تعليم و تربيت و كارگزاران

دوره هشتم، شماره هفده

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  2  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نام جزوه: تعليم و تربيت و كارگزاران

نويسنده: هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر: مؤسسه در راه حق قم - تلفن 2-7743221

تيراژ: 20000 جلد

تاريخ چاپ : زمستان 77

قطع: جیبی

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

جايگاه كارگزاران در نظام حاكم

جايگاه خاص كارگزاران در نظام اسلامى

نقش كارگزاران در اصلاح جامعه

روش تربيت كارگزاران

چه كسى مسئول تربيت كارگزاران است؟

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  3  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مقدمه

از مسائل ضرورى در نظام حاكم بر جامعه، تعليم و تربيت كارگزاران آن نظام است. اين ضرورت هر چند ملموس و روشن است ولى به لحاظ نشان دادن اهميّت آن ابتداء به بيان جايگاه كارگزاران در نظام حاكم بطور عام و جايگاه آنها در نظام اسلامى به طور خاص و نقش عظيم آنها در اصلاح جامعه مى پردازيم و آنگاه به بيان نحوه تربيت و اين كه چه كسى مسؤول تربيت كارگزاران است، خواهيم پرداخت.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  4  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

جايگاه كارگزاران در نظام حاكم

آن قشر از جامعه كه به حلّ و فصل امور مملكتى در ابعاد گوناگون ـ اقتصادى، سياسى، فرهنگى، نظامى، قضائى و ... ـ اشتغال دارند از عالى ترين مقام تا پائين ترين مقام، كارگزاران جامعه مى باشند. بسيارى از كارها و احتياج هاى مردم و اجتماع بدون يارى آنها انجام نمى گيرد; به عنوان مثال: يكى از نيازها در جامعه سوادآموزى و نشر فرهنگ و علوم مورد نياز جامعه است. براى رفع اين نياز اجتماعى; برنامه ريزى، كتاب، مدرسه، معلّم و ... لازم است. آن هم در سطوح مختلف و براى سنينى متفاوت. واضح است كه سازمان، وزارت و اداره اى با افراد خاص لازم است كه اين امور لازم را به انجام رساند و راه را براى علم آموزى صدها هزار بلكه ميليون ها كودك، نوجوان و جوان آماده سازد.

چرخ هاى امور اجتماعى در تمام ابعاد به وسيله

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  5  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كارگزاران به گردش در مى آيد. «اَلاَْعْمالُ تَسْتَقيمُ بِالْعُمّال(1); كارها به وسيله كارگزاران قوام مى گيرد. هر اندازه امور مملكت توسط كارگزاران منسجم تر و با برنامه ريزى بهتر انجام گيرد، فعّاليّت و همكارى و شركت مردم با نظم بهتر و در عين حال همراه با رضايت و خرسندى خواهد بود. مثبت و منفى بودن حركت هاى مردم در مسائل سياسى، اقتصادى، اخلاقى، و فرهنگى و... وابسته به برخورد و نحوه عملكرد كارگزاران است. در اين كه كارگزاران به طور عموم در مردم و اجتماع مؤثّرند، جاى هيچ گونه شكى نيست. لكن اثر گذارى برخى نسبت به بعضى ديگر بيشتر است. و چگونگى اثرگذارى كارگزاران به نوع تعليم و تربيت آنها وابسته است، تعليم و تربيتى كه از كودكى تا جوانى با آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ شرح غرر، ج 1 ص 273، ش.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  6  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

همراه بودند.

جايگاه خاص كارگزاران در نظام اسلامى

كارگزاران داراى يك جايگاه عام در نظام موجود هستند، اين جايگاه اختصاص به نظامى دون نظام ديگر ندارد در تمام نظام ها كه از نظر فكرى، فرهنگى، اعتقادى، سياسى و... متفاوت هستند آن جايگاه عام براى كارگزاران محفوظ است و آن اين كه اينها ستون و اركان اجتماع، مملكت و مردم هستند. امنيّت، نظم و امور مردم به وسيله آنها سامان مى گيرد; امّا نقش كارگزاران در جايگاه عام خلاصه نمى شود; بلكه از جايگاهى خاص نيز (در هر نظام) برخوردارند و آن اين كه با رفتار، گفتار و نوع برخورد و قيافه، فرهنگ نظام را تبليغ مى كنند و ارائه دهنده انديشه و عمل نظام به جامعه هستند و به مردم مى نمايانند كه چگونه

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  7  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

باشند; تا نظام موجود از آنها راضى باشد. هر چند كارگزاران در تمام نظام ها در داشتن جايگاه عام با هم مشتركند لكن در جايگاه خاص با هم متفاوت هستند. همه آنها در جايگاه عام خويش در برابر نظام و ملّت مسؤولند و بايد مشكلات جامعه و مردم را حلّ و فصل كنند. نظم و امنيّت اجتماعى را حفظ نمايند. و لكن نحوه عمل، برخورد، گفتار و انجام وظيفه يكسان نيست; زيرا اين ويژگى ها مخصوص جايگاه خاص كارگزاران در نظام ها است. و آنچه تعيين كننده جايگاه خاص كارگزار هست، انديشه، عقيده و مكتبى است كه زيربناى اخلاق، عمل به قانون و عمل نظام حاكم را تشكيل مى دهد. به عبارت ديگر نحوه ديد يك نظام به هستى، جهان، انسان، دنيا، زندگى و ... تعيين كننده جايگاه خاص كارگزاران آن نظام است. در نظام اسلامى كارگزاران از جايگاه ويژه اى برخوردارند، كه قيد «اسلامى» مشخّص و مبيّن آن

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  8  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

است.

قيد اسلامى بيانگر چگونگى جايگاه خاص كارگزاران در نظام اسلامى است. مفهوم «اسلام» مشخص مى كند كه آنان به اصول و فروع مكتب معتقدند، و بينشى توحيدى نسبت به خدا، رسول((صلى الله عليه وآله))و صاحبان امر((عليهم السلام))دارند(1)و چنانچه كارگزارى از اين بينش برخوردار نباشد، بايد طبق ضوابط حكومتى، ملزم به رعايت اصول و قوانين اسلامى در محدوده مسؤوليّت و وظيفه اجتماعى خويش باشد.

كارگزاران وقتى موفّق به نشان دادن فرهنگ اسلامى در گفتار، رفتار و نوع برخورد با مراجعان و ... هستند كه در شعاع تعليم و تربيت صحيح از نفس و روحى مزيّن به صفات انسانى (عدل، انصاف، احسان، عزّت، شرف و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اطيعوا اللّه و اطيعوا الرسول و اولى الامر منكم.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  9  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بندگى خدا) برخوردار باشند.

جايگاه خاص، جهت جايگاه عام كارگزاران اسلامى را روشن ساخته، و او را آماده مى سازد تا از روى عدل و انصاف به جامعه و ملّت خدمت نمايد و در مقام خدمت به مردم، كارش را وسيله نشر اخلاق اسلامى و كمال الهى نفس نيز قرار دهد. او با حفظ جايگاه خاص كه طالب قرب خداست، فرهنگ نظام اسلامى را در اداره اش به واسطه اعمال انسانى و اخلاقى به رجوع كنندگان ارائه مى دهد. در عبارتى كوتاه كارگزار واقعى نظام اسلامى كسى است كه جايگاه عام او هماهنگ با جايگاه خاص اسلامى او باشد.

نقش كارگزاران در اصلاح جامعه

دو گروه در جامعه نقش محورى و كليدى دارند به نحوى كه فساد و اصلاح آنها سبب فساد و اصلاح مردم است.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  10  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

رسول گرامى اسلام حضرت محمد((صلى الله عليه وآله))فرمود: اصلاح جامعه وابسته به اصلاح دو گروه است:

1ـ علما و دانشمندان جامعه.

2ـ زمامداران و كارگزاران نظام حاكم.

چنانچه هر دو گروه صالح و با تقوا باشند. سوق دهنده جامعه به صلاح و بندگى خدا خواهند بود. و اگر زمامداران فاسد باشند، اشاعه فساد در جامعه حتمى است و دانشمندان صالح يا منزوى بوده و يا در گوشه زندان ها محبوس خواهند بود. و در صورتى كه زمامداران عالى رتبه از دانشمندان و صالح باشند ولى زمامداران نظير استانداران، فرمانداران و كارگزاران آنها و ... از غير دانشمندان بوده و تربيت صحيح و لياقت لازم را نداشته باشند، اصلاح جامعه و مردم بسيار كُند انجام خواهند شد و يا احياناً به واسطه نارضايتى كه اين قسم از كارگزاران ايجاد

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مى كنند مردم را به مقام هاى عالى رتبه نظام بدبين ساخته و نه تنها سبب اشاعه گناه در جامعه مى شوند كه زمينه براندازى نظام را در ذهنها ايجاد مى كنند.

نقش كليدى كارگزاران در اصلاح جامعه موجب شده كه كارگزاران طبق وظيفه اخلاقى به تربيت و تهذيب نفس خويش قبل از حاكميّت بر مردم اقدام كنند(1). و تقدّم اصلاح خويش دليل اين مطلب است كه كسانى قابليت دارند زمام امور را از عالى ترين مقام تا نازل ترين آن به عهده بگيرند، كه تربيت صحيح دينى پيدا كرده باشند. اين گونه افرادند كه حلال و حرام خدا را شناخته و در اجراى حقّ كوشا بوده و به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ حق على الملك ان يسوس نفسه قبل جنده. شرح غرر. اعقل الملوك من ساس نفسه للرعية بما عنه حجتها و ساس الرعية بما ثبت به حجته عليها. شرح غرر.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  12  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

عدل عمل مى كنند، مبرّا و منزّه از گرفتن رشوه، رفتار بد، خشونت و زير پا گذاشتن قانون هستند و ضوابط اخلاقى، دينى و حكومتى را مقدّم بر روابط مى دارند. و چنين روش و اخلاقى در ميان كارگزاران به اصلاح امّت مى انجامد.

رابطه مردم با نظام و حكومت از طريق كارگزاران است و غالباً محاسبه و نظر آنان درباره حكومت ناشى از چگونگى برخورد و رفتار كارگزاران با آنهاست. اگر كارشان روى ضوابط صحيح با رفتارى همراه با حسن خلق باشد و به موقع انجام گيرد، نه تنها آن شخص و يا اشخاص، كارگزار را صاحب اخلاق نيكو خواهند دانست، كه به تمجيد و تكريم از اصل نظام و اعضاى عالى رتبه حكومت خواهند پرداخت. و كارگزار صالح با رفتار خوب و منطقى اش مبلّغ واقعيت نظام اسلامى و شيوع دهنده عدل و تقواى اسلامى در ميان مردم است. آنگاه كه كارگزاران به عدل و صلاح و

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  13  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مطابق دستور خدا و رسول خدا((صلى الله عليه وآله))عمل نمايند، هيچ فردى در اجتماع به خود جرأت تخلّف نخواهد داد. و اگر فردى از روى نادانى منحرف شود با كسب آگاهى از سوى نظام از راه انحراف برخواهد گشت و در جادّه مستقيم عدل قرار خواهد گرفت و كسى كه از روى عمد مرتكب خلاف شود، قبل از آن كه محكوم قانون قرار گيرد، محكوم جوّ اجتماع و سرزنش و لعن از سوى مردم مسلمان قرار خواهد گرفت. زمانى كه مردم زمامداران را صالح و خدمت گزار ببينند، در انديشه و عمل از نظام حمايت خواهند كرد. و نظامى كه از حمايت توده هاى ميليونى برخوردار باشد هيچ كسى به خود اجازه نخواهد داد، از موازين اصولى آن تخلّف كند. و به مخالفت با نظام بپردازد.

تاريخ گواه روشن اين مطلب است كه مردم در اصلاح و فساد تابع زمامداران و كارگزاران جامعه خويش بوده اند.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  14  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

رسول گرامى اسلام((صلى الله عليه وآله)) آن زمان كه زمام امور مردم را به عهده گرفت، چنان دنيا را در نظرها كوچك و آخرت را بزرگ جلوه داد كه كارگزاران آن حضرت و مردم نيز انديشه اى جز آخرت و كسب معنويت براى آن سرا در نفس خويش نمى پروراندند. چنانچه جوّ حاكم بر مدينه - مَقرّ حكومت و ديگر بلاد تازه فتح شده- چنين بود; هرچند گروه هاى فرصت طلب منافق نيز حركتى برخلاف آن جوّ داشتند و تا آنجا كه برايشان امكان داشت مردم را به دنيا مى خواندند. اما بعد از رسول گرامى اسلام((صلى الله عليه وآله))به تدريج فضاى جامعه دگرگون شد و زمامداران به جمع آورى ثروت پرداختند. عبدالفتاح عبدالمقصود در كتاب امام على((عليه السلام))مى نويسد: «طبقه اشرافى كه از ميان مسلمانان نخستينى به وجود آمده بود همان كسانى كه ـ در روزگار رسول خدا((صلى الله عليه وآله)) ـ زندگى خود را آن چنان شروع كرده

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  15  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بودند كه همگى نمونه و سرمشق بخشش، ايثار و فراموش كردن خود به شمار مى رفتند، آنگاه همان زندگى را غرق در ثروت، تجمّل و در تلاش و آزمند براى جمع آورى مال به پايان مى رسانيدند ـ يا در شرف به پايان رسانيدن بودند ـ...»(1).

جورج جرداق مى نويسد: «خزانه بغداد، پايتخت نوبنياد عباسيان، از اموال كشور پر و لبريز شده بود، اين اموال، مثل همه حقوق، تنها در اختيار خلفا و فرزندان ايشان و وزراء و اطرافيان و مردمى كه مورد خشم خلفا واقع نشده بودند قرار داشت، امّا توده مردم، يا از سرمايه اى به اندازه بخور و نمير برخوردار بودند و يا بر اثر اين كه سر بر آستان خليفه نمى ساييدند، در شدّت فقر و تهيدستى به سر مى بردند،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ امام على((صلى الله عليه وآله))،(نوشته عبدالفتاح عبدالمقصود)، ج، 2 ص 12.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  16  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

رژيم خلافت دو طبقه اجتماعى به وجود آورده بود كه فاصله ميان آنها از لحاظ عمق و درازا بسيار عظيم بود: يك طبقه در اوج توانگرى و ثروت و طبقه ديگر در اوج تهيدستى و دست بگريبان با مرگ!...

در كنار كاخ هايى كه سر بر آسمان مى ساييدند، كوخ ها و زاغه ها و كلبه هاى تاريك و محقّر، فراوان به چشم مى خوردند»(1)

او در مورد عمّال و كارگزاران اموى مى نويسد: «عمّال اموى، با غارت اموال مردم ثروتى بى كران اندوختند و كاملاً سير شدند. شبها در اين انديشه بودند كه راه هاى تازه اى براى مكيدن آخرين قطرات خون ملت، اختراع كنند ...! آنها مردم را مجبور مى كردند كه از انواع و اقسام درآمدها و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ امام على((عليه السلام)) صداى عدالت انسانيّت، ج 6، صص 108 - 107.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  17  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

دست رنج هاى خود به هر مناسبتى هدايايى به آنها تقديم دارند. عمّال درجه دوّم و سوّم نيز براى غارتگرى و ثروت اندوزى دست كمى از عمّال درجه اوّل نداشتند... به هر حال مصلحت امويان، ولاة، عمّال، وجيه الملّه ها و ثروتمندان بزرگ ايجاب مى كرد كه گروهى از مردم را آلت دست كنند و به وسيله آنها برجان و مال ديگران دست يابند و امتيازات طبقاتى خود را حفظ كنند... امويان مردم را از روح اسلام كه به برادرى و مساوات دعوت مى كرد، دور كردند و تعصّب جاهليّت را در دل هاى ايشان برانگيختند; تا آنجا كه سعادت و شرافت را در انتساب به قبايل خويش جستجو كنند»(1)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ امام على((عليه السلام)) صداى عدالت انسانيّت، ج 6، صص 162 - 159.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  18  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نه تنها حكومت امويان و عبّاسيان بلكه تمام حكومت هاى غاصب و جابر دنيا اين چنين هستند كه براى سلطه بر مردم به فشار و زور متوسّل مى شوند و براى رسيدن به اهداف شوم مادّى و شهوانى خويش، كارگزارانى را بكار مى گيرند كه دور از شرافت و حيثيّت خانوادگى و فرهنگى به معناى واقع كلمه هستند. افراد پست و رذلى كه جز دنيا و متاع غرور و ناچيز آن را نمى بينند. و وسيله خوبى براى ظلم و شيوع فساد در جامعه مى توانند باشند.

و تاريخ از مردانى سخن مى گويد كه در مقام زمام دارى ملّت جز به عدل عمل نكردند و كارگزاران خويش را از ميان افراد صالح انتخاب مى كردند، بلكه افراد منتخب را مى آزمودند، جاسوسانى را بر آنها مى گماردند و اگر فردى در مقام عمل متخلّف و رذل در مى آمد، كنار مى گذاشتند. تاريخ از مردى عظيم چون اميرالمؤمنين، على بن

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  19  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ابيطالب((عليه السلام))سخن مى گويد كه پس از پيامبر گرامى((صلى الله عليه وآله)) نمونه بارز عدل و انسانيّت است. آن حضرت در مقام خلافت و زمام دارى مردم از اصل عدل خارج نشد. نوشته اند: «امام در همان لحظه اى كه از پلّه هاى منبر خلافت بالا رفت به اجراى نقشه ايده آلش همت گماشت با قاطعيّتى كه در امور از خود نشان داد و آنها را طبق ايمان و رضاى خويش اجرا كرد، آن گروه (عمّال عثمان را كه اكثر از بنى اميّه بودند) را غافلگير ساخت. به هيچ قانونى جز شريعت خدا و سنّت رسول گردن نمى گذارد; زيرا اين دو همان هدفى است كه عقل ها را بالا مى برد. روش روشن او و مشعلى كه راه را به سوى كمال روشن مى سازد همين دو است»(1).

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ امام على((عليه السلام))، (نوشته عبدالفتاح عبدالمقصود)، ج 2، (ترجمه)، ص 377.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  20  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

همين روش سبب شد كه عمّال فاسقى را كه در زمان عثمان بر مسند نشسته بودند، عزل كند و آنچه از بيت المال به غارت برده بودند، مصادره كرده به بيت المال برگرداند. وقتى مغيره در مقام نصيحت مى گويد: «من به شما نصيحت مى كنم كه كارگزاران عثمان را در جاى خود ابقا كنى; معاويه را در كار خود بگمار; ابن عامر را هم ابقا كن; ديگر كارگزاران را هم در جاى خودشان باقى گذار; آنان با تو بيعت مى كنند; كشور را آرام مى سازند و مردم را ساكت مى گردانند.» امام نظر قاطع خود را درباره واليان به وى فرمود: «به خدا قسم اگر ساعتى از روز باشد در اجراى نظرم تلاش به خرج مى دهم نه آنان را كه گفتى والى (وكارگزار) قرار مى دهم و نه امثال آنان را به ولايت و كارگزارى مى گمارم». مغيره كه رأى قطعى امام را مى بيند و نااميد مى شود، عرض مى كند: «پس اگر از اين كار امتناع دارى هر كه را مى خواهى عزل كن و

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  21  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

معاويه را باقى گذار; زيرا معاويه گستاخ است و اهل شام از او حرف شنوى دارند، تو هم در تثبيتش بهانه دارى; زيرا عمربن خطّاب او را والى و زمام دار آنجا كرده است.» امام در پاسخ فرمود: «به خدا قسم، معاويه را دو روز هم برنمى گمارم».(1)

در اينجا هر چند كوتاه واندك به سخنان بلند آن حضرت((عليه السلام))در مورد كارگزاران كه بهترين درس براى تعليم و تربيت كارگزاران است، اشاره مى كنيم:

آن حضرت((عليه السلام))به اشعث بن قيس كه حكمران آذربايجان از جانب عثمان بود، نوشت:«وَ اِنَّ عَمَلَكَ لَيْسَ لَكَ بِطُعْمَة وَ لكِنَّه فِى عُنُقِكَ اَمانَةٌ وَ أَنْتَ مُسْتَرْعِىً لِّمَنْ فَوْقَكَ.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ امام على((عليه السلام))، (نوشته عبدالفتاح عبدالمقصود)، ج 2، صص 380 - 379.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  22  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

لَيْسَ لَكَ أَنْ تُفْتاتَ فِي رَعِيَّة وَلاتُحاطِرَ اِلاّ بِوَثِيقَة وَ فِي يَدَيْكَ مالٌ مِنْ مّالِ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ، وَ أَنْتَ مِنْ خُزّانِهِ حَتّى تُسَلِّمَهُ اِلَىَّ وَ لَعَلِّى أَنْ لاأَكُونَ شَرَّ وُلاتِكَ لَكَ، والسلام».

عمل (و حكمرانى) تو رزق و خوراك تو نيست (تو را حكومت نداده اند تا آنچه بيابى از آنِ خود پنداشته، بخورى) ولى آن امانت و سپرده اى در گردن تو است (كه بايستى آن را مواظبت نموده در راه آن قدمى بر خلاف دستور دين برندارى) و خواسته اند كه تو نگهبان باشى براى كسى كه از تو بالاتر است (تو زير دست اَميرى هستى كه تو را حافظ و نگهبان قرار داده و ولايتى به تو سپرده كه آن را از جانب او مواظبت نمايى) پس تو را نمى رسد كه در كار رعيّت به ميل خود رفتار نمايى (پيش از آن كه به تو دستور دهند كارى انجام دهى) و نمى رسد كه متوجّه كار بزرگى شوى مگر به اعتماد آمر و فرمانى كه به تو رسيده باشد و در

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  23  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

دست هاى تو است مال و دارايى از مال خداوند بى همتاى بزرگ و تو يكى از خزانه داران آن هستى تا آن را به من سپارى، و اميد است من بدترين والى ها و فرمانده ها براى تو نباشم (بلكه اين دستور سود دنيا و آخرت تو را در بردارد) و درود بر شايسته آن دور است(1).

اِنَّ أَفْضَلَ قُرَّةِ عَينِ الْوُلاةِ اِسْتِقامَةُ الْعَدْلِ فِى الْبِلادِ. وَ ظُهُورُ مَوَدَّةِ الرَّعِيَّةِ... و نيكوترين چيزى كه حكمرانان را خشنود مى دارد، برپا داشتن عدل و دادگرى در شهرها و آشكار ساختن دوستى رعيّت مى باشد(2)

«پس در كارهاى عمّال و كارگردانانت نظر و انديشه كن و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ نهج البلاغه فيض الاسلام، ص 1006.

2 ـ همان، ص 1008، نامه 53.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  24  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

چون آنان را تجربه و آزمايش نمودى بكار وادار...»(1)

«و پاره اى از وقت را براى نيازمندان از خود قرار ده كه در آن وقت خويشتن را براى (رسيدگى به خواست) ايشان آماده ساخته، در مجلس عمومى بنشينى (تا ناتوانان و بيچارگان به تو دسترسى داشته باشند) پس براى (خشنودى) خدايى كه تو را آفريده (به آنان) فروتنى كن، و لشكريان و دربانان از نگهبانان و پاسداران خود را از (جلوگيرى) آنها بازدار، تا سخنران ايشان بى لُكنت و گرفتگى زبان و بى ترس و نگرانى سخن گويد»(2).

از سفارشات آن حضرت به عبداللّه بن عبّاس هنگامى كه او را بر بصره جانشين خود گردانيد: «با مردم گشاده رو و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ نهج البلاغه فيض الاسلام، ص 1012، نامه 53.

2 ـ همان، صص 122 و 123.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  25  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

هم مجلس و درستكار باش ... و از خشم نمودن (با مردم) بپرهيز كه آن سبك مغزى است از شيطان (به تو رسيده است) و بدان هر كارى كه تو را به رحمت خدا نزديك گرداند از آتش (كيفر و روز قيامت) دورت مى نمايد، و هر كارى كه تو را از خدا دور سازد به آتش نزديكت مى گرداند»(1).

و به يكى از كارگزارانش نيز چنين نوشت:

«پس از ستايش خدا و درود بر پيغمبر اكرم، تو از كسانى هستى كه من براى نگاه داشتن دين به آنان يارى مى جويم، و سركشى گناه كاران را فرو مى نشانم، و زبانك (مرز) ترسناك راه دشمن را مى بندم (مرز را به گوشتى كه نزديك گلوى شخص است و آن را زبانك مى نامند، تشبيه فرموده كه چون گرفته شود نفس قطع گردد) پس در كارى كه تو را اندوه ناك

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ نهج البلاغه فيض الاسلام، ص 1081، نامه 76.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  26  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

سازد از خدا يارى بجو و (با رعيّت در كارها) سختى و درشتى را با مقدارى نرمى و هموارى بياميز (تا اگر خواستى به آسانى دلش را به دست آورى بتوانى) و مدارا و مهربانى كن هنگامى كه مدارا شايسته تر است و به سختى و درشتى بپرداز آنگاه كه از تو جز سخت گيرى پيش نمى رود. و براى رعيّت بالت را فرود آور، و رويت را بگشا و پهلويت را نرم كن (مهربان و هموار و خوشخو باش) و در نگريستن به گوشه چشم، خيره نگاه كردن، اشاره نمودن و درود گفتن بين ايشان يكسان رفتار كن (يكى را بر ديگرى امتياز مده) تا بزرگان در ستم كردن تو طمع و آز ننمايند (و در صدد دشمنى با تو برنيايند) و زيردستان از دادگرى تو نوميد نشوند و درود بر شايسته آن»(4).

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ نهج البلاغه فيض الاسلام، صص 976 - 977.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  27  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و نيز به يكى از كارگردانانش (كه او را از نادرستيش نكوهش نموده و از او حساب خواسته) چنين نوشت:

«پس از حمد و درود بر پيامبر اكرم، به من از تو خبر كارى رسيده كه اگر كرده باشى پروردگارت را به خشم آورده، امام و پيشوايت را نافرمانى نموده و امانت خود را خوار گردانيده اى (در كارت خيانت كرده و ديگر لياقت حكمرانى ندارى) به من رسيده است كه تو زمين را برهنه كرده اى (محصول اشجار و زراعات را براى خود برده و چيزى به رعيّت نداده اى) پس هر چه زير دو پايت بوده گرفته و آنچه در دو دستت بوده خورده اى (اموال و دارايى بيت المال را تصرّف كرده براى خويش اندوخته اى) اكنون براى من حساب (دخل و خرج) خود را بفرست و بدان كه حساب خدا (در روز رستخيز) از حساب و وارسى مردم بزرگ تر است (دقيق تر است; زيرا اينجا ممكن است صورت دروغ و

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  28  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

برخلاف واقع تنظيم شود، ولى آنجا جز راست كارى انجام نمى گيرد) و درود بر شايسته آن»(1).

كارگزاران محترم در نظام اسلامى بايد به گونه اى رفتار كنند كه تا زنده اند مردم برايشان دعاى خير نمايند و از ديدنشان خوشحال شوند و آنگاه كه به ديار حق و جاويد مكان گيرند، براى آنان طلب آمرزش كنند و بر مفارقتشان اشك بريزند.

اميرالمؤمنين((عليه السلام)) فرمود: خالِطُوا النّاسَ مُخالَطَةً اِنْ مُتُّمْ مَعَها بَكُوُا عَلَيْكُمْ وَ اِنْ عِشْتُمْ حَنُّوا اِلَيْكُمْ; با مردم چنان آميزش و رفتار نماييد كه اگر در آن حال مرديد (مفارقت و جدايى) بر شما بگريند، و اگر زنده مانديد خواهان معاشرت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ نهج البلاغه فيض الاسلام، ص 955، نامه 40.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  29  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

با شما باشند(1)

روش تربيت كارگزاران

جايگاه خاص كارگزاران در نظام اسلامى معرِّف هدف و مقصود از تربيت آنهاست. كارگزاران علاوه بر انجام مسؤوليّت قانونى و خدمت به اجتماع، بايد پشتيبان فرهنگ اسلامى نظام باشند و اين وقتى ممكن است كه از اخلاق اسلامى برخوردار باشند. بنابراين، كيفيّت تربيتى كارگزاران براساس جايگاه خاص آنها در حكومت اسلامى تعيين مى شود. تربيت نه فقط براى تهيّه انجام مسؤوليّت اجتماعى و كسب معيشت مادّى، بلكه تربيت براى رسيدن به مقام قرب الهى در شعاع انجام وظيفه و تحقق بخشيدن به جامعه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ نهج البلاغه فيض الاسلام، حكمت 9 ص 1092.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  30  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ايده ال الهى انسانى است. روشى كه براى تربيت كارگزاران در نظام اسلامى اتّخاذ مى شود، بايد به گونه اى باشد كه به استعدادها ظهور فعلى بخشيده و آنها را در مسير اللّه هدايت كند. و اين در صورتى است كه تربيت، رنگ فضيلت داشته باشد. و به عبارت ديگر، تربيت همراه با تعهّد انسانى و الهى باشد. براى اين منظور سه نوع آموزش لازم است:

1ـ آموزش عام اخلاقى، تربيتى.

2ـ آموزش خاص اخلاقى، تربيتى.

3ـ آموزش خاص ادارى.

به توضيح اين سه نوع آموزش اشاره مى كنيم.

آموزش عام اخلاقى، تربيتى

منظور از اين قسم آموزش اين است كه شخص قبل از اين كه كارگزار نظام باشد، به عنوان انسان بلكه به عنوان يك

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  31  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مسلمان موظّف به پرورش استعدادها در ابعاد مختلف وجودى اش هست و مكلّف به كسب صفات برجسته انسانى مى باشد. اين نوع آموزش از بدو تولّد شروع مى شود و تا هنگام مرگ ادامه مى يابد. انسان از آن جهت كه انسان است به اين آموزش نيازمند است. او بايد روش انسان بودن و زندگى انسانى داشتن را ياد بگيرد. و درك كند كه چه صفاتى الهى و انسانى اند و كدام صفات رذيله اند; و بايد بداند كه انسان بودنش در ظهور فعلى كدام بعد وجودى است، اصل با كدام بُعد است، برخوردش با خود و مردم از چه كيفيّتى بايد برخوردار باشد، راه بندگى خدا چيست، موقعيّت خود و دنيا و آخرت را بشناسد، آگاه شود كه خروج از مسير انسانى و صراط مستقيم الهى زيان است و ماندن در راه حق، داراى رشد و كمال مى باشد. و... اين مسائل و بسيارى مسائل ديگر را بايد در خانه، مدرسه و در ارتباط با

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  32  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ديگران بياموزد. براى رسيدن به اين نوع آموزش، لازم است كه نظام اسلامى برنامه عام اخلاقى، تربيتى را به خانواده ها، مدارس و دانشگاه ها ارائه دهد، تا براى رسيدن به اخلاق اسلامى در تمام محيط ها حركتى واحد صورت گيرد. و آداب معاشرت، رفتارهاى اجتماعى، نظم و انضباط دقيق در زندگى راه درست روابط و زندگى كردن و روش صحيح مصرف، بهره گيرى مناسب از وقت و عمر و ... را بر اساس اصل تقواى الهى آموزش دهند. طرح چنين برنامه اى از يك فرد و يا افرادى با تخصّص هاى محدود ساخته نيست، وجود يك مجمع فرهنگى لازم است كه از متخصّصينى در رشته هاى مختلف تربيتى، روان شناسى، جامعه شناسى، اقتصاددانان و اسلام شناسان تشكيل شده باشد. اگر چه تا زمانى كه اين برنامه ها به طور كامل از طرف نظام عملى نشده باشد، خودِ افراد خردمند و با ايمان، با رنج و زحمت

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  33  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خودشان دنبال كرده و ياد مى گيرند و عمل مى نمايند.(ان شاءالله).

آموزش خاص اخلاقى، تربيتى

يك كارگزار براى انجام مسؤوليّت صحيح خويش ناچار است كه دو قسم مسائل را بياموزد.

1ـ مسائل فقهى كه مربوط به شغل او مى شود.

2ـ مسائل اخلاقى خاص كارگزارى.

شناخت قسم اوّل از مسائل سبب مى شود كه در چاله عمل حرام نيفتد و به اعمالى روى آورد كه شرع مقدّس به او اجازه داده است. و علاوه بر اين، آگاه به مهمات واجب، مستحب و مباح كارش باشد. تا كار واجب ادارى را (كه تعهد كتبى، شفاهى و ضمنى به آن داده است) قربانى مستحب و مباح نكند.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  34  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و امّا: آگاهى از مسائل اخلاقى خاص كارگزارى سبب مى شود تا از رابطه صحيح با خود، افراد ادارى، مراجعان و به خصوص از رابطه اى انسانى با شغلش برخوردار باشد. و با حسن خُلق و توجّه خاص به خدا به كارش رنگ فضيلت دهد(7).

كارگزارى كه آگاه به اين دو قسم مسائل باشد و آنها را رعايت كند، پشتوانه اى بزرگ براى استحكام نظام اسلامى و نشر فرهنگ غنى اسلامى در مقام عمل است.

گروهى از كارگزاران هر چند ايرانى هستند و لكن مسلمان نيستند. اينان اگر ضوابط اخلاقى اسلامى را رعايت كنند، احياناً بخاطر هماهنگى لازم با نظام اسلامى است ولى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ براى شناخت مسائل اخلاقى خاص كارگزاران به كتاب «اخلاق كارگزاران» منتشر شده از سوى مؤسسه در راه حق مراجعه شود.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  35  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نمى توان آنها را پشتوانه نظام به حساب آورد; زيرا غرض آنان زندگى در محيط امن است و به همين جهت تفاوتى نمى كند، در شعاع نظام اسلامى باشند يا نظامى غير آن. ولى گروهى كه اكثريّت را در نظام ادارى كشور تشكيل مى دهند، مسلمان هستند. اينان با آموختن ضوابط اخلاقى نه تنها هماهنگى لازم را با نظام اسلامى حفظ مى كنند، بلكه با عقيده به آن اخلاق و عمل به آن، علاوه بر ايجاد محيط امن براى خود و مردم پشتوانه اى محكم جهت بقا و استمرار و رشد و كمال معنوى نظام اسلامى هستند. اينان در شعاع نظام اسلامى نه تنها كمال فعلى انسانى خود را ضمانت مى كنند، بلكه با برخورد سالم و عمل شايسته خويش انسانيّت جامعه را ضمانت كرده اند.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  36  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آموزش خاص مسائل ادارى

از جمله مسائل اخلاقى كه مسؤوليّت خاص كارگزار را تشكيل مى دهد، اطلاع از امور ادارى است. كه اين امور چند قسم است:

1ـ مسائل عام درون ادارى.

2ـ مسائل خاص درون ادارى.

3ـ مسائل جهت هماهنگى با ديگر ادارات و سازمان ها.

4ـ مسائل خاص مراجعان.

مسائل عام درون ادارى آن گونه امورى هستند كه يك كارگزار با هماهنگى و يارى ديگر كاركنان و رياست انجام مى دهد و به تنهايى قادر به انجام آنها نيست.

مسائل مربوط به مراجعان، آن مواد و قوانينى است كه كارگزار نسبت به افراد رجوع كننده جهت حلّ مشكلات آنها، بايد انجام دهد.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  37  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مسائل مربوط به هماهنگى با ديگر ادارات شامل آن قوانينى مى شود كه بين سازمان هاى ادارى، هماهنگى به وجود آورده و آنها را در جهت واحد هدايت مى كند تا مزاحمتى پيش نيايد.

مسائل خاص درون ادارى، مسؤوليّتى است كه يك كارگزار به طور مستقل و جداى از فراخوانى ديگران بايد انجام دهد.

كارگزاران موظفند، اقسام مسائل فوق را به نحو تفصيل بياموزند، تا در ضمن انجام وظيفه، دچار اشتباه نشوند و كارهاى ادارى با نظم و ترتيبى صحيح انجام گيرد. چه بسا عدم اطلاع از يك مادّه قانونى سبب شود كه امورى از فعّاليّتهاى اجتماعى مردم زمين بماند و يا اختلال بين فعّاليّت هاى دو سازمان ادارى ايجاد شود و نظم اجتماعى را احياناً مختل نمايد.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  38  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

چه كسى مسؤول تربيت كارگزاران است؟

لازمه حاكميّت نظامى خاص، با فرهنگ و مكتبى خاص بر جامعه، نيازمندى و احتياج به كارگزارانى است كه در مسير خاص حكومت باشند و با ايمان به نظام، اوامر و قوانين را به نحو صحيح اطاعت كنند. و ديگر اين كه پشتوانه محكم نظام و حكومت باشند و براى اين هدف و منظور، كارشناسان نظام بايد در صدد تهيّه برنامه در سطوح مختلف جهت تربيت چنين كارگزارانى، باشند.

در حكومت اسلامى كه نظام، تدبير و سياست ملّت را به عهده دارد. علاوه بر هدف فوق نظر بالاترى نيز از تربيت افراد جامعه دارد و آن رشد انسانى و معنوى مردم است. خانواده ها، مدارس به تنهاى قادر به تهيه برنامه همه جانبه جهت تربيت صحيح نيستند. راه هايى را كه خانواده ها در تربيت كودكانشان اتخاذ مى كنند. غالباً، روش هاى سنّتى و

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  39  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

راه هاى ارتكازى است. برنامه منسجم، كامل و هماهنگ وجود ندارد و همچنين در مدارس هر معلّمى احياناً طبق سليقه و بافت فكرى اش برنامه اى را اجراء مى كند. براى ايجاد هماهنگى در نظام تربيتى جامعه لازم است، كارشناسان اسلامى در رشته هاى مختلف (تربيتى، روان شناسى، جامعه شناسى، حقوق، اخلاق، اقتصاد، فقه، تعليم و تربيت و...) بنشينند و با همفكرى و همكارى يكديگر برنامه صحيح تربيتى، اخلاقى، اسلامى را در ابعاد و سطوح مختلف سنّى، آموزشى و غيره تدوين نموده به خانواده ها و مراكز آموزشى ارائه دهند. و با ايجاد انگيزه انسانى جامعه را ملزم به رعايت آن برنامه نمايند. در اين صورت، پس از گذشت اندكى از اجراء آن برنامه ثمره انسانى و مادّى آن را خواهند ديد. تا نظام اقدام به اين مطلب نكند، هرگز نبايد انتظار تربيت صحيح اسلامى، هماهنگى

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  40  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در تربيت و روى كار آمدن كارگزاران صالح را داشته باشد. و هميشه بايد شاهد وجود افرادى در جامعه و ادارات باشد كه به فساد اخلاقى، سياسى و فرهنگى دامن مى زنند.

مسؤول مستقيم تربيت كارگزاران در نظام اسلامى، كارشناسان فرهنگى و مسؤولين عالى رتبه نظام و در مرحله بعد خانواده ها و مراكز آموزشى هستند(8).

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مسؤوليّت كارشناسان فرهنگى و مسؤولين عالى رتبه نظام اين است كه با ارائه برنامه دقيق به خانواده ها و مراكز آموزشى به تربيت صحيح كارگزاران تحقق بخشند.