريش مى گردد حرام است و نيز روزه در سفر حرام است، مگر در برخى موارد; مانند آن كه نذر كند در فلان سفر روزه باشد.

احتياط آن است كه زن بدون اذن شوهر روزه ى مستحبّى نگيرد به ويژه اگر با حقوق شوهر منافات داشته باشد.

شرايط وجوب روزه

روزه ى ماه مبارك رمضان با چند شرط بر افراد واجب مى شود:

1 - بالغ باشد(1).

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - دختران پس از نه سال تمام و پسران پس از پانزده سال تمام بالغ مى شوند(گاهى بلوغ پسران قبل از پانزده سالگى است وعلامت هاى ¬®آن در رساله هاى عمليه ذكر شده).

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  60  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

2 - عاقل باشد.

3 - مسافر نباشد.

4 - اگر از بانوان است در حال حيض و نفاس نباشد.

5 - روزه، موجب بيمارى و يا شدّت بيمارى نشود.

6 - ضمناً، روزه بر مردان و زنان پير و به كسى كه بيمارى عطش دارد و برايشان روزه طاقت فرسا و پر مشقّت است، و نيز بر بانوان باردار و شير دهنده ى اطفال كه روزه براى خودشان يا طفلشان ضرر داشته باشد، واجب نيست.

ثبوت هلال

هلال ماه رمضان و ماه شوّال به چند چيز ثابت مى شود:

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  61  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

1 - خود انسان هلال ماه را ببيند.

2 - تواتر و شياع: يعنى در ميان مردم، رؤيت هلال ثابت شود و خبر آن چنان همگانى و متواتر باشد كه انسان يقين كند.

3 - دو شاهد عادل شهادت دهند.

4 - (بنابر مشهور) حاكم شرع حكم كند كه ماه آغاز شده يا پايان يافته است (البته در صورتى كه خطا و اشتباه او معلوم نباشد).

5 - گذشتن سى روز از ماه قبل(زيرا ماه قمرى بيش از سى روز نيست).

اگر اوّل ماه ثابت نشد و مشكوك بود نبايد به قصد ماه رمضان روزه بگيرد و اگر به قصد آخر شعبان روزه بگيرد و بعد معلوم شود اوّل رمضان بوده، روزه ى او جزو رمضان محسوب مى شود و كافى است.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  62  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نيّت

همان گونه كه در عبادات ديگر "نيّت" لازم است، روزه هم بايد با نيّت باشد، بنابراين امساك تنها، بدون قصد روزه، روزه محسوب نمى شود.

منظور از نيّت براى روزه آن است كه قصد كند روزه ى مقرّر شده در اسلام را انجام دهد «قُربةً الى الله» و تصميم داشته باشد كه بنا به فرمان خدا از آن چه روزه را باطل مى سازد خوددارى نمايد.

چيزهايى كه روزه را باطل مى كند.

1 - خوردن

2 - آشاميدن(1)

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - تزريق آمپول هاى غذايى مورد اشكال است و اكثر مراجع تقليد، احتياط يا فتوا به اجتناب داده اند، ولى تزريق آمپول هاى دارويى به ¬®عقيده ى اكثر آن ها جايز است.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  63  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

3 - عمل جنسى

4 - استمناء (يعنى كارى كند كه نطفه از او خارج شود).

5 - تا صبح به حال جنابت يا حيض يا نفاس باقى ماندن. (يعنى اگر كسى شب ماه رمضان جنب شد، و يا زن از حيض و نفاس پاك شد بايد پيش از طلوع فجر غسل كند و اگر نمى تواند تيمّم بدل از غسل نمايد و اگر عمداً غسل يا تيمّم نكند، روزه ى او باطل است، در مورد جنابت اگر به جهت فراموشى هم غسل و تيمّم ترك شود روزه باطل است).

6 - عمداً بر خداى متعال و پيامبر(صلى الله عليه وآله) و ائمّه ى معصومين(عليهم السلام) دروغ بستن، و هم چنين دروغ بستن به حضرت زهرا(عليها السلام) و پيامبران گذشته نيز بنابر احتياط

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  64  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

باطل كننده ى روزه است.

7 - سر زير آب كردن.

8 - غبار غليظ به حلق رساندن و مانند آن است، سيگار كشيدن و نظاير آن.

9 - تنقيه كردن با مايعات.

10 - عمداً قى و استفراغ كردن(حتّى اگر ضرورت داشته باشد).

11 - زن در حال استحاضه يى كه بايد براى نماز صبح، ظهر و عصرغسل كند، اگراين غسل ها را انجام ندهد روزه اش باطل است.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  65  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آن چه بر شمرديم در صورتى روزه را باطل مى سازد كه عمداً و با اختيار انجام شود، ولى اگر فراموش كند و يا بى اختيار انجام گيرد روزه اش باطل نيست. تنها با جنابت صبح كردن است كه اگر به جهت فراموشى هم باشد، روزه را باطل مى كند.

قضاى روزه

اگر در ماه رمضان به جهت بيمارى يا مسافرت يا علّت هاى ديگر روزه نگرفته است، بايد پس از ماه رمضان در صورت توانايى، قضاى آن را به جا آورد و تا ماه رمضان سال بعد وقت دارد و نبايد قضاى روزه را از يك سال تأخير بيندازد و اگر كوتاهى كند و در عرض يك سال به جا نياورد در سال هاى بعد بايد علاوه بر قضاى روزه براى هر روز آن يك مُدَ طعام(يك چارك و تقريباً معادل 43 كيلو) به فقير بدهد.

اگر كسى عمداً و بدون عذر شرعى از انجام روزه ى ماه مبارك رمضان خوددارى كند و يا در حال روزه، كارى كه روزه را باطل مى سازد انجام دهد بايد علاوه بر قضاى روزه، كفّاره هم بدهد.

كفاره ى هر روز، يكى از اين سه چيز است:

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  66  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

1 - يك بنده آزاد كند.

2 - شصت مستمند را طعام بدهد.

3 - شصت روز روزه بگيرد كه سى و يك روز آن بايد پى درپى باشد.

و اگر كسى روزه ى خود را با كار حرامى مثلا با آشاميدن شراب باطل سازد، بايد براى كفّاره ى آن، اين هر سه كار را انجام دهد و در اين زمان كه برده و بنده وجود ندارد، آزاد كردن بنده ساقط است و بايد دو كفّاره ى ديگر را انجام دهد.

اگر كسى قدرت انجام هيچ يك از اين ها را نداشته باشد، بقدرى كه مى تواند صدقه بدهد، و اگر آن را هم نتوانست، بايد استغفار كند و هر وقت توانايى پيدا كند بايد كفّاره را انجام دهد.

در برخى موارد، قضا بدون كفّاره لازم است كه براى

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  67  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اطّلاع از آن ها و ساير جزئيات احكام روزه، بايد به رساله ى مرجع تقليدتان مراجعه نماييد.

در پايان به همه ى برادران و خواهران مسلمان توصيه مى كنيم كه در انجام روزه ى ماه مبارك كوشا باشند، و از اين فريضه ى ثمربخش غفلت نورزند، و بايد افراد سست عنصر و بى اراده و شكم پرست بدانند كه كوتاهى از اين وظيفه ى اسلامى نه تنها قضا و كفّاره دارد، كه خود گناهى بزرگ نيز محسوب مى شود; ششمين پيشوا و امام، حضرت صادق(عليه السلام) فرمودند: «هر كس يك روز روزه ى ماه رمضان را باطل سازد، روح ايمان از او بيرون مى رود»(1).

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص 11.