رابطه انسان با اجتماع

دوره نهم، شماره شش

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  2  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نام جزوه: رابطه انسان با اجتماع

نويسنده: زير نظر هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر: مؤسسه در راه حق قم - تلفن 2-7743221

نوبت چاپ: اوّل

تيراژ: 10000 جلد

تاريخ چاپ: 1379 هـ ش

قطع: جیبی

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  3  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

پس از توضيحى پيرامون مفهوم اجتماع، به بيان مطالبى كه روشنگر رابطه انسان با اجتماع است خواهيم پرداخت.

«اجتماع» به معناى «گرد آمدن» و «فراهم آمدن» است و در معناى خاص و اصطلاح متداول عبارتست از: «گرد آمدن گروه يا مجموعه اى از افراد انسان كه با هم تحت يك قانون و نظام خاص زندگى مى كنند.»

اجتماع، از امور اعتبارى بوده و از روابط فرد با فرد (رابطه زن با مرد در خانه) يا افراد با يكديگر، انتزاع مى شود. گاهى به تجمّع افراد دريك مكان، اجتماع گفته مى شود; هر چند رابطه اى با يكديگر نداشته، همزيستى در بين آنها نبوده و از هدفى مشترك برخوردار نباشند.

آنچه مورد نظر ماست، اصطلاح خاصّ اجتماع است كه رابطه و همزيستى و هدف مشتركى را ـ خواه مادّى يا معنوى يا هر دو ـ تعقيب مى كنند. اجتماع به اين معنا، شامل: اجتماع كوچك خانواده ـ كه در ابتدا رابطه دو فرد و بعد، افرادى است ـ ، قبيله، عشيره، مدرسه، روستا، شهر و اجتماع بزرگى كه داراى سازمانها، ادارات، رسوم مختلف و... است ; مى شود. موضوع رابطه انسان با اجتماع بسيار گسترده بوده و در اين مقال در حدّ امكان به نكاتى چند و برخى از صفات لازم الاجراى آن اشاره خواهيم كرد.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  4  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بيان چند نكته

نكته اوّل

آنچه موجب يك زندگى اجتماعى مى شود; وجود نيازهايى است كه به طور فطرى و غريزى در نفس گذاشته شده است.

اين نيازها به دو دسته كلّى «مادّى» و «معنوى» تقسيم مى شوند; ارضاى غريزه جنسى و... از قسم اوّل و ارضاى عواطف و... از قسم دوم است.

امام صادق(عليه السلام) پس از آنكه مردم را به حضور در اجتماعات، چون نماز جماعت، تشييع جنازه، روابط حسنه با مردم و اقامه شهادت و... سفارش و تشويق كردند ; چنين فرمودند: «إنَّ أحداً لا يَسْتَغْنى عَنِ الْنّاسِ حَياتُهُ وَالْنّاسُ لابُدَّ لِبَعْضِهِمْ مِنْ بَعْض»1; به راستى، هيچ فردى در زندگى اش از

_______________

1ـ وسايل، ج 8، ص 399، روايت 5 ; بحار، ج 71، ص 162، روايت 24 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  5  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مردم بى نياز نيست. و مردم ناچارند كه برخى با برخى ديگر مراوده داشته باشند (تا نيازهايشان مرتفع شود).

و آن گاه كه ابوعبيده در محضر امام صادق(عليه السلام) دعا كرد كه : خدايا! روزى مرا در دستهاى مردم و بندگانت قرار مده; امام(عليه السلام) فرمود: خداى متعال چنين چيزى را نخواسته و قرار نداده است;«إلاّ أنْ يَجْعَلَ أرْزاقَ الْعِبـادِبَعضَهُمْ مِنْ بَعْض»1 ;جز اين كه روزيهاى برخى را دردست برخى ديگر قرارداده است. خدا را بخوان به اين كه روزى تو را در دست بندگانى قرار دهد كه سعادتمند هستند نه در دست بندگانى كه بد و موجب بدبختى مى باشند.

نكته دوّم

هر چند عامل نياز به زندگى اجتماعى امرى تكوينى است ; ولى اجتماعى زندگى كردن و در رابطه با مردم بودن، امرى اختيارى بوده و از ديدگاه اسلام،از ارزش اخلاقى مثبت برخوردار است. چنانكه آن را تأييد كرده و از كناره گيرى و رهبانيّت، شديداً منع نموده است.

_______________

1ـ تحف العقول، 379، روايت 50 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  6  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) به عثمان بن مظعون فرمودند: «ياعُثْمانُ إنَ اللهَ تَبارَكَ وَ تَعالى لَمْ يَكتُبْ عَلَيْنَا الرُّهبانيَّةَ، إنَّما رُهْبـانِيَّةُ اُمَّتى اَلْجِهـادُفى سَبيلِ الله»¹ اى عثمان !همانا خداى تبارك و تعالى رهبانيت و گوشه نشينى را، براى ما نپسنديده است; رهبانيت امّت من، جهاد در راه خداست .

تمام قوانين فقهى، آياتى از قرآن مجيد، و نيز قوانين حقوقى، سياسى، فرهنگى و اخلاقى اسلام،دليل روشنى بر تأييد حيات اجتماعى و تشكيل اجتماع اسلامى است ; مانند:«وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللهِ جَميعاً وَ لا تَفَرَّقُوا... فَألَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ...» ² و همگى به رشته دين خدا چنگ زد و به راه هاى متفرّق نرويد... (كه) خدا در دلهاى شما الفت و مهربانى قرار داد...

«وَ لا تَكونُوا كَالَّذينَ تَفَرَّقُواوَاخْتَلَفُوا...»³  و شما مسلمانان مانند مللى نباشيد كه راه تفرقه و اختلاف پيمودند...

_______________

1- بحار، ج 73، ص 115. طبع بيرون

2و3ـ سوره آل عمران، آيات 103 و 105

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  7  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نكته سوّم

زندگى اجتماعى، مطلوبيّت نفسى ندارد;به عبارت ديگر،برگزيدن زندگى اجتماعى به خاطر خود آن زندگى نيست، بلكه مقدّمه و وسيله اى جهت ظهور استعدادها،تربيت صحيح، كمال و سعادت انسان است كه شخص در پرتو آن بايد به مقام انسانى و پرستش الله نايل شود. به بيان ديگر،انگيزه شخص بايد الهى باشد تا حيات اجتماعى از كيفيّت و ارزش مثبت برخوردار باشد. اسلام، حافظ چنين اجتماعى است و انسان را به نيكى و تقواى در آن دعوت مى كند; «وتعاونوا على البرّوالتّقوى...»¹.

حركت فرد در اجتماع مى تواند به حيات اجتماعى او ارزش مثبت و يا ارزش منفى دهد ; حركت فرد در جهت مصالح اجتماعى (عدل، قسط، امنيّت، سلامت اجتماعى، معنويّت اجتماعى...) و به طور كلّى حيات اجتماعى او از جهت كيفى ارزش مثبت; و حركت او در جهت فساد اجتماعى (تبعيض، فحشا، حاكميت ماديّت و شهوت و...) ارزش منفى محسوب مى شود. همچنين حركت اجتماعى فرد در صورتى مثبت است كه

_______________

1ـ سوره مائده، آيه 2.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  8  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اصل حاكم بر اجتماع را عامل معنوى بداند و انسان نيز هنگامى قادر به حاكميت اين اصل در جامعه است كه داراى اخلاق انسانى، اسلامى باشد.

از ديدگاه اسلام،اگر انسان، حركت اجتماعى اش در جهت رفاه مادّى ـ جداى از اصل معنويّت ـ باشد ; به عملى مذموم و منفى اقدام كرده است، زيرا چنين حركتى سبب دورماندن از غرض و هدف خلقت و ناديده گرفتن حق بودن آفرينش جهان و انسان است.لذا هر فردى به حكم عقل و دين، موظّف است رابطه با اجتماع و يا حيات اجتماعى را وسيله و طريق سير به سوى خدا قرار دهد و بر طبق فرامين الهى، مصالح معنوى و مادّى مردم را مورد توجّه قراردهد.

نكته چهارم

شرط اصلى در پيوند فرد با اجتماع اينست كه شخص، معاشرتى نيكو با اجتماع داشته با شد. معاشرت نيكو اينست كه رابطه او با مردم، به خاطر امور مادّى محض و بهره هاى دنيوى نباشد ; بلكه جامعه را چون خانواده خويش بپندارد. امام صادق(عليه السلام) در اين مورد فرمود :

«همزيستى خوب با خلق خدا (مردم) در غير معصيت، از

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  9  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

زيادتى فضل و لطف الهى است نسبت به بنده خود; و كسى كه در باطن و پنهان، در مقابل پروردگار متعال خاضع و خاشع است، مى تواند در ظاهر، با مردم، همزيستى خوب و مسالمت آميز داشته باشد ; پس، با مردم براى خدا معاشرت داشته باش. نه به خاطر فايده دنيوى و نه براى جاه و اعتبار، خود نمايى، مشهور شدن و عنوان پيدا كردن. نيز در مقام معاشرت، كسى را كه بزرگتر از توست، از نظر تجليل و احترام و مهربانى همچون پدر، و كسى را كه كوچكتر از توست به منزله فرزند و آن را كه همسال توست، مانند برادر قرار بده.¹»

و امام سجّاد(عليه السلام) فرمود:

«امّا حقّ اجتماع و قوم تو اينست كه به آنها حسن نيّت داشته و مهربان باشى...; همه را يارى كن و از هر كدام نسبت به خود مقامى منظور دار; بزرگتر را پدر خود بدان، خرد سال را فرزند خود و ميانه حال را چون برادر، و هر كدام نزد تو آمدند با لطف و مهربانى از آنها دلجويى كن.²»

_______________

1- مصابح الشريعه، ص 188 ـ 187 ; بحار، ج 71، ص 160، روايت 17 .

2- تحف العقول، ص 278 ـ 277 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  10  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نكته پنجم

اجتماع از افراد و گروههاى مختلف تشكيل شده است ; عالم، جاهل، متدين، فاسق، با فرهنگ و داراى آداب اجتماعى، بى فرهنگ و دور از آداب انسانى و اجتماعى، معلّم، دانش آموز، رئيس، مرئوس، تاجر، كشاورز، كارگر، خويشاوند و غير خويشاوند و...

رابطه انسان با هر يك از اين افراد و گروهها رابطه اى است متفاوت ; شأن و مقام يك عالم و معلّم و فرد داراى اخلاق حسنه و فرد مفيد براى اجتماع، غير از شخص دور از شؤون انسانى است...لذا رابطه انسان با اجتماع، بايد رابطه اى عادلانه باشد. به گونه اى كه جاهل را به جاى عالم، فاسق را به جاى متديّن، افراد داراى اخلاق حسنه را به جاى افراد دور از شؤون انسانى و...قرار ندهد ; بلكه رابطه او با افراد، با شأن ايمانى و اجتماعى آنها مطابقت داشته باشد.

به يكى از امامان معصوم(عليهم السلام) منسوب است كه: مردم چهار گروهند :

1- مردى كه مى داند و آگاه به علمش است ; «فَذاكَ مُرْشِدُ عالِمُ فَاتَّبِعُوهْ» ; پس او مرشد و عالم است; پيرويش كنيد.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

2- مردى كه عالم است ; ولى جهل به آگاهى خويش دارد; «فَذلِكَ غافِلُ فَأيْقَظُوهُ» ; پس او غافل است ; بيدارش كنيد.

3- مردى كه نمى داند و عالم به جهلش  هست «فَذاكَ جاهِلُ فَعِلّمُوهُ» ; پس او جاهل است ; به او بياموزيد.

4- مردى كه جهل مركب دارد; جاهل است و به جهلش آگاه نيست; «فَذاكَ ضالّ فأرشدوه» ; پس او گمراه است ; ارشادش كنيد.

رابطه انسان با اجتماع، از مسائل فرعى بسيارى برخوردار است كه هركدام احتياج به بابى جداگانه و بحثى مستقل دارد;رابطه پدر با فرزندانش، با همسرش ; زن با مرد; محرم با نامحرم; دو دوست با يكديگر; رئيس بامرئوس ; مرئوس با رئيس ; معلّم با دانش آموز و برعكس ; رهبر با رعيّت و مردم ; مردم و رعيّت با دولت، عالم با جاهل و بر عكس; رابطه با كافر، مرتد، منافق، مجرم، بيمار روانى، بيمار جسمى و...از جمله روابط اجتماعى هستند كه به لحاظ تفاوت آنها با يكديگر، هر كدام در بابى خاص بايد مورد بررسى دقيق قرار گرفته ; و علاوه بر نكات اخلاقى، به نكات حقوقى و فقهى آنها نيز توجّه شود.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  12  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

به هر حال، اصل «عدالت» اقتضاء مى كند، رابطه خاص و مناسب با هر فرد و گروه با توجّه به شرايط روحى و احياناً مادّى حاكم بر او باشد. و به حكم آيه 90 از سوره نحل به دنبال اصل عدالت، بايد به اصل «احسان »نيز توجّه داشته باشيم و رابطه با اجتماع را بر اساس آن دو تنظيم كنيم.¹

نكته ششم

مصالح اجتماع بشرى اقتضاء مى كند كه بين افراد و اقشار مختلف آن،در كليه امور مادّى و معنوى،تعاون و همكارى وجود داشته باشد.و اين مى تواند جنبه هاى مختلفى داشته باشد ; همديگر را در رفتار، عاطفه، اموال، محبّت و امور فرهنگى و...يارى كردن ; تعاون است ; خوش رفتارى و احترام به يكديگر ; دوست داشتن وديد و بازديد رفتن ; تعليم دادن آداب اجتماعى به يكديگر ; يارى رساندن به مستمندان از نظر مالى ; از بين بردن مشكلات فرهنگى، سياسى، اقتصادى جامعه باكمك يكديگر و...همگى نوعى از تعاون و هميارى است.

امام صادق(عليه السلام) به يارانش مى فرمود:«از

_______________

1ـ «إنّ اللهَ يأمُرُ بالعدلِ و الإحسان».

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  13  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

معصيت و نافرمانى خدا بپرهيزيد و برادران خوبى براى يكديگر باشيد; همديگر را براى خدا دوست داشته و با هم مراوده و رفت و آمد كنيد ; با هم مهربان باشيد ; به ديد و بازديد برويد ; به ملاقات يكديگر رفته و در مورد دستورات ما با هم مذاكره كنيد و آنها را زنده بداريد.»¹ و نيز فرمود: «تَواصَلُوا وَ تَبارُّوا وَ تَراحَمُوا...²; با يكديگر پيوست داشته و نيكى و مهربانى كنيد...».

«تَصـافَحُوا فإنَّها تَذْهَبُ بِا لسَّخيمَهةِ³; با هم مصافحه كنيد و دست بدهيد كه كينه را مى برد.»

نكته هفتم

از جمله مسائل اساسى كه انسان در رابطه با اجتماع بايد رعايت كند ; مسأله «تقدّم معنويّت برمادّيّت »است. آنچه در وجود انسان اصل است ; حقيقت و بعد معنوى اوست و براى اين كه اجتماع، جايگاه خوبى براى رشد معنوى انسان باشد ; بايد مسائل معنوى بر مسائل مادّى غلبه داشته و در همه جا مصالح

_______________

1ـ بحار، ج 71 ص 401، روايت 45.

2ـ بحار، ج 71، ص 401، روايت 46 .

3ـ تحف العقول، ص 378 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  14  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

معنوى مقدّم بر مسائل مادّى باشد. لذا شعار اساسى در نظام اجتماعى اسلام متابعت از حق، در بعد انديشه و عمل است.

«فعاشِرالخلقَ للهِ; براى خدا با خلق معاشرت داشته باش».

طُوبى لِلْمُتَحـابِّينَ فى اللهِ¹; سعادت و بركت براى آنانى است كه به خاطر خدا يكديگر رادوست دارند».

با توجه به اين نكته، انسان قادر است در رابطه با اجتماع، به مقام قرب ـ كه كمال نهايى است ـ نايل شود و همگام با اصول عدل،تعاون، احسان و اخوّت كه اصول ضرورى در جامعه اسلامى هستند ; با قشرها و گروههاى مختلف حركت كند.

توجّه به ايجاد يك اجتماع انسانى و الهى ايجاب مى كند كه رابطه انسان با اجتماع بر اساس اصل معنوى باشد ; حاكميّت اين اصل سبب مى گردد كه افراد جامعه، بسيارى از مسائل، ازجمله :رعايت حقوق ديگران، نيكى به ضعفا و زيردستان صله رحم،عدم مجالست با نااهلان، تواضع، انصاف، وفاى به عهد، رفع حاجت مؤمن، سوءظن نداشتن به يكديگر، بدگويى نكردن از ديگران، عدم تجسّس در امور

_______________

1ـ بحار، ج 71 ص 392، روايت 13.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  15  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و عيوب مردم، سفارش به حق و صبر و...را در روابط اجتماعى مورد نظر داشته باشند.

امام صادق(عليه السلام) مى فرمايد: «اگر مى توانى از منزلت بيرون نروى; نرو. چون اگر از خانه ات خارج شوى ; بر عهده توست ـ و بر تو لازم و واجب است ـ كه خود را مبتلاء به غيبت، دروغ، حسد، ريا، تظاهر و تصنّع (به خوبيهايى كه در تو نيست) و مداهنه (بر خلاف باطن، خود را ظاهر كردن، نفاق، خدعه و دورويى) ننمايى.»¹

اگر جوامع امروز در آتش كينه، تزوير، حق كشى، خودمحورى، عدم اعتماد و... مى سوزند، و روابط انسانها با يكديگر بر اساس سودجويى و منافع فردى يا گروهى است ; بدان جهت است كه حاكميت اصل معنوى ناديده گرفته شده و محبّتها و معاشرتها براى خدا نيست; و لذا عدالت، احسان، تعاون، پيوند انسانى و... بى معنا و بى مفهوم گشته است.

در اين جا لازم است به توضيح برخى از مسائل ذكر شده در فوق اشاره اى داشته باشيم.

_______________

1ـ «إنْ قَدرْتَ أن لا تَخُرجَ من بيتكَ فَافعلْ. فإنَ عَليكَ فى خروجك أن لا تغتابَ و لا تكذبَ و لا تَحسدَ و لا ترائىَ و لا تَتَصنّعَ و لا تُداهِنَ...». ألأنوارالبهيّه فى تاريخ الحجج الألهيّة ; (كلام دوّم از كلمات امام صادق(عليه السلام)).

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  16  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

انصاف

كلمه انصاف در حقوق مرادف باعدل است ; عدالت در رفتار، انصاف ; و انصاف در رفتار، عدالت است.

على(عليه السلام) كلمه «عدل» در آيه «إنَّ اللهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ...» را به انصاف معنا فرموده اند; «ألعدلُ الإنصاف...»¹.

انسان در رابطه با اجتماع بايد منصف باشد، يعنى، نفسش را بين خود و ديگران ميزان قرار دهد. آنچه را براى خود دوست مى دارد; براى ديگران دوست بدارد و آنچه را براى خود ناروا مى داند براى ديگران ناروا بداند. چنانكه اميرالمؤمنين(عليه السلام)در وصيّت به امام حسن(عليه السلام)فرمود: «يابُنىَّ اِجْعَلْ نَفْسَكَ مِيزاناً فيمـا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ غَيْرِكَ

_______________

1ـ بحار، ج 72، ص 29، روايت 21.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  17  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

فَأَحْبِبْ لِغَيْركَ ما تُحِبُّ لِنَفْسِكَ وَ أكْرِه لَهُ ما تَكْرَهُ لَها...»¹; فرزندم! نفس خودت را ميزان قرار ده براى آنچه بين تو و ديگرى است. پس دوست بدار براى غير خود آنچه براى نفست دوست دارى و آنچه براى نفس خود ناروا مى دانى براى او نيز ناروا بدان....

اگر هر فردى در رابطه با ديگران منصف باشد و اين صفت عالى انسانى را در وجود خود پرورش دهد ; هيچ حقّى ضايع نخواهد شد و انسانها نسبت به يكديگر هيچ كدورتى نخواهند داشت. كينه و كدورت از آنجا ناشى مى شود كه افراد، خيرخواه يكديگر نباشند. به لحاظ نقش عظيم اين صفت انسانى است كه امام صادق(عليه السلام) آن را سيّد و آقاى اعمال ناميده و فرمود: «سَيِدُ الأعمال ثلاثةُ: إنْصافُ الناسِ مِنْ نَفْسِكَ حَتّى لا تَرضى بشىء اءلاّ رَضِيتَ لَهُمْ مِثْلَهُ... ; ² آقاى اعمال سه چيز است و (و يكى از آنها اينست كه:) انصاف دهى مردم را از جانب خودت. تا اينكه به چيزى راضى نشوى ; مگر مثلش را براى مردم بپسندى...».

به همان مقدار كه دوست دارى مردم به تو منفعت برسانند و

_______________

1ـ بحار، ج 72، ص 29 .

2ـ بحار، ج 72، ص 31، روايت 24.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  18  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

از جانب آنها سود ببرى ; براى آنها نافع و سودمند باش.

ائمه(عليهم السلام) انصاف را سبب عزّت در دنيا و آخرت دانسته و آن را سخت ترين فريضه الهى براى خلق دانسته اند.

وفاى به عهد و وعده

عهد در رابطه با اجتماع، پيمان و قراردادى است كه بين افراد بسته مى شود و اشخاص، بعد از آن ملزم به رعايت آن هستند. وفاى به عهد به معناى انجام رساندن آن قرارداد و پيمان است.

امام صادق(عليه السلام) فرمود: «عِدَةُ الْمُؤمِنِ أخـاهُ نَذْرٌ لا كَفّارَةَ لَهُ فَمَنْ أَخْلَفَ فَبِخُلْفِ اللهِ بَدَءَ و لِمَقْتِهِ تَعرَّضَ وَ ذلِكَ قُولُهُ: يا اَيُّهَا اَّلذينَ امَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ ; كَبُرَ مَقْتاً عِنْداللهِ أنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ¹ ; وعده دادن مؤمن به برادرش، مانند نذر است; با اين تفاوت كه (در صورت تخلّف) كفّاره ندارد. پس كسى كه خلاف وعده عمل نمايد، به خلف وعده با خدا اقدام كرده و خود را در معرض دشمنى و نفرت خدا قرار داده است. دليل اين

_______________

1ـ وسائل الشيعة، ج 8، ص 515، روايت 3 .

 

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  19  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مطلب قول خداى متعال است كه فرمود: «اى كسانى كه گرويديد چرا مى گوييد چيزى را كه انجام نمى دهيد؟ چه بسيار نفرت انگيز است نزد خدا، اين كه بگوييد چيزى را كه انجام نمى دهيد.»

عهد و پيمان با فرد و اجتماع، همچون نذر، اهميت زيادى دارد و بايد آن را به انجام رساند ; هر چند كفّاره نداشته باشد. عهدى كه در رابطه انسان با اجتماع مطرح است، دو قسم است:

يكى اينكه هر فردى از آن جهت كه زندگى اجتماعى را برگزيده و از اجتماع، بهره مادّى و معنوى مى برد، از نظر اخلاقى در برابر اجتماع تعهّداتى دارد كه ملزم به رعايت آنهاست. پايبند بودن به قانون اجتماعى، رعايت كردن مصالح اجتماعى (به اين نحو كه به خاطر منافع فردى به مصالح منافع اجتماعى ضرر وارد نكند)، احترام به مردم و حفظ شخصيت آنها، مفيد بودن براى اجتماع، رعايت اصل عدالت و احسان و تعاون و... از جمله تعهّدات اخلاقى است كه شخص، حقّ نقض آنها را نداشته و بايد به آنها عمل كند. اين نوع تعهّدات، ارتكازى و وجدانى افراد است و امرى عقلايى بوده و محتاج به بستن قرارداد طرفين (فرد و اجتماع) و امضاى آن در محضر نيست.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  20  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ديگر اين كه فرد، پس از امضاى قرار داد، خود را مسؤول انجام آن مى داند ; ولى قبل از آن ملزم به انجام آن نبوده است و عقلا هم او را مسؤول به اجرا نمى دانستند ; مانند قراردادى كه يك بنّا، مهندس، پزشك، كارگر و.. با مراكز مختلف (شركتها، ساختمانهاى ادارى، تجارى و

غيره) مى بندد. پس از بسته شدن پيمان، شخص از نظر قانونى و اخلاقى موظّف به انجام وظيفه مورد عهد است. اين نوع تعهّد را تعهّد محضرى يا امضايى مى توان ناميد.

امام باقر به نقل از پدر بزرگوارشان(عليهما السلام) فرمودند: كسى كه چهار خصلت را داشته باشد ; اسلامش كامل شده و از گناهانش پاك گشته و پروردگار عزّ و جل را ـ در حالى كه خدايش از او خشنود است ـ ملاقات مى كند:

«مَن وَ فَى لِلّهِ عَزّوَ جَلّ بِما يَجْعَلُ عَلى نَفْسِهِ لِلْنّاسِ. وَ صَدَقَ لِسانُهُ مَعَ الْنّاسِ وَ اْسْتَحْيـا مِنْ كُلِّ قَبيح عِنْداللهِ وَ عِنْدَ النّاس وَ حَسَّنَ خُلْقَهُ مَعَ أَهْلِهِ»¹.

1- كسى كه به آنچه بين خود و مردم پيمان مى بندد و قرار مى دهد، براى خداى عزوجل به انجام رساند.

_______________

1ـ بحار، ج 72، ص 93، روايت 6 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  21  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

2- زبانش رابا مردم راست گرداند (راستگو باشد).

3- و از انجام هر زشتى در نزد خدا و مردم حيا كند.

4- اخلاقش را با خانواده اش نيكو گرداند.

سفارش به حقّ و صبر

رابطه انسان با اجتماع بايد با سفارش به حق و صبر توأم باشد. بقاى اجتماع انسانى به بقاى اين دو است. قرآن كريم در سوره والعصر، پس از هشدار به انسان كه: به جز گروندگان به حق و آنهايى كه دارى عمل صالحند، در خسران و زيان هستند; بيان مى دارد: «و تواصوا بالحقّ و تواصوا بالصبّر» ; يكديگر را به حق و صبر سفارش مى كنند. يعنى رابطه با يكديگر، بايد بر اين مطلب استوار باشد. و اين در بردارنده نكته اى مهم است و آن اين كه اوّلاً: در حيات انسانى و روابط اجتماعى محور «حق» است. ثانياً: بقا و ماندن بر اين محور، نيازمند «صبر» است.

در اين جا به اختصار به معناى «حق» و «صبر» اشاره مى كنيم.

حـقّ

«حق» به معناى «راست» و «درست» و «صواب» است

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  22  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كه نقطه مقابل آن، «باطل» و «خطا» است. باطل، يعنى آنچه راست نيست ; آنچه حقيقت ندارد و خطا يعنى آنچه درست نيست. لذا خطا و باطل از امور عدمى و حقّ و صواب از امور وجودى اند.

از ديدگاه اسلام آنچه به خداى متعال منتهى شود، حقّ است. سخن و انديشه و عملى كه براى خدا باشد، حقّ است. پس تمام آنچه منسوب به خدا و بر وفق رضا و خواست و دستور او است، حق و راست و درست است و باطل به آن راه ندارد. قرآن همانطور كه حق را بر وحى¹، دين² و اسلام³ اطلاق كرده، به مبدأ صدور اينها كه خداى عزّو جل است نيز اطلاق حق فرموده است: «ذلِكَ بِأنَّ اللهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أنَّ مـا يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الْباطِلُ وَ أَنَ اللهِ هُوَ الْعَلِىُّ الْكبيرُ»⁴ ; اين (تصرّفات تكوينى با قدرت و علم) بدان جهت است كه خدا حق است و هر چه به جز او مى خوانند باطل است و خدا بلند مرتبه و بزرگوار است.

_______________

1ـ «لقد جاءَك الحقُّ من ربّكَ...» (سوره يونس، آيه 94) .

2ـ «يومئذِ يوفّيهمّ اللهُ دينَهُم الحَقَّ...» (سوره نور، آيه 25) .

3ـ «و قلْ جاءَ الحَقُّ...» (سوره بنى اسرائيل، آيه 81) .

4ـ سوره لقمان، آيه 30 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  23  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بنابراين، سفارش به حقّ در روابط اجتماعى، سفارش به خدا و دين خدا و اخلاق دينى است و اين «حق» يك امر حقيقى بوده و باطل به آن راه ندارد و هرگز نمى توان آن را لغو كرد و از اعتبار انداخت ; بر خلاف «حقّ» اعتبارى و قراردادى كه قابل ردّ و اسقاط است و مى توان آن را به ديگرى نيز منتقل كرد. آنچه روابط اجتماعى را راست و درست مى گرداند، سفارش به حقّ حقيقى است و حقّ اعتبارى و قراردادى بر اساس آن، ارزش معنوى پيدا كرده و در بر خوردهاى اجتماعى مورد توجّه قرار مى گيرد.

صبـر

صبر به معناى حبس نفس است و در مفردات راغب آمده: «ألصّبرُ الإمساكُ فى ضيق» ; صبر، خوددارى كردن در حال شدّت و سختى است. پس صبر حبس نفس است بر اساس عقل و شرع. يا بر چيزى كه آن دو اقتضا مى كنند.¹

نفس در مرتبه حيوانى طالب شهوات است و توجّهى به بايدها و نبايدهاى عقل و شرع ندارد. اگر انسان اين مرتبه از نفس را آزاد بگذارد، راه كمال و رشد وجودى بر انسان بسته

_______________

1ـ مفردات راغب و معجم الفاظ القرآن، ج 2، ص 46 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  24  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مى شود كه در اين صورت، هيچ گونه شدّت و سختى و محدوديّت براى اين مرتبه وجود نخواهد داشت.

سختى و شدّت اين مرتبه از نفس، آن گاه است كه محدوديّتى در ارضاى خواسته هايش به وجود آيد و به معارف اخلاقى و بايدها و نبايدهاىعقل و شرع گوش فرا دهد. اين جاست كه احتياج به صبر ضرورى مى نمايد. بدين گونه كه مرتبه حيوانى نفس با شدّت و سختى در محدوده تكاليف شرعى و عقلى حبس شود. و براى اين كه روابط اجتماعى،روابطى انسانى و بر اساس دين و عقل و محدود به احكام شرعى گردد، ضرورت دارد كه انسانها يكديگر را پس از سفارش به حق (به خدا، به دين، قرآن، معارف دينى، اطاعت از خدا و...) يكديگر را به صبر (حبس نفس حيوانى در محدوده تكاليف دينى و عقلى) سفارش كنند.

و نيز در معناى صبر بيان داشته اند: «صبر، عبارت از استوارى انگيزه دينى در برابر مقاومت انگيزه هوا و ميل حيوانى است.» ¹

براى مرتبه حيوانى نفس سخت است كه تن به اعمالى بدهد كه براى آن محدوديت ايجاد مى كند; لذا انگيزه هاى

_______________

1ـ المحجة البيضاء، ج 7، ص 114 و 111

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  25  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

شهواتى در برابر انگيزه هاى دينى مى ايستد. در اين جا پايدارى و استقامت عقل و دين و حاكم شدن آن دو،محتاج به حبس هواهاى نفسانى و فرونشاندن انگيزه شهوى است.اين پايدارى و استقامت در جهت حبس خواسته هاى بُعد حيوانى را صبر مى نامند.

با توجّه به نقش مهمّ صبر در ديندارى است كه جايگاهى عظيم در نزد خداوند متعال و اولياى گرامى اسلام(عليهم السلام) دارد.

«وَاصْبِرُواإنَّ اللهِ مَعَ الصّابِريِنَ¹ ; صبر كنيد، كه خدا با صابرين است.»

رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود: «ألصَّبرُ نِصْفُ الاْيمانِ² ; صبر، نصف ايمان است.» و «ألصَّبرُ كَنْزٌ مِنْ كُنُوِز الجنَّةِ³ ; صبر; گنجى از گنجهاى بهشت است.»

حفظ شخصيّت

از جمله مسائلى كه در رابطه با اجتماع بايد مورد توجه

_______________

1ـ سوره انفال، آيه 46 .

2ـ المحجة البيضاء، ج 7 ص 106 .

3- المحجة البيضاء،ج 7، ص 107 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  26  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

باشد، حفظ شخصيّت افراد است. هر فردى داراى دو نوع شخصيّت است كه به هنگام ارتباط با آنها بايد در نظر گرفته شود.

1. شخصيّت واقعى .

2. شخصيّت اعتبارى يا ظاهرى .

«شخصيّت واقعى» عبارت از مجموعه حالات روانى و صفات اخلاقى فرد و نمودار چگونه شدن اوست ; لذا شخصيّت حقيقى مؤمن با غيرمؤمن، صالح يا غير صالح، پرهيزگار يا غير آن و... بسيار متفاوت است.

توجّه اسلام و قرآن روى شخصيّت واقعى و يا حقيقى افراد است و احترام و ارزش هر فردى را براساس آن ملاحظه مى كند. اگر چه به لحاظ برخى از مصالح اجتماعى يا فردى شخصيت اعتبارى را هم احياناً از نظر دور نداشته است. چنانكه در برخى از مواقع، بدون ملاحظه شخصيت اعتبارى، به لحاظ شخصيت حقيقى فرد سخن گفته است كه سوره تّبت مصداق بارز آن است. ابولهب با اين كه عموى پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم) و از افراد سرشناس و پرموقعيّت مكّه است ; ولى قرآن به آن توجّه نكرده و بى ارزشى او را به جامعه شناسانده است. بدان جهت كه پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم)را آزار مى داد و رسالت آن حضرت را تكذيب مى كرد.

«شخصيّت اعتبارى» عبارت از وضع اجتماعى شخص و

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  27  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نمودار موقعيت و مقام و جايگاه او در اجتماع است ; مانند شخص حاكم، رئيس، مرئوس، صاحب مكنت و ثروت، فرزند فلان خاندان و... اين نوع شخصيت بستگى به قرارداد و اعتبار مردم و اجتماع دارد و به لحاظ مصالح اجتماعى و رسيدن به اهداف انسانى مورد احترام قرار مى گيرد. البتّه تا آنجا كه داراى مصالح اجتماعى و انسانى بوده و يا لااقل چنانچه داراى مصلحتى نباشد، مضرّ هم نبوده و ارزش دادن به آن ايجاد فساد نكند. در غير اين صورت، چنين شخصيّتى از ارزش مثبت خالى شده و محترم شمردن آن از ارزش اخلاقى درست برخوردار نخواهد بود. مصداق آن، حاكم فاسد، فرماندار فاسد، ثروتمند فاسد و... است.

به هر حال، انسان موظّف است در ارتباط با ديگران شخصيّت واقعى و اعتبارى را ـ در حدّ مصلحت انسانى ـ رعايت كرده و حدود احترام هر فردى را بر اين اساس ملاحظه نمايد. بر اساس اين اصل، با حيثيت و آبروى اشخاص نبايد بازى كرد. اغراض شخصى، گروهى و خطوط سياسى و... چيزهايى نيستند كه ناقض اين اصل انسانى بوده و تقدّم بر حفظ شخصيت افراد داشته باشند. ما حق نداريم به خاطر آن مسائل، افراد را دست بيندازيم و يا موقعيت اجتماعى و انسانى آنها را ناديده بگيريم و با آبروى آنها بازى كنيم.براساس چه اصل

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  28  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اخلاقى و عقلايى، صرف اين كه فلان شخص در جهت اهداف سياسى و اجتماعى و منافع فردى و گروهى ما نيست، يا نظرى مخالف با ما دارد، او را مورد آماج تهمتها، غيبتها، ظاهر ساختن عيوب و نقطه ضعفها و...قرار مى دهيم و به ترور شخصيت مى پردازيم ؟

آنانى كه در روابط اجتماعى توجهى به حفظ شخصيت افراد نمى كنند، بر هم زننده اساس وحدت و اخوّت و به وجود آورنده اختلاف و دشمنى مى باشند. اين گونه افراد به بيمارى سوءظن، و تجسّس در امور و عيوب ديگران، غيبت، تهمت ،بدگويى، رعايت نكردن حقوق افراد، تكبّر، بى انصافى، عهدشكنى و فراموش كردن حق و...گرفتار مى شوند و حتّى براى رسيدن به اهداف خويش و كوبيدن افراد مقابل خود به همنشينى با فاسقين و نااهلان اقدام مى كنند.

از ديدگاه عقل و شرع، در روابط اجتماعى، رابطه اى كه از روى تحقير و سوءظن به افراد ايجاد شود، بسيار زشت و مذموم است. رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود: «مَنِ اسْتَذَلَّ مُؤمِناً أوْ حَقَّرَهُ لِفَقْرهِ وَقِلَّةِ ذاتِ يَدهِ شَهَرَهُ اللهُ يومَ القيامةِ ثُمَّ يَفْضِحُهُ¹» ; كسى كه مؤمنى را خوار نمايد

_______________

1ـ بحار، ج 72، ص 142، روايت 4 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  29  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

يا به جهت فقر و كمى مالش او را حقير كرده و كوچك بشمارد، خدا در قيامت بديها و عيبهاى او را فاش مى گرداند و رسوايش مى كند.

نيز فرمود: «أذلُّ الناسِ مَنْ أَهانَ الْنّاسَ¹» ; ذليل ترين مردم كسى است كه به مردم اهانت كرده، آنها را كوچك شمارد. امام صادق(عليه السلام) فرمود:

«مَن أنَّبَ مؤمناً أنَّبهُ اللهُ فى الدّنيا والاخرة²» ; كسى كه مؤمنى را سرزنش كند; خداوند در دنيا وآخرت او را ملاقات و نكوهش خواهد كرد. «يا أيُّهَاالَّذينَ امَنُوا لا يَسْخَرْ قَومُ مِنْ قَومُ عَسى أَنْ يَكُونُوا خَيْراً مِّنْهُمْ وَ لا نِساءٌ مِنْ نِساء عَسى أنْ يَكُنَّ خَيْراً مِنْهُنَّ وَ لا تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ وَ لا تَنابَزُوا بِالاَْلْقابِ بئسَ الاْسمُ الْفُسُوقُ وَ بَعْدَ الاْيْمانِ وَ مَنْ لَمْ يَتُبْ فَاُولئكَ هُمُ الْظالِمُونَ³» ; اى كسانى كه ايمان آورده ايد! مبادا كه گروهى از مردان، گروه ديگر را مسخره كند ; شايد آن مسخره شدگان بهتر از آنها باشند. و مبادا كه گروهى از زنان، گروه ديگر را مسخره كند;چه بسا آن مسخره شدگان بهتر از آنها باشند. واز هم عيبجويى نكنيد و

_______________

1ـ بحار، ج 72، ص 142، روايت 2 .

2ـ وسائل الشيعة، ج 7، ص 596، روايت 3 .

3ـ سوره حجرات، آيه 11 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  30  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

يكديگر را به لقبهاى زشت مخوانيد ; كه بعد ازايمان به خدا،نام فسق (بر مؤمن نهادن) بسيار بد وزشت است. و كسانى كه توبه به درگاه خداى بزرگ نبرند (و به اين گفتارها و اخلاق زشت ادامه دهند) آنان ستمگرانند (و به عذابشان گرفتار).

«يا أيُّهَا الَّذينَ امَنُوا اجْتُنِبُوا كَثيراً مِنَ الظّنِّ إنَّ بَعضَ الظَّنَ إثمُ ولا تَجَسُّوا ولا يَغْتَبْ بَعضُكمُ بعضاً أيُحِبُّ أحدُكُم يأكُلَ لَحْمَ أخيِه مَيتاً فَكَرِهْتمُوه و اتّقوااللهَ إنَّ الله توّابُ رحيمُ¹» ; اى كسانى كه ايمان آورده ايد !از گمان فراوان دورى كنيد زيرا برخى گمانها گناه است وبه تجسّس (در امور ديگران) نپردازيد واز يكديگر غيبت نكنيد. آيا هيچ يك از شما دوست دارد كه گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ پس آن را ناخوش خواهيد داشت و از خدا (در اين كه او را معصيت كنيد) بترسيد ; زيرا خدا توبه پذير و مهربان است.

تنها راه حفظ شخصيّت و آبروى خود و ديگران اينست كه اخلاق انسان نيكو شود.اميرالمؤمنين على(عليه السلام) در وصيتشان به محمّد بن حنفيّه فرمودند :

«وَحَسِّنْ مَعَ النّاسِ خُلقَكَ حَتّى إذا غِبْتَ عَنْهُمْ حَنّوا إليكَ و إذا متَّ بَكَوا عَليْكَ...²» ; اخلاق و رفتارت را با مردم

_______________

1- سوره حجرات، آيات 12 و 11 .

2- وسائل الشيعة، ج 8، ص 541.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  31  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نيكو گردان تاوقتى از آنها غايب شدى آرزوى ديدارت را داشته باشند و زمانى كه بميرى بر تو اشك بريزند.

صله رحم

بحثهاى فرعى در زمينه رابطه انسان با اجتماع بسيار زياد و سخن راجع به آنها بيش از گنجايش اين مقال است. لذا مطلب را با توضيحى راجع به صله رحم پايان مى دهيم. اميد كه خواننده محترم به مطالعه و بررسى مسائل ديگر اين مبحث مهم بپردازد.

«صله» از «وصل» به معناى «پيوستگى» ، «اتّصال» و «بستگى »است ; در مقابل «قطع » كه به معناى جدايى او گسيختگى مى باشد. امّا «رحم» در لغت رحم زن است و به اين مناسبت در مورد خويشاوندان و اقربا به كار رفته است. و تمام كسانى كه از نظر عرف مردم، از اقربا شمرده مى شوند، ارحام هستند¹.

_______________

1- ألميزان، ج 4 ص 147: «والرّحم فى الأصل رحم المرأة و هى العضو الدّاخلى منها المعبَأ لتربية النّطفة و ليداً ثمَّ استعير للقرابة بعلاقة الظّرف والمظروف لكون الأقرباء مشركين فى الخروج من رحم واحدة فالرّحم هوالقريب و الارحام و الاقرباء.»

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  32  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

صله رحم به معناى ارتباط و پيوستگى اقربا و خويشاوندان است و احسان، مدارا، احترام به آنها و... از جمله مواردى هستند كه به صله رحم تحقّق مى بخشند.

رابطه انسان با ارحام بايد براساس رفق، مدارا و احترام باشد نه براساس كبر و بد گمانى. غالب قطع رحمهايى كه صورت مى گيرد بدان جهت است كه بين افراد خانواده سوء تفاهم پيش آمده و يا در برخى خود خواهى و خود بزرگ بينى، كبر، توقّعات بيش از اندازه و...وجود داشته است و همين سبب شده تا احسان به يكديگر، ديد و بازديد و اتّصال و بستگى را كنار بگذارند وصله رحم تبديل به قطع رحم شود. و قطع رحم گناهى است بزرگ.

يونس بن يعقوب مى گويد: از امام صادق(عليه السلام) شنيدم كه مى فرمود: اى يونس!«...مَلْعُونُ، مَلْعُونُ، قاطِعُ رَحِم ; ملعون است، ملعون است، قطع كننده رحم¹».

ازبيان امام(عليه السلام) چنين استفاده مى شود كه افراد بايد خود را ملزم به رعايت صله رحم بدانند. بر ماست كه اين مسأله انسانى را مهم شمرده و ـ هر چند در حدّ يك سلام به آن تحقّق بخشيم. و از عواملى كه موجبات قطع رحم را فراهم مى كند بپرهيزيم.

_______________

1ـ وسائل الشيعة، ج 11، ص 519 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  33  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اميرالمؤمنين على(عليه السلام) فرمود:

«صِلُوا أَرْحامَكُمْ وَلَوْ بِالْتَّسْليمِ يَقُولُ الله تبارك وتعالى : و اتّقواللهَ الَّذى تساءَلون به والأرحامَ إنَّ اللهَ كانَ عَلَيْكُمْ رَقيباً¹» ²;به ارحام و خويشاوندانتان بپيونديد ولو با سلام كردن. خداى تبارك و تعالى مى فرمايد: از خدا بترسيد كه با سوگند به نام او از يكديگر چيزى مى خواهيد ونيز بترسيد كه از خويشاوندان ببريد. (در مورد آنها كوتاهى نكنيد كه موجب قطع رحم شويد) كه همانا خدا مراقب شماست.

صله رحم به لحاظ آن كه از امور مهمه اجتماعى بوده و چه بسا حفظ آن احتياج به ايثار و گذشت داشته باشد، از مصاديق مكارم اخلاق شمرده شده است.

مردى به محضر امام صادق(عليه السلام) آمد و عرض كرد: مرا به مكارم اخلاق آگاه گردان. حضرت فرمود:

«ألْعَفْوُ عَمَّن ظَلَمَكَ وصِلَةُ مَنْ قَطَعَكَ...³ ; بخشيدن كسى كه به تو ستم روا داشته است و ارتباط با كسى كه از تو بريده است...».

_______________

1ـ سوره نساء، آيه 1.

2ـ كافى، ج 2 ص 155 .

3ـ وسائل، ج 11، ص 156، حديث 6 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  34  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اجتماع اسلامى

در اجتماعى كه اسلام بر آن حاكم است، مردم بيش از ديگران موظّف به رعايت مسائل اخلاقى در روابط اجتماعى هستند. زيرا امّت اسلام داراى بهترين مكتب الهى است ; مكتبى بلند مرتبه كه هيچ مذهبى بالاتر و برتر از آن نيست¹.

اجتماع اسلامى كه افراد آن به عنوان برادران ايمانى با يكديگر ارتباط داشته²، با نگاه انسانى و الهى به هم مى نگرند، به جاست كه روابطى بر اساس مسائل فقهى و اخلاقى در محدوده عقل و شرع داشته باشند.

با نگاهى سطحى به جوامع اسلامى، عكس مطلب فوق مشاهده مى شود. روابط محرم و نامحرم، مجالس عروسى، روابط تجارى و معاملاتى در بازارها و شركتها ،ضوابط اخلاقى و قانونى در ادارات، وضع تعليم و تربيت در خانواده ها و مدارس (ابتدايى، متوسط، عالى) وضع حكومتها و روابط زمامداران با رعيت و مردم و... مطابق با شرع انور نيست! البته موارد نادرى

_______________

1ـ الاسلام يعلو ولا يُعلى عليه. مكاسب شيخ انصارى صفحه 158 .

2ـ انّما المؤمنون أخوةٌ. سوره حجرات آيه 10 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  35  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در برخى از مردم متدين وجود دارد كه اين كافى براى تشكيل اجتماع اسلامى و انسانى نيست.

علت چيست؟

1- غالب مسلمانان اطّلاعى از آداب فردى واجتماعى اسلام ونيز اخلاق اسلامى ندارند.

2- ظهور دنياگرايى وتجمّل گرايى حاكم بر زمامداران امر، در غالب كشورهاى اسلامى مردم را به جانب سستى در مذهب كشانده است.

3- وجود روحانيون دربارى در نظامهاى طاغوتى كه توجيه گر نظام ظلم و روشهاى غلط و جاه طلبانه قشر سلطه گر هستند، مانعى عظيم در شناخت اسلام ناب و تقويت ايمان مردم است.

4- گسترش فساد و بى بند و بارى.

5- غلبه تجربه گرايى و ايمان به محسوسات بر ايمان به غيب، عاملى ديگر در جهت ناديده گرفتن روابط ايمانى است.

6- سودگرايى حاكم بر روح مردم، روابط اخلاقى را به صورت تجارت و سوداگرى در آورده است.

عوامل فوق علّت وضع نابسامان كنونى در ميان مسلمانان، اجتماعات و روابط آنهاست و ريشه اصلى واساسى را بايد در

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  36  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

جاى ديگر جستجو كرد و آن، نفوذ بيگانگان در ممالك اسلامى و تأثير آنها در امور فرهنگى، اقتصادى، سياسى و روابط اجتماعى مى باشد.با اين كه قرآن به مسلمانان دستور مى دهد كه : «مؤمنين نبايد كافرين را به دوستى و ياورى بگيرند و آنها را بر خودشان ولايت و نفوذ و سلطه دهند.¹» و «مبادا كمتر ميل و اعتمادى به ظالم نمائيد²» مسلمانان على رغم اين دستور، دست استعمار و بيگانگان را در ميان خود باز گذاشته اند، تا آن گونه كه بخواهند، امورجامعه را به نفع خود دگرگون كنند. اگر مسلمانان بخواهند ظرف وجود خويش و اجتماع خويش را جايگاه ايمان و راستى و درستى قرار دهند و روابط انسانى و اسلامى بر اساس ايمان و تقوا باهم داشته باشند، چاره اى ندارند جز اين كه دست پليد دغلبازان و هواپرستان غربى و شرقى را از ميانشان قطع كنند وبه اين نداى قرآن گوشى فرا دهند كه مى فرمايد: «يا أيها الَّذينَ امَنُوا ادْخُلُوا فى الْسَّلْمِ وَ لا كافَّةَّ تَنَّبِعُوا خُطُواتِ الْشَّيْطانِ إنَهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبينُ³ » ; اى اهل ايمان! همه متفقاً

_______________

1ـ سوره آل عمران، آيه 28 .

2ـ سوره هود آيه 113 .

3ـ سوره بقره، آيه 208 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  37  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نسبت به او امر خدا در مقام تسليم بر آييد واز وساوس تفرقه آور شيطان پيروى نكنيد كه او همانا شما را دشمنى آشكار است.

جامعه اسلامى ايران كه امروز تحت نظارت ولايت فقيه اداره مى شود، كارگزاران و مردمش بايد با شناخت صحيح اسلام و روشها و آداب فردى و اجتماعى اسلام، حيات انسانى را به وجود آورند تا به حيات طيبه اخروى نيز نايل شوند :

«مَن عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَر أَوْ أنْثى وَهُوَ مُؤمِنٌ فلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طيَّبةً¹ ; كسى كه از مرد وزن مؤمن عمل صالح انجام دهد، به او حيات طيبه و زندگانى خوش مى دهيم».

به اميد آن روز كه قوانين شرع و عقل بر اجتماعات اسلام حاكم شود.

_______________

1ـ سوره نحل، آيه 1 .