انسان و عبادت

دوره دهم، شماره نه

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  2  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نام جزوه: انسان و عبادت

نويسنده: هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر: مؤسسه در راه حق قم - تلفن 2-7743221

نوبت چاپ: اوّل

تيراژ: 10000 جلد

تاريخ چاپ: 1379 هـ ش

قطع: جیبی

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  3  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

انسان و عبادت

عبادت خداوند، پيام مشترك و اصلى همه پيام آوران وحى است; و هدف از خلقت جن و اِنس، در نگاه قرآن كريم، عبوديّت و بندگى است: «و ما خلقت الجن و الانس الاّليعبدون».(1)

مفهوم عبوديّت و بندگى، امرى مغاير و در تضاد با مفهوم حريّت و آزادى است. بشر، جوياى آزادى عمل و اراده در برابر ديگران است. گردن نهادن و فرمان بردارى، در صورتى كه بر اراده او تحميل شده و انتخابى در آن نداشته باشد; همراه با اكراه، تنفّر و انزجار است; زيرا ميل به آزادى، امرى غريزى و با ساختار وجودى آدمى، آميخته است.(2)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ الزاريات، 56.

2ـ قيامت، 4.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  4  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ليكن، چه بسا آدمى ـ نادانسته ـ در نگاهى سطحى و آغازين ـ (فراخوان انسان از سوى اديان الهى به) عبوديّت خداوند را، با طبع آزادى خواهى و رهايى جويى خويش ناسازگار مى پندارد.

گروهى نيز با اعتراف به خداوند، زبان به اعتراض مى گشايند كه آيا خدا نيازمند عبادت ماست؟ خداوند بى نياز مطلق است. چه احتياجى به عبادت ما دارد؟ و به اين نحو از بندگى خدا خارج مى شوند. و برخى، قرن حاضر را زمان پايان عبوديّت خدا اعلام مى دارند و آن را با حيات و زندگى خوش دنيوى، در تضاد مى بينند.

و بسيارى از معتقدان سطحى نگر نيز به عبادتى ظاهرى و تقليدى تن داده و صرفاً براى اين كه از زير بار تكليف خارج شوند، آن را به نحوى كه با شهوات دنيوى در تضاد نباشد، به جاى مى آورند. و اندك افرادى هستند

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  5  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كه با حكمت عبادت آشنايند و با معرفت، خدا را بندگى مى كنند.

عبادت چيست؟ چرا اديان الهى ما را به بندگى محض و خالص خدا فرا مى خوانند؟ عبادت، كدام خلاء وجودى انسان را پر مى كند؟ در واقع، عبادت پاسخگوى كدام نياز بشريست؟ و بر فرض نياز به عبادت، آيا اين نيازمندى نسبى و عرضى است يا مطلق و ذاتى؟

براى پاسخ به سؤال هاى ذكر شده، به بحث از مفهوم عبادت، عبادت در نظام آفرينش، و هماهنگى عبادت با وابستگى ذاتى انسان، و عبادت در ابعاد نفس، خواهيم نشست و در خاتمه اخلاص در عبادات را متذكّر خواهيم شد. ان شاء الله

 *مفهوم عبادت

عبادت، بندگى خداكردن، به اطاعت محض او درآمدن است.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  6  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در اين تعريف، چند نكته نهفته است:1ـ وابستگى به خدا.

2 ـ خداوند عزّوجلّ را ستودن و به فرمان او درآمدن.

3 ـ اظهار نياز و استمداد از سوى عبد و اقرار ايمانى و عملى به نقص وجودى در برابر ذات كامل خداوند.

4 ـ خداى متعال را حاكم و مالك بر خود و شؤون خود در مرتبه بندگى دانستن.

5 ـ خواستن كمال معبود، در مرتبه وحدّ وابستگى به او.

6 ـ حاضر دانستن خداوند و توجّه به او.

چنانچه عبادت، امرى اعتبارى و قراردادى باشد، نكات فوق جنبه صورى و عرضى خواهد داشت، و به محض برآمدن خواسته و يا نفى قرارداد، منتفى خواهد شد.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  7  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و چنانچه عبادت، قراردادى و اعتبارى نباشد; بل بر واقعيّت ثابت و غير قابل نقضى استوار باشد، به لحاظ وجود دائمى و هميشگى آن واقعيّت، نكات فوق، امورى حقيقى خواهند بود.

وابستگى به خداوند و اعتراف به مالكيّت و حاكميّت خداوند (نكته 1 و 4)، دو ركن اساسى عبادت و بندگى است كه در صورت اعتبارى و قراردادى بودن آنها، عبادت، امرى اعتبارى خواهد بود و خارج از دايره اعتبار، واقعيّتى نخواهد داشت.

چنانچه وابستگى به خداوند و مملوكيّت نسبت به او به لحاظ وجود عبد باشد; عبادت، امرى واقعى خواهد بود. و چنين ارتباطى تنها بين خدا و خلق وجود دارد.

وابستگى و مملوكيّت وجودى، بيانگر معنا، كيفيّت و چگونگى عبادت است. با اين توضيح: كه واقعيّت،

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  8  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ظهور و تماميّت يك موجود، وجود و هستى اوست. و زمانى كه در هستى وابسته باشد، در شؤون، عوارض، لوازم و خصوصيّات وجودى نيز وابسته است. و اين نوع وابستگى، اقتضاى عبادت همه جانبه را دارد; يعنى اطاعت و بندگى خالص در تمام ابعاد وجودى از موجودى كه وابستگى خالص وجودى به او داريم و مملوك واقعى او هستيم.

علاّمه بزرگوار، طباطبائى ـ رحمة الله عليه ـ در مورد حقيقت عبادت، چنين مى نگارند: «حقيقت عبادت، اينست كه بنده، خود را در مقام مملوكيّت پرودرگار خويش در آورد; به همين لحاظ، روح عبادت با تكبّر و خودپسندى سازش ندارد».(1)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ الميزان، ج 1، ص 28 (ترجمه).

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  9  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

شرك در بندگى، باطل است و بندگى خالص مورد پذيرش است. ايشان بر نفى خودپرستى، تكبّر و شرك در عبادت، از قرآن شاهد آورده اند كه ارشاد به بيان عقل است:

«... اِن الذين يستكبرون عَن عبادتى سيد خلون جهنم داخرين(1);

آنانى كه از بندگى و عبادت من تكبّر مىورزند; به همين زودى، با ذلّت و خوارى داخل دوزخ مى شوند.»

«... و لا يشرك بعبادة رَبِّهِ احداً(2);

انسان،نبايد دربندگىِ خداكسى رابا خداوندمتعال شركت دهد.»

بنابراين، وابستگى همه جانبه وجودى و مملوكيّت تامّ و واقعى انسان، اقتضاى بندگى خالص را دارد:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره غافر، آيه 60  .

2ـ سوره كهف، آيه 110.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  10  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

«فاعبداللّه مخلصاً لهُ الدّين(1);

پس خدا را بندگى كن (در حالى كه) دين ـ خود ـ را براى او خالص گردانيده باشى.»

به بيان علامّه بزرگوار، طباطبايى ـ رحمة الله عليه ـ معناى آيه اين است كه: «عبوديّت و مقام بندگى را در همه شؤون زندگى خود، براى خدا اظهار و آشكار كن; البته در شعاع پيروى كردن به آنچه حكم كرده است. و عبوديّت كامل و تام، در حالى است كه تو، دينت را براى خدا خالص كرده باشى; به اين معنا كه غير او را اطاعت و پيروى نكنى.»(2)

*عبادت در نظام آفرينش

عبادت در نظام آفرينش; داراى دو روى است كه يك روى آن نظام تكوين و روى ديگرش نظام تشريع است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره زمر، آيه 2.

2ـ الميزان، ج 17، ص 247، طبع آخوندى.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و در هر دو نظام، از يك اصل پيروى مى كنند و آن وابستگى به ذات خالق متعال است; ليكن، وابستگى در نظام تكوين، جبرى بوده و در نظام تشريع، ارادى و اختيارى مى باشد.

براى تبيين عبادت در نظام آفرينش، به توضيح كلمه وابستگى اشاره مى كنيم: وابستگى نظام تكوين و تشريع به خداى متعال، وابستگى وجودى است كه همراه با ظهور، واقعيّت و كمال است. ذات وابستگى يك موجود به خدا، ذات ظهور يافتن و پيدايش او و خواست ذاتى و واقعى اش، ادامه وابستگى به خداى متعال براى باقى ماندن و رسيدن به خواسته هاى خويش است.

در نظام تكوين، ادامه اين وابستگى جبرى است و امّا در نظام تشريع، ظهور وجود انسانى، الهى و پديد آوردن

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  12  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كمال هاى معنوى و فضايل انسانى، ارادى است.

قرآن مجيد، درباره كلّ نظام آفرينش و وابستگى آن به خداى بزرگ، مى فرمايد:

«انْ كُلُّ مَن فى السّموات و الارض الا اتِى الرّحمنِ عَبداً(1); تمام كسانى كه در آسمانها و زمين هستند، بنده اويند.»

عبادت تكوينى هر موجودى در آسمان و زمين، همان وابستگى خالص و ظهور فعلى مملوكيّت او به نحو جبرى است. به همين جهت، تسليم محض هستند:

«... لَهُ اَسْلَمَ مَنْ فى السّمواتِ والاَرضِ طَوْعاً وَ كَرْهَاً واليه يُرْجَعونَ(2);

كسانى كه در آسمانها و زمين هستند، از روى ميل و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره مريم، آيه 93.

2ـ آل عمران، آيه 83.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  13  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

رغبت يااز روى بى ميلى و كراهت، تسليم فرمان او هستند و به نزد او بازگردانده مى شوند.»

به هر حال، وابستگى موجودات در نظام آفرينش به خالق متعال، ظهور واقعيّت، ادامه آن و رسيدن به خواسته هاى تكوينى و ارادى است.

اين وابستگى در نظام جهان و انسان به صورت تسبيح، تقديس و ثناء الهى تجلّى يافته و آشكار مى شود.

«... وَ اِنْ مِنْ شىء الا يُسبّح بحمده و لكن لا تفقهُونَ تسبيحَهُمْ...(1);

و هر موجودى، تسبيح و حمد او مى گويد، ولى شما تسبيح آن ها را نمى فهميد...»

«و يُسبّح الْرَعْدُ بَحمدِهِ و الْملائكةُ مِنْ خيفَتِهِ...(2);

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ إسراء، آيه 44.

2ـ رعد، آيه 13.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  14  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و رعد تسبيح و حمد او گويد و فرشتگان نيز از ترس او...»

«و يُسبّح للّه ما فى السّمواتِ وَ ما فى الارضِ لَه الملك و له الْحَمدُ و هُوَ على كُلِّ شَئ قَدير(1);

آنچه در آسمان ها و آنچه در زمين است، براى خدا تسبيح مى گويند. مالكيّت و حكومت براى اوست و ستايش از آن او، و او بر همه چيز قادر است.»

حقيقت عبادت در نظام آفرينش، تجلّى و ظهور وابستگى خالص وجودى به خداى واحد است. و هر موجودى در شعاع عبوديّت و بندگى، قادر به خودنمايى خويش است; زيرا خودش، خود واقعيّت و ظهور است. و اين خود، جز در ارتباط با ذات حقّ ظهور نيافته و جز در ارتباط با همان ذات باقى نمى ماند و به ظهور بيشتر نمى رسد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره تغاين، آيه 1.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  15  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

تخم گل، وجودى وابسته به خالق دارد و جز در ارتباط با خالق خويش، رشد وجودى پيدا نمى كند. لطافت برگ ها، زيبايى خاص و بوى خوش، از جانب خالق در پرتو بخشيدن هستى به او، داده شده است.

نطفه انسان در شعاع وابستگى به ذات فيّاض، رشد كرده و روح زيباى انسانى به او داده مى شود. بنابراين، براى او ظهور يافتن، خودنماشدن و دستيابى به ظهورهاى برتر و خودنمايى بيشتر تنها در شعاع وابستگى به اللّه، امكان پذير است كه در پرتو عبادت و در نتيجه تسليم بودن، آشكار مى شود. روى اين اساس، علاّمه بزرگوار، طباطبايى ـ رحمة اللّه عليه ـ بيان داشته اند:

«حمد و ثنا، عبارت است از آن كه موجودى به وجود خود، كمال موجود ديگر را (كه لابد علّت و به

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  16  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

وجود آورنده اوست) اظهار كند و سرچشمه تمام كمال ها، ذات پاك خداى متعال است. پس هر حمد و ستايش كه از هر كس سرزند، سرانجام به ذات مقدّس او باز مى گردد.»(1)

بنابراين، همه موجودات در شعاع عبادت، حمد، ثنا و تسبيح حقّ، كمال او را در حدود گنجايش خود طلب مى كنند.

با توجه به تفسير عبادت در نظام آفرينش، بايد نظرى واقع گرا به آن داشته باشيم.

*هماهنگى عبادت با وابستگى ذاتى انسان

انسان، جزئى از جهان آفرينش و پديده اى از پديده هاست با اين امتياز كه در نيكوترين قوام(2) و عالى ترين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ الميزان ج 1، ص 22 طبع آخوندى.

2ـ سوره يقين، آيه 4.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  17  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

استعداد (خلافت الهى)(1) آفريده شده است.

دانش، مانند هر پديده اى، ذات وابستگى وجودى به خداى بزرگ بوده و اين وابستگى، عين ظهور يافتن و واقع بودن اوست.

خواسته طبيعى و اوّلى انسان، همان بقاء دائمى، هميشگى وجود و در مرحله بعد، ارضاء خواسته هايى است كه بر اساس حكمت و به منظورى حكيمانه در وجودش گذاشته شده است و مهم اين است كه انسان، غرض حكيمانه الهى را درك كند و به آن تحقّق بخشد.

معناى دقيق وابستگى ذاتى و وجودى انسان به خدا، اين است كه او استقلال ذاتى ندارد. ذاتش از هر كمالى جز آنچه خداوند (كه بخشنده مطلق كمال است و جز او

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره بقره، آيه 30.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  18  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بخشنده اى نيست) به او ببخشد تهى بوده و در تمام شؤون خويش، نيازمند به اوست. و ديگر اين كه اين وابستگىو نيازمندى در تمام جهات،دائمى و هميشگى است.

انسان در رشد ابعاد حيوانى و جسمانى، خود را نيازمند به عبادت ارادى و تشريعى نمى بيند; زيرا محكوم همان قانون حاكم بر نظام طبيعت و پديده هاست. ليكن، رشد انسانى الهى او و ظهور فعلى فضايل معنوى وى، در گروِ مزيّن شدن روح به صفات برجسته اخلاقى و به اصلاح در آمدن غرايز و خواسته هاى مادّى،(1) در شعاع بندگى تشريعى و ارادى خداوند متعال مى باشد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ معناى به اصلاح در آمدن غرايز و خواسته هاى جسمانى، عبارت از ارضاء آن ها در دايره قوانين و دستورات دين و عقل است.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  19  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

عبادت و بندگى انسان، تجلّى و ظهور فعلى همان وابستگى ذاتى و نيازمندى به خدا در مقام اراده، اختيار و در دو بُعد انديشه و عمل است.

شخصى كه تسليم محض خواسته هاى الهى و قوانين دينى باشد و از حدود الهى (كه در قرآن و سنّت رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) و ائمه اطهار(عليهم السلام)تبيين شده) تجاوز نكند، و انگيزه اى در زندگى جز رضايت حق نداشته باشد، وابستگى و نيازمندى خويش را ابزار كرده و با وابستگى وجودى و ذاتى به خدا، هماهنگ شده است.

عبادت، به معناى اظهار وابستگى و نيازمندى در مقام انديشه و عمل، انسان را از دايره طبيعت و از حدّ بهيميّت خارج ساخته و او را در حدود انسانيت داخل كرده است; زيرا خروج از وابستگى ارادى به الله، ماندن در طبيعت است. چنين شخصى، رشد و كمال فراتر از حد طبيعت

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  20  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ندارد. شاهد و گواه بارز و آشكار اين مطلب، نظام هاى فرهنگى موجود در دنياى حاضر است. آنان، غالباً لائيك و بى دينى و دنياگرايى محض را ترويج و از دين دارى نهى مى كنند. به همين جهت، انسان هاى ظاهرنگر و احساس گرا، خواسته هاى غريزى و جسمانى را مستقّل از بُعد انسانى طلب مى كنند، و به خواسته هاى انسانى و فضايل عالى اخلاقى بى توجّهند. تنها تفاوت اين گونه انسان ها با حيوان اين است كه او مى انديشد و تجربه مى كند و در ارضاء غرايز تنوّع دارد و روى اسلوب علمى مى خورد و مى خوابد و با ابزارى كه ساخته است، ارضاء شهوت نفسانى مى كند; امّا آن حيوان بدون تنوّع و صرفاً در شعاع قانون غريزى به اعمال غرايز مى پردازد. حيوان، به محض ارضاء خواسته اش آرام مى گيرد; ولى انسان، ارضاءاش حد و حصر ندارد و با رسيدن به يك مرحله از

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  21  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خواسته اش، مراحل بعد را طلب مى كند و بدتر از حيوان، به درندگى و خونريزى مى پردازد. يك حيوان، با سير شدن، آرام مى گيرد; ولى انسانِ حيوان سيرت، با سير شدن خود (در صورت غفلت از اصل عبوديّت) از جنايت باز نمى ايستد و در حد توان خويش، تجاوز مى كند.

بنابراين، در حقيقت خروج از عبوديّت خداى متعال و هوى را خدا قرار دادن، خروج از انسانيّت و ورود به بهيميّت است.

وَ لو كانوا كذلك لَخرجُوا مِن حدود الاِنسانيّة اِلى حدّ البهيميّةِ فكانوا كما و صف فى مُحكَم كتابِهِ(1) «اِنْ هُم اِلاّ كالاَْنْعامِ بَل هُم اَضَلُّ سَبِيلا(2);

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ دُعاى اول صحيفه سجاديه.

2ـ فرقان، 44.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  22  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و اگر چنين شوند (عبادت، حمد، ستايش و شكر خدا را بجا نياورند) از حدود انسانيّت به حد بهيميّت (چارپايان) روى مى آورند و آن گونه گردند كه خداوند در كتاب محكم و استوار خود (قرآن) وصف فرموده است: (بندگان هواى نفس) جز مانند چارپايان نيستند; بل، گمراه ترند.»

با توجّه به مطالب فوق، چند نكته در قلمرو عبادت روشن مى شود:

الف: عبادت، حركتى هماهنگ با وابستگى ذاتى انسان به خداست.

ب: عبادت، پاسخگويى به نداء فضيلت طلبى انسان است.

ج: عبادت، به اصلاح در آوردن خواسته هاى غريزى و استعدادى و رهايى از قيود حيوانى و طبيعى است، و در

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  23  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

واقع خروج از حيوانيّت و داخل شدن در انسانيّت (خدا محورانه) است.

د: عبادت، تسليم شدن و وابستگى تشريعى و ارادى در دو بُعد انديشه و عمل به خداى متعال است.

هـ: عبادت، تجلّى و ظهور فعلى وابستگى وجودى به خدا در بُعد تشريع و اراده است.

*عبادت و كمال انسانى

هر موجودى به طور غريزى و فطرى در جستجوى كمال خاص خويش است. و دقيقاً كمال خاص يك موجود، بالاترين مرتبه هستى اوست.

انسان بر اساس اين قانون، كمال خاص خود را طلب مى كند و به عنوان انسان، كمال انسانى را خواهان است.

كمال انسانى، واقعيّتى است كه تمام استعدادها را جهت ظهور فعلى اش به كمك مى طلبد.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  24  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و استعدادها ـ در ابعاد انسانى مختلف نفس آدمى ـ زمانى ابزار پديد آمدن كمال انسانى هستند; كه با انگيزه عقلانى و الهى به فعليّت رسيده باشند و با همان انگيزه به كار گرفته شوند.

كمال معنوى انسانى، واقعيّتى است كه منشأ فضايل است و جز اعمال شايسته از آن صادر نمى شود.

بر خلاف كمال علمى، كمال جسمانى، كمال غريزى و... كه زمانى رنگ فضيلت مى گيرند و اقتضاى زيبايى اخلاقى را دارند، كه با صفات برجسته اخلاقى همراه شوند. فلانى عالم است، هنرمند است، سودجو است و... اين جملات به تنهايى در بردارنده انسانيت نيست، ممكن است ذرّه اى از صفات انسانى در او نباشد و عالم بودن، هنرمند بودن و سودجو بودن و... در وى، همراه با حرص، مكر، تكبّر و... باشد.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  25  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در صورتى كه كمال انسانى جز با وجود فضايل (كرامت، شرافت، عزّت، تقّرب به خدا و...) معنا و مفهومى ندارد.

كمال انسانى، كمال خاص انسان است كه جز در شعاع عبوديّت و بندگىِ اللّه حاصل نمى شود.

بر اساس درك كلى و جامع ما از توحيد و نگاه ما در شعاع اين درك به انسان، هر كمالى از جانب خدا بخشيده مى شود; زيرا كمال يك واقعيّت وجودى است و غيرخدا بخشنده وجود نيست. و آن موجودى قابليّت كمال يافتن و ظهور را دارد كه وابسته به ذات حق باشد. عبوديّت، وابستگى آدميان در انديشه و عمل به خداى يكتاست كه سبب بخشيدن كمال انسانى از جانب خداوند مى گردد. و از آن، به تقرّب به خدا و رسيدن به معرفت برتر نيز تعبير مى شود.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  26  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

حقيقتاً انسان در شعاع اطاعت محض، بندگى، حمد و ثناى خداوند، كمال را از خالق خويش طلب مى كند، تااين كه از نقص و نادارى بيرون آيد و نفس را مزيّن به صفات ربّ گرداند. در دعاى مناجات المفتقرين، امام سجّاد(عليه السلام) عرض مى كند: «... و فَقْرى لا يُغْنيه اِلاّ خلَّتى لا يَسدُّها الاّ طَولُك و حاجتى لا يَقضيها غَيْرُك و كَربى لا يُفَرّجُه سِوى رَحْمتِكَ...;

خداوندا جز توجّه و احسانت، نادارى و فقرم را (بدل به) بى نيازى نكند... و جز فضل تو، آرزويم را به من نرساند و جز بخشش و بزرگى تو، جلوى نيازم را نبندد و (كسى) جز تو حاجتم را برنياورد، و جز رحمت تو گرفتاريم را نگشايد...»

كمال انسانى، جز رسيدن به غايت آمال و آرزوى ذاتى خويش نيست; كه به كمال مطلق (خداوند) منحصر

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  27  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

است. اميرمؤمنان(عليه السلام)در دعاى صباح، عرض مى كنند: «... و أنْتَ غاية مطلوبى وَ مُناىَ فى منقلبى و مثواىَ...;

و تو نهايت مطلوب، آرمان و آرزويم در دنيا و آخرت هستى...»

علىّ بن ابى طالب(عليه السلام) كه خود تجسّم انسان كامل و كمال انسانى است; در مقام مناجات با خدا از خواست ذاتى انسان، سخن مى گويد. و خواست ذاتى انسان، همان است كه در دعاى صباح بيان شده است.

اشتباهى كه در دنياى به اصطلاح پيشرفته امروز وجود دارد، اين است كه برخى از كمال هاى استعدادى كمال انسان پنداشته شده است. و براى اظهار انسانيّت، به وجود آنها بسنده مى كنند.

امروزه رشد علوم تجربى، علوم انسانى، وجود اختراعات، اكتشافات، وجود بناهاى مجلّل، رشد علوم

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  28  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

عقلى و... را كه كمال علمى انسان به حساب مى آيد، مصداق كمال نهايى انسان دانسته اند. در صورتى كه كمال علمى مى تواند ابزارى براى نفى انسانيّت، عزّت، شرف و فضايل قرار گيرد; همان گونه كه اينك به صورت ابزارى در دست قدرت طلبان بشرى است. و اين در تضاد با كمال انسانى است كه پيامدى جز عزّت و شرف انسانى ندارد. علوم، معلول تفكر حسّى، تجربى و عقلانى هستند; در حالى كه كمال انسانى، معلول عبوديّت و عين قرب به خداست. و انسان با تفكّر حسّى و عقلى محض تقرّب به خداوند پيدا نمى كند.

بنابراين، كمال هاى استعدادى را نبايد با كمال انسانى (كه وصول به آرمان ذاتى انسان است) يكى بگيريم; البته كمال استعدادى شايستگى دارد كه رنگ انسانى بگيرد و به اصلاح در آيد. يكى از استعدادهاى موجود در نفس،

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  29  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

حبّ دنياست. چنانچه رشد و كمال اين محبّت به نحوى باشد كه آدمى تنها نعمت هاى دنيوى را طلب كند و تمام تلاش او رسيدن به همه آنها باشد; ثروت دنيا، رياست دنيا، اعتبارات و... براى او جمع شود، به كمال حبّ دنيوى دست يازيده است; ليكن، اقتضاى ذاتى چنين حبّى، حبّ انسانى نيست; زيرا اين حبّ، قابليت دارد كه منشأ هر گناه، خيانت و خطايى باشد. آرى، زمانى كه حبّ دنيا به اصلاح درآيد، رنگ انسانى گرفته و در خدمت رشد و عزّت انسانى قرار مى گيرد.(1)

*عبادت در تمام ابعاد نفس

هر بُعد از ابعاد نفس و هر استعداد و قوّه اى از آن، خواه ظاهر يا باطن باشد، به حكمى از احكام الهى مكلّف

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ بين كمال انسانى و كمال غريزى و استعدادى، تفاوتهايى وجود دارد كه مقال ديگرى را طلب مى كند.

 

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  30  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

است و عبادت آن در اطاعت از آن احكام و خارج نشدن از حدود الهى مى باشد. اين عبادت به معنى عام است; به اين معنا كه مورد رضايت و خشنودى خداست، هر چند در آن قصد قربت نباشد. مثل اين كه فردى براى امرار معاش مى رود و به حكم دين، حلال آن را مى طلبد و قوانين و احكام حلال و حرام را مراعات مى كند، اين شخص، در حال عبادت است، هر چند قصد و نيّت نداشته باشد. زيرا نفس اطاعت خدا و جلب رضايت حقّ نوعى عبادت است.

«العبادة سبعون جزأً افضلها طلب الحلال.»

مراد از عبادت، در اين سخن كه: طلب حلال بخش افضل عبادات است، عبادت به معناى عام آن است. وگرنه، در عبادت به معناى خاص; مانند: نماز و روزه، قصد قربت لازم است و بدون آن، عبادت محقّق

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  31  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نمى شود. ليكن هر انديشه، علم، معرفت و عملى كه حاصل شود و رضاى خدا در آن باشد. در قلمرو عبادت به معناى عام قرار مى گيرد. روى اين قاعده كلى، در احاديث بر بسيارى از اعمال درونى; مانند فكر، انديشه، نيّت و نيز اعمال بيرونى، عبادت اطلاق شده است. از اين رو، معرفت خدا،(1) قرائت قرآن، تضرّع در هنگام صبح، گريه از خوف خدا،(2) تفكّر در ملكوت آسمانها و زمين،(3) تفكّر در نعمتهاى الهى،(4) نرم سخن گفتن، افشاء سلام،(5) نظر به والدين از روى محبّت،(6) نظر به برادر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ اول عبادة اللّه، معرفة اللّه; عيون اخبار الرضا، ج 1، ص 12.

2ـ عيون اخبار الرضا، ج 1، ص 12.

3ـ التفكّر فى ملكوت السموات والارض عبادة المخلصين ـ شرح غرر، ج 2، ص 49، ش 73.

4ـ التفكّر فى آلاءاللّه نعم العباده. شرح غرر، ج 1، ص 299، ش 1147.

5ـ انّ من العبادة لين الكلام و افشاء السّلام. شرح غرر، ج 2، ص 479، ش 1147.

6ـ نظر الولد الى والديه حبّاً لهما عبادة، بحار، ج 77، ص 149.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  32  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و دوست مؤمن،(1) نظر به عالم، نظر به امام عادل،(2) حسن ظنّ به خدا،(3) زهد،(4) عفّت بطن و فرج،(5) سكوت (در وقتش)،(6) پوشيدن چشم از چيزهايى كه چشم چرانى به آن را خدا حرام كرده است،(7)اخلاص در عمل،(8) انجام فرايض،(9) و... عبادت شمرده شده است.

انسان، از آن رو كه در تمام ابعاد نفس وابستگى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ النظر الى الاخ تودّه فى الله عزّوجل عبادةُ، بحار، ج 74، ص 149.

2ـ النظر الى العالم عبادة و النظر الى الامام المقسط عبادة، بحار ج 74، ص 73.

3ـ حسن الظّن باللّه من عبادة اللّه، بحار، ج 77، ص 166.

4ـ أفضل العبادة، الزهادة، شرح غرر، ج 2، ص 375، ش 2872.

5ـ ما مِنْ عبادَةِ أفضل عنداللّه من عفّة بطن و فرج، بحار، ج 71، ص 70، روايت 7، طبع ايران.

6ـ ما عبداللّه بشىءِ أفضل من الصّمت، بحار، ج 71، ص 271.

7ـ غطّى الطّرف من محارم اللّه أفضل العبادة ـ شرح غرر، ج 4، ص 378، ش 6427  .

8ـ اعلى العبادة اخلاص العمل، ميزان الحكمة ج 6، ص 21.

9ـ لا عبادة كأداالفرائض بحار، ج 78، ص 14.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  33  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

وجودى به خدا دارد; موظّف است كه از تمام جهات، خدا را اطاعت كند.

عبادت همه جانبه، شخص را در صراط مستقيم هدايت قرار مى دهد و مانع انحراف و فساد او در زندگى فردى و اجتماعى مى شود. و او را از افتادن در دام وابستگى به شيطان مى رهاند.

«اَلمْ اعْهَدْ اِليكُم يا بنى آدَم اَنْ لا تَعبدُوا الْشّيطانَ انّه لَكُمْ عَدُوٌّ مُبينٌ وَ اَنِ اعْبدُوُنى هذا صراطٌ مُّسْتَقيم(1);

اى فرزندان آدم! آيا با شما پيمان نبستم كه شيطان را نپرستيد; زيرا او دشمن آشكار شماست و اين كه مرا بپرستيد; اين راه راست است.»

شايد مقصود از اين پيمان، همان عهد و پيمان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره يس، آيات 61 ـ 60  .

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  34  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

تكوينى باشد; بدين سان كه نفسِ وابستگى وجودى شما به خدا و فقر و نيازمندى شما به او تعهّدى است كه به بندگى غير خدا تن ندهيد. اين خلاف نظام هستى و سنّت الهى است كه شما در اصل وجود به خدا وابسته باشيد و در انديشه و عمل، غير او را اطاعت كنيد; اين نوعى ايجاد ناهماهنگى از سوى شما و خروج از سنّت الهى و أصل وابستگى حاكم بر حقيقت انسان و جهان است.

تعهّد تشريعى از فرزندان آدم به واسطه انبياء، فرعى بر اين تعهّد تكوينى و فطرى است; بدين گونه كه خداوند حكيم با فرستادن انبياء(عليهم السلام)و اوصياء آنان حجّت بر خلق را به اتمام رسانيد.

و جمله «اَنِ اعْبدونى...» حجّت شرعى بر مردم است. و به صورت امر و فرمان ذكر شده است تا بفهماند كه مردم رها نشده اند و ملزم به عبادت و اطاعت هستند.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  35  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و تو اى انسان مدّعى حق جويى و متنفّر از هر كجى، در همه جوانب و ابعاد وجودى، به عبادت اللّه قيام كن; كه به حقيقت، صراط مستقيم و رساننده تو، به رضوان الهى و بهشت است. و هستى خويش را در شعاع اراده به كمتر از اين مفروش. «لَيس لأنْفسكم ثَمَنٌ الاّ الجنة فلا تَبيعُوها الاّ بها(1);

براى جان هاى شما قيمتى جز بهشت نيست، آن را جز به بهشت نفروشيد.»

ابعاد وجودى انسان علاوه بر ملزم بودن به عبادت عام، موظّف به عبادت خاص نيز هست، عبادتى كه قصد تقرّب در آن الزامى است; مانند: نماز، روزه، حج، اداء زكوة، خمس، انجام نوافل و...

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ شرح غرر، ج 5، ص 81، شماره 7429.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  36  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

الزام به اين معناست كه بدون قصد تقرّب، عبادت محقّق نمى شود.

حقيقت عبادت خاص، نوعى ارتباط قلبى خالص با خداى متعال بوده و حركات بدنى هماهنگ با ارتباط قلبى و خلوص در قصد تقرّب به خدا، براى صيقل دادن روح از كدوراتى است كه در ارتباط با مسئل دنيوى پيدا كرده است و نيز مانع از سقوط در گناه مى گردد. چنان كه امير مؤمنان(عليه السلام) درباره نماز فرمود: «والصّلاة تنزيهاً عن الكبر(1);

ـ خداوند ـ نماز را براى پاكيزه گردانيدن از تكبّر واجب كرد.»

«... و أقِمِ الصّلاة اِنَّ الصَّلاة تنهى عن الفحشاء

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ شرح غرر، ج 4، ص 449، شماره 6607  .

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  37  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و الْمنكر و لَذكر الله اكبر...(1);

نماز را بپادار، به راستى نماز، از فحشاء و منكر نهى مى كند...»

هر اندازه در عبادت خاص، حضور قلبى بيشتر باشد; روح از كدورت ها، پاك تر و اعضاء و جوارح بهتر به اصلاح در خواهند آمد.

از امام باقرو امام صادق(عليه السلام) روايت شده كه فرمودند:«از نمازت براى تو نيست مگر به اندازه توجّه قلبى و حضور قلبى ات...»(2)

و رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) فرمودند:«خداى متعال را عبادت كن، چنان كه گويا او را مى بينى، و اگر تو او را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره عنكبوت، آيه 45.

2ـ آداب نماز (امام خمينى ـ ره، ص 39.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  38  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نمى بينى، او تو را مى بيند.»(1)

تأثير عبادت بر نفس و جوارح، به لحاظ حضور قلبى و شخصى به خداى متعال است; يعنى حضور قلب، سبب زدودن غبارهاى گناه از نفس و تثبيت و برپا ساختن اخلاص مى گردد. حضرت فاطمه(عليها السلام)فرمودند: «فرض اللّه الصّيام تثبيتاً للإخلاص(2);

خداوند، روزه را براى پايدار ساختن اخلاص واجب كرده است.»

بدون شك، عبادتى كه در آن حضور قلب، اخلاق و زدودن گناه باشد، باعث آرامش قلب مى شود. امام باقر(عليه السلام) فرمود: «... و الصيام و الحج تسكين القلوب(3); روزه و حج (سبب) آرامش قلب هاست.»

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ آداب نماز (امام خمينى) ـ ره ـ ص 39.

2ـ بحار، ج 96، ص 386.

3ـ بحار، ج 78، ص 183.

   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  39  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

*عبادت و اخلاص

در بحث مفهوم عبادت، نكات شش گانه اى را برشمرديم; زمانى كه در عبادت و بندگى خدا، آن شش نكته ظهور فعلى يابد، شخص به اخلاص در عبادات راه يافته است.

اخلاص در بندگى، به اين است كه شخص خود را در محضر خدا ببيند و به غير او نظر و توجّه نداشته باشد; و أحدى را در عبادت خدا شريك نگرداند (و لا يشرك بعبادة ربّه أحدا) و جز خدا را بر خود و شؤون وجودى خود حاكم نداند و نيازش را صرفاً از او طلب كند و به كسى جز او، وابستگى پيدا نكند. از امام باقر(عليه السلام) نقل شده است كه فرمودند: «لا يكونُ العبد عابداً للّه حقّ عبادته حتّى ينقطع عن الخلق كلّهم إليه فحينئذ يقول:

   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  40  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

هذا خالص لى فيقبله بكرمه.»(1)

انقطاع از خلق، به اين معنا است كه در رجوع و كمك گرفتن، آنان را در عرض وجود خدا و استعانت از خدا قرار ندهد. و مؤثّر حقيقى در همه آنان را خدا بداند. به عبارت ديگر، هر چند بر اساس اصل وابستگى ذاتى به خداى متعال، اظهار ذلّت و خوارى در نزد خدا مى كند، ولى در مقابل ديگر موجودات، خود را مستقل ببيند و آن ها را فقط وسيله و اسباب الهى بداند. و به همه عالم، به عنوان ابزارى نگاه كند كه بايد براى او، طريق وصول و تقرّب به خدا باشند.

*خلاصه:

عبادت خداى بزرگ، نه براى اين است كه خداوند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ بحار، ج 70، ص 111.

   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  41  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نيازمند ستايش ماست و نه براى ترس از حوادث طبيعت; بل، براى هماهنگى بين انديشه و عمل ارادى انسان و بين وابستگى ذات و وجودش به خداست.

بنابراين، عبادت خدا در قرن حاضر همانندِ ديگر اعصار، با رشد علمى و پيشرفت تجربى بشر منافات ندارد كه در واقع حركتى از نقص وجودى به كمال وجودى و حركتى از نادارى به دارايى است. بل، روح عبوديّت، موجب مى شود كه انسان معاصر، به رشد علمى و پيشرفت تجربى خويش، رنگ الهى بزند.

عبوديّت خداى متعال، نه تنها در قرن حاضر كه در هيچ قرنى پايانى نخواهد داشت; زيرا كه فقر و نياز ذاتى انسان به خداى بزرگ بى پايان و وابستگى وجوديش به آن مبدأ هستى بخش، دائمى و هميشگى است.

بنابراين، اديان الهى و همه پيامبران(عليهم السلام) بحسب امر

   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  42  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و فرمان او، ما را به بندگى خدا فرا مى خوانند;(1) تا خلاء وجودى انسان را كه درد نادارى و درد دورى از جمال مطلق، كمال مطلوب و محبوب مطلق است، پر كنند و به غربت او پايان دهند و او را از رنج تنهايى كه در دنياى ماديّت مى برد، برهانند; و به مرحله عالى آرامش و اطمينان برسانند. و او را مشمول خطاب: «يا ايّتها النفس المطئنة ارجعى إلى ربكّ راضيةً مرضيّةً فادخلى فى عبادتى وادخلى جنّتى»;(2) گردانند.

به هر حال، اديان الهى به ويژه اسلام، انسان را به عبادت خدا مى خوانند تا به نياز ذاتى او (كه رسيدن به اوج ترقّى علم و عرفان الهى و عزّت انسانى است) پاسخ گويند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره انبياء، آيه 25.

2ـ سوره فجر، آيه 29 و 30.

   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  43  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مُناجاتُ الْمُطيعينَ لِلّه

مناجات فرمانبران خداوند

بسم الله الرحمن الرحيم

اللّهم الهمنا طاعتك و جنّبنا معصيتك و يسّرلنا بلوغ ما نتمنّى من ابتغآء رضوانك و احللنا بحبوحة جنانك واقشع عن بصائرنا سحاب الاْرتياب و اكْشف عن قلوبنا اَغْشية المرية و الحجاب و اَزْهق الْباطل عنْ ضمآئرنا وَ اَثبت الْحَقَّ فى سرائرنا فاِنَّ الشُّكوك و الظُّنون لَواقحُ الْفتن و مُكدِّرةٌ لِصَفْو الْمنايِح و الْمِنَن.

بار خدايا! بما الهام كن فرمانت بريم و دور كن ما را از

   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  44  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نافرمانيت و آسان كن براى ما رسيدن به آنچه آرزومنديم از رضوانت و ما را وارد ميان بهشت خود كن و بردار از بينش ما، ابرهاى تيره شك را و بردار از دلهاى ما، پرده هاى ترديد و حجاب را و برگير باطل را از نهاد ما و برجادار حق را درونهاى ما، زيرا ترديدات و گمانهاى سست فتنه انگيزند و كدورت بار بر بخشش و احسان.

اللّهمَّ احْملنا فى سفن نجاتك و متّعنا بلذيذ مناجاتك و اَوردنا حِياض حبّك و اَذقنا حلاوة وُدِّك و قربك واجْعل جهادنا فيك و همّنا فى طاعتك و اَخلص نيّاتنا فى معاملتك فانّا بك و لك و لا وسيلة لنآ اليك الا انت.

بار خدايا! ما را در كشتى نجات خود جا ده و به لذت مناجات بهرهور ساز و بر حوض دوستى خود وارد كن و بچشان به ما شيرينى دوستى و نزديكى خود را و بگردان

   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  45  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

جهاد ما را درباره خودت و همت ما در طاعتت و خالص كن نيّات ما را در كردار با تو، زيرا ما به تو هستيم و از توايم و به درگاهت وسيله اى نداريم، جز خودت.

الهى اِجعلنى من الْمُصطفيْن الاخيار و اَلحقنى بالصالحين الاَْبرار السابقين الى المكْرمات المُسارعين الى الخيرات العاملين للباقيات الصالحات السّاعين الى رفيع الدّرجات انك على كل شى قديرٌ وَ بالاْجابة جديرٌ برحمتك يا ارحم الراحمينَ.(1)

معبودا! قرار ده مرا از برگزيدگان اخيار و ملحقم كن به شايستگان ابرار، پيشروان بسوى كارهاى آبرومند و شتابندگان بسوى خيرات و بجا آورندگان باقيات و صالحات و تلاش كنندگان بسوى درجات بلند، زيرا تو

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ مفاتيح الجنان، شيخ عباس قمى، مناجات خمس عشرة، مناجات هفتم.

   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  46  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بر هر چيز توانايى و به اجابت سزاوارى برحمتك يا الرحم الرّاحمين.

و من كتاب له عليه السلام الى معاوية

از نامه هاى امام(عليه السلام) به معاويه

إنَّ للطَّاعة أعْلاماً واضحةً، و سُبلا نيِّرَةً، و محجَّة نَهْجةَ، و غايةً مُطّلبةً، يردُها الاْكياس و يخالفها الاْنكاس; من نكب عنها جار عن الحقَّ، و خبط فى التّية، غيّر اللّه نعمته، و أحلّ به نقمته. فنفسك نفسك! فقد بيّن اللّهُ لك سبيلك، و حيث تناهت بك أمورك، فقد أجريت إلى غاية خُسر، و محلّة كُفر، فإنّ نفسك قد أولجتك شرًّا، و أقحمتك غيَّا،

   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  47  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و أوردتك الْمهالك و اوعرت عليك المسالك(1);

اطاعت نشانه هاى واضح، راههايى نورانى، طرق واسع و آشكار، و سرانجامِ خواستنى دارد.

هوشمندان در اين گام مى نهند و فرومايگان و نابخردان، خويش را از آن منحرف مى سازند. كس كه از آن روى برتابد از حق رو برتافته و در بيابان حيرت و سرگردانى افتاده است. خدا نعمتش را از او مى گيرد و بلايش را بر او مى فرستد.

زنهار! زنهار! خويشتن را نگاهدار كه خداوند راهى را كه بايد بِرَوى برايت روشن ساخته، از اين بترس كه زندگيت پايان گيرد در حالى كه بسوى عاقبت تلخ و زيانبار و منزلگاه كفر مى روى; خواسته هاى دلت تو را درون شر داخل ساخته، و در پرتگاه ضلالت و گمراهى انداخته اند; در مهلكه ها ترا وارد نموده; و راهها را بر تو سخت فرو بسته اند!

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ نهج البلاغه ـ صبحى صالح ـ نامه 30.