مفهوم تعليم و تربيت

دوره هشتم، شماره یک

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  2  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نام جزوه: مفهوم تعليم و تربيت

نويسنده: هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر: مؤسسه در راه حق قم - تلفن 2-7743221

تيراژ: 20000 جلد

تاريخ چاپ: زمستان 77

قطع: جیبی

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

تعريف تعليم و تربيت

تزكيّه چيست؟

جايگاه تزكيّه در تعليم و تربيت

برترى تزكيّه بر تعليم

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  3  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

تـعليم

«تعليم» در لغت به معناى ياد دادن و آموزش است; و در نظر ابتدايى، عبارت است از القاى موضوعى توسط استاد به ذهن شاگرد تا آن را ياد گرفته و تكرار كند.

امّا حقيقت تعليم ژرف تر از اين است. اگر دقّت كنيم درمى يابيم كه تعليم، ايجاد دگرگونى در متعلِّم و متحوّل ساختن او از حالت جهل است به حالتى كه موجب رشد عقلى و استقلال فكرى شود.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  4  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

انسانى را در نظر بگيريد كه نسبت به مسائل توحيد بيگانه و جاهل است; وقتى مسائل توحيد رابه او بياموزيد و توحيد برايش ثابت شود، از حالت جهل به حالت علم منتقل مى شود. ديگر چنين نيست كه آنچه را آموخته، صرفاً تقليد و تكرار نمايد; بلكه با شناخت توحيد از طريق تعليم، رشدى عقلانى در او بوجود مى آيد. متعلّمى كه ياد مى گيرد و تقليد مى كند، به رشد عقلى نمى رسد، و مى توان مطالبى خلاف آنچه آموخته به او القاء كرد; ولى كسى كه از طريق تعليم به رشد عقلى رسيده است به سادگى نمى توان او را وادار نمود دست از آنچه آموخته بردارد; مگر با تعليمى عميق تر كه رشد عقلى عالى ترى به او بدهد.

دگرگونى حالت در انسان، آثارى نيز به دنبال دارد; متعلّم همانگونه كه از حالت جهل بيرون مى آيد، آثار

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  5  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ناشى از جهل نيز در او از بين مى رود. در حال جهل رابطه اش با شئ مجهول رابطه اى ناآگاهانه است و ممكن است آن را بى ارزش بداند و بى تفاوت از آن بگذرد; و يا به چيزى از روى جهل ارزش دهد; امّا پس از آگاهى، ديد او نسبت به آن چيز عوض مى شود. به عنوان مثال، انسان مادّى و جاهل به توحيد كه ارزشى جاهلانه به مادّه داده بود، پس از تعليم و دگرگونى حال جهل به علم و رسيدن به رشد عقلى، به حقيقت توحيد آگاه شده و به پوچى مادّه پرستى پى مى برد.

اينك، براى شناخت بهتر تعليم به تعريف علم مى پردازيم. براى اين منظور، به رواياتى كه از پيشوايان معصوم(عليهم السلام) رسيده است مراجعه مى كنيم.

اميرمؤمنان، على(عليه السلام) فرمود: «اَلْعِلْمُ مُميتُ

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  6  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

الْجَهْلِ»(1); دانش، ميراننده نادانى است.

و نيز فرمود: «اَلْعِلْمُ قاتِلُ الْجَهْلِ»(2); دانش، كشنده نادانى است.

و باز فرمود: «اَلْعِلْمُ جَمالٌ لايَخْفى»(3); دانش، زيبايى اى است كه پنهان نمى ماند.

و نيز: «اَلْعِلْمُ مُحْيِى النَّفْسِ وَ مُنيرُالْعَقْلِ وَ مُميتُ الْجَهْلِ»(4); دانش، زنده كننده جان آدمى، نوربخش خرد و كشنده جهل و نادانى است.

در اين روايات، دو عنوان «كشنده» و «ميراننده» در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غررالحكم(محقق خوانسارى)، ج 1، ص 69، ش 269.

2 - شرح غررالحكم، ج 1، ص 258، ش 1030.

3 - شرح غررالحكم، ج 1، ص 381، ش 1463.

4 - شرح غررلحكم، ج 2، ص 36، ش 1736.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  7  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مورد علم به كار رفته و اين بدان جهت است كه وقتى علم به مطلبى حاصل شد، جهل به آن از بين رفته و آثارش نيز محو مى شود.

و نيز، از علم، به «زنده كننده نفس و جان آدمى» و «نوربخش خرد و عقل» تعبير شده; يعنى، نفس جاهل، حيات انسانى ندارد و عقل او در ظلمت و تيرگى گرفتار است و با آمدن علم، حيات معنوى يافته و چراغ عقل روغن مى گيرد و روشن مى شود.

متقابلا در روايات اسلامى از جهل و نادانى، به «مرگ» و «دشمن» و «ميراننده» تعبير شده; چنانكه اميرمؤمنان(عليه السلام) مى فرمايد: «اَلْجَهْلُ مَوْتٌ»(1); جهل، مرگ است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غررالحكم، ج 1، ص 22، ش 47.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  8  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

«اَلْجَهْلُ اَنْكى عَدُوٍّ»(1); نادانى، نابود كننده تر از هر دشمنى است براى انسان.

«اَلْجَهْلُ مُميتُ اْلاَحْياء»(2); جهل، ميراننده زندگان است.

همانطور كه مرگ، حيات جسمانى را سلب مى كند; جهل نيز حيات معنوى را نابود مى سازد. آرى; روح انسان در حالت جهل مرده است و حيات معنوى ندارد، و بر همين اساس، اميرمؤمنان((عليه السلام)) مى فرمايد:

«اَلْجاهِلُ مَيِّتٌ وَ اِنْ كانَ حَيّاً»(3); نادان، مرده است; اگر چه به ظاهر زنده باشد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غررالحكم، ج 1، ص 129، ش 480.

2 - غررالحكم، حرف الالف، ج 1، ص 54.

3 - شرح غررالحكم، ج 1، ص 293، ش 1125.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  9  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

«اَلْعالِمُ حَىٌّ وَ اِنْ كانَ مَيّتاً»(1); دانا، زنده است; هر چند به ظاهر مرده باشد.

بنابراين، حقيقت تعليم و آموزش، پيدا شدن رشد عقلى و حالتى است كه جهل را در انسان محو ساخته، و كشنده جهل و حيات دهنده نفس و نوربخش عقل و خرد باشد.

*  *  *

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غررالحكم، ج 1، ص 291، ش 1124.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  10  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

تربيت

«تربيت»، به معنى «پروردن، پروراندن، آداب و اخلاق را به كسى آموختن» و نيز به معنى «پرورش بدن به وسيله انواع ورزش» است(1).

تربيت به معناى عام، پروراندن هر چيزى است به گونه اى كه شايسته آن است. و اين معنا جمادات، گياهان، حيوانات و انسانها را شامل شده و نيز، در مورد پرورش جسم و روح بكار مى رود.

براى تعيين كيفيّت تربيت و پرورش، بايد دو چيز را در نظر گرفت:

1 - چيزى كه مورد تربيت قرار مى گيرد.

2 - هدف از تربيت آن.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - فرهنگ فارسى، دكتر معين، ج 1.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

هر مكتبى بر اساس هدفى كه دارد، طرح تربيتى مخصوصى را دنبال مى كند; مثلا، ماركسيسم به عنوان يك مكتب اشتراكى، و يا كاپيتاليسم به عنوان يك مكتب سرمايه دارى، برنامه هاى پرورشى خود را بر اساس اغراض و هدفهايى كه دارند در مورد انسانها پياده مى كنند تا افرادى تربيت كنند كه در خدمت آن هدفها باشند.

مكاتبى كه طرح تربيتى براى انسانها دارند به دو دسته تقسيم مى شوند:

1 - مكاتبى كه به استعدادهاى انسان توجهى نداشته و منكر ابعاد واقعى و فطرى انسان هستند; مانند: ماركسيسم، و يا اگر توجهى داشته باشند بسيار ناچيز است; مانند: مكتب فرويد و...

2 - مكاتبى كه با توجّه به ابعاد معنوى و مادّى

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  12  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

انسان و با شناخت استعدادها و غرايز او مسائل تربيتى را طرح مى كند; مانند: اسلام.

بنابراين، تعريف تربيت در اصطلاح هر مكتبى، از ديدگاهى است كه آن مكتب نسبت به انسان دارد و يا قائم به هدف و غرضى است كه مورد نظر آن مكتب مى باشد.

و با توجّه به هدف هاى اسلامى، تربيت از ديدگاه اسلام، عبارت است از: به فعليّت رساندن قوا و استعدادهاى انسان و ايجاد تعادل و هماهنگى در آنها در جهت رسيدن به كمال مطلوب او; يعنى قرب خدا.

به عبارت ديگر، تربيت، متخلّق شدن به اخلاق الهى و مؤدّب شدن به آداب الله است.

از نظر اسلام، ابتدا بايد انسان، ابعاد وجودى، نيروها و استعدادهاى او را شناخت و آنگاه به تربيت او

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  13  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

پرداخت. و چون شناخت حقيقت ژرف و نامتناهى وجود انسان به طور كامل، مشكل است و پرده هاى ستبر غرايز و مادّيات، عقل و تميز آدمى را احاطه كرده و خود قادر به برنامه ريزى و تهيّه قانون كاملى - كه در جميع ابعاد، تأمين كننده صلاح و سعادتش باشد - نيست; خداى متعال - كه آفريننده انسان و ربّ و پرورنده حقيقى اوست - برنامه هاى تربيتى او را تعيين فرموده و توسّط پيامبرانش به انسانها ابلاغ نموده است.

بايد توجّه داشت - با تعريفى كه كرديم - تربيت، شامل تعليم نيز مى شود، و تعليم، جزئى از تربيت به شمار مى آيد; زيرا تعليم، به فعليّت رساندن نيروى فكرى و عقلانى بشر است تا راه را براى شكوفايى قوا و استعدادهاى ديگر باز كند; هر چند تعليم اجمالى نسبت به هدف انسان، نيروها و استعداهايى كه دارا

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  14  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

است مقدّم بر تربيت است.

براى توضيح بيشتر مى گوييم:

انسان، تركيبى از جسم مادّى و غرايز آن، و روح الهى و قواى آن است و اين دو در يكديگر تأثير مى گذارند. و تربيت و پرورش هر دو، و سالم نگهداشتن آنها از فساد، موجب هماهنگى و وحدت در مجموعه وجود انسان مى شود. اعمال و حالات جسم در كمال و انحطاط روح مؤثّر بوده و پاكى روح در فعّاليّت هاى بدن اثر مى گذارد. بنابراين، پرورش و نگهدارى جسم بايد در كنار پرورش و مراقبت روح انجام گيرد. تربيت جسم و جان و همساز قرار دادن اين دو، ذخاير باطنى را ظاهر ساخته و معرّف شخصيّت انسان در زندگى فردى و اجتماعى مى شود.

در اين تعريف، به هر دو بعد مادّى و معنوى توجّه

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  15  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

شده است; زيرا هماهنگى استعدادها و قواى مادّى و معنوى انسان در صورتى حاصل مى شود كه هر دو بُعد مورد مراقبت و پرورش قرار گيرند و به سوى هدف مطلوب و شايسته مقام انسانى - كه تأديب و متخلّق شدن به اخلاق الهى است - سوق داده شوند.

اميرمؤمنان، على(عليه السلام) فرمود:

«مَنْ تَأَدَّبَ بِآدابِ اللهِ - عَزَّوَجَلَّ - أَدّاهُ اِلَى الْفَلاحِ الدّائِمِ»(1); كسى كه به آداب الهى تربيت شود، آن تربيت، او را به رستگارى جاودان مى رساند.

هنگامى كه اين آيه نازل شد: «وَلا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلى مامَتَّعْنابِه اَزْواجاً مِنْهُمْ»; به آنچه اصنافى از كفّار را به آن بهره مند ساختيم چشم مدوز; پيامبر((صلى الله عليه وآله)) فرمان داد،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - بحارالانوار، ج 92، ص 214، آخر روايت 13.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  16  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ندا كننده اى ميان مردم ندا كند: «مَنْ لَمْ يَتَأَدَّبْ بِآدابِ اللهِ تَقَطَّعَتْ نَفْسُهُ عَلَى الدُّنْيا حَسَرات(1); كسى كه به آداب الهى تربيت نشود و پرورش نيابد، با غصّه و حسرت جان مى دهد و از اين عالم مى رود.

*  *  *

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - بحارالانوار، ج 71، ص 348، روايت 17.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  17  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

تزكيه چيست؟

«تزكيه» در لغت، به معنى «رشد دادن» و «پاك گردانيدن» است. و در اصطلاح، براى تهذيب نفس و تهذيب اخلاق استعمال مى شود.

در «مجمع البحرين» آمده است:

«اَلتَّزْكِيَةُ أَلتَّطْهيرُ مِنَ اْلاَخْلاقِ اَلذَّميمَةِ»; تزكيه، پاك ساختن نفس از اخلاق زشت است; «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكّيها»(1) اَىْ ظَفَرَ مَنْ طَهَّرَ نَفْسَهُ بِالْعَمَلِ الصّالِحِ(2).

«مسلَّماً رستگار شد آن كه جان را تزكيّه كرد»; يعنى، پيروزى يافت كسى كه نفسش را بوسيله عمل صالح پاك گردانيد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره شمس، آيه 9.

2 - مجمع البحرين، به نقل از غيب الّلغة.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  18  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

منظور از نفس، همان روح و جان آدمى است كه با تعلّق به بدن، در زندان جسم مادّى زندانى مى شود تا با بكار گرفتن تن، به سوى پروردگار خويش سير كند و به سر منزل مطلوب(قرب الهى) برسد. براى نيل به اين مقصود، بايد از تزكيّه استفاده كرد تا بر عوامل فجور كه ناشى از مادّيات و شهوات مادّى است غلبه نمود.

بنابراين، تزكيّه، پاك ساختن نفس از هوى و هوسها، رذيلتهاى اخلاقى، و رشد دادن و به فعليّت رساندن آن در ابعاد انسانى و عقلانى است. به عبارت ديگر، تزكيّه، نفس را به مرحله فلاح رساندن است.

به آياتى از قرآن كريم - كه گوياى همين مطلب است- بنگريد:

«وَ نَفْس وَ ماسَوّيها فَاَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْويها، قَدْ اَفْلَحَ

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  19  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مَنْ زَكيّها، وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسّيها»(1).

قسم به نفس و آن كه آن را نيكو بيافريد، و گناه و پرهيزكاريش را به او الهام فرمود. مسلّماً كسى كه آن را تزكيّه كرد و پاك ساخت رستگار است، و كسى كه آن را فاسد و تباه كرد، زيانكار.

«إِنَّما تُنْذِرُالَّذينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ مَنْ تَزَكّى فَاِنَّما يَتَزَكّى لِنَفْسِه وَاِلَى اللهِ الْمَصيرُ»(2).

«تو اى پيامبر!» تنها كسانى را كه در خلوت و نهان از خداى خود مى ترسند و نماز بپا مى دارند، بيم مى دهى و هر كس خود را از كفر و گناه پاك سازد، به نفع خود پاك ساخته و بازگشت همه به سوى خداست.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره شمس، آيات 7 - 10.

2 - سوره فاطر، آيه 18.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  20  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خداى متعال با اعطاى عقل، و نيز با تعليمات و كتب آسمانى و راهنمايى انسانها به خير و فلاح، زمينه تربيت و تزكيّه آنان را فراهم ساخته، و نيز با تأييدات گوناگون خود دست بندگان خداپرست و نيكوكار را مى گيرد و توفيق تزكيّه به آنان عنايت مى فرمايد.

همچنين پيامبران و اوصياى آنان با ابلاغ دستورات الهى و هدايت امّت ها به سوى خدا، دين و سعادت، و نيز با روش عملى خود و الگو قرار گرفتن براى امّت، مردم را تزكيّه مى كنند.

انسانهاى خداجو با كوشش، مراقبت و تصحيح اعمال خود و پيروى از تعليمات آسمانى و روش انبياء و اوصياء به تزكيّه خويش مى پردازند.

خلاصه آن كه: تزكيّه، پاك ساختن نفس در سير به سوى الله است; و با تزكيّه و تهذيب نفس، اعمال

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  21  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

جوارحى نيز پاك مى شود; زيرا اعضا و جوارح از نفس پيروى نموده و تابع خواست و اراده نفسند.

موضع تزكيّه در تعليم و تربيت

گفتيم: كيفيّت تربيت و پرورش از راه غرض و هدف مكتب، و مربّى، معلّم و نحوه ديد آنها نسبت به انسان، تعيين مى شود.

تعريفى كه از «تربيت از ديدگاه اسلام» بيان كرديم، شامل تزكيّه نيز مى شود و اصولا تربيت بدون تزكيّه در اسلام معنا و مفهومى ندارد.

اين قسمت از تعريف تربيت كه گفتيم: «...و ايجاد تعادل و هماهنگى در قوا و استعدادهاى انسان در جهت رسيدن به كمال مطلوب او يعنى قرب به خدا»; با تزكيّه پيوند حقيقى دارد. اگر تربيت فقط به فعليّت

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  22  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

رساندن قواى انسان باشد، و تعادل و هماهنگى آنها در جهت نيل به قرب الهى منظور نگردد، سودمند نخواهد بود و سعادت واقعى را در بر نخواهد داشت.

انسان مختار، آن گاه كه استعدادهايش را در استخدام عوامل فجور در آورد، و تعليم و تعلّم را براى رياست و مقام و تسلّط بر ديگران، يا ريا و فريفتن و تفاخر و خودستايى خواست، از نظر اسلام، تربيت نشده است. تعليمى كه در كنارش عمل صالح و صفاى قلب و ياد خدا نباشد و وسيله اى براى كبر و غرور گردد براى انسان زيان آور است، و چنين تعليم ديده اى بدون تزكيه نه تنها براى خود مضّر است كه به جامعه نيز ضرر مى رساند. از عيساى مسيح(عليه السلام) نقل شده است كه فرمود:

«اَلْعالِمُ السَّوءِ كَصَخْرَة وَقَعَتْ فى فَمِ الْوادى; فَلاهِىَ

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  23  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

تَشْرَبُ الْماءَ وَلا هِىَ تَتْرُكُ الْماءَ يَتَخَلَّصُ اِلَى الزَّرْعِ»(1);

بد و بى خير عالِم همانند صخره اى در دهانه رود است; نه آبى مى آشامد و نه آب را رها مى كند تا به كشتزارى برود.

تربيت توأم با تزكيه، عقل را در انسان زنده مى سازد، همان عقلى كه امام صادق((عليه السلام)) درباره آن مى فرمايد:

«اَلْعَقْلُ ما عُبِدَ بِهِ الرَّحْمنُ وَ اكْتُسِبَ بِهِ الْجِنانُ»(2);

عقل، آن است كه خداى رحمان به وسيله آن پرستش شود و بهشت كسب گردد.

علم به وسيله تزكيه، بر مركب عقل سوار مى شود و انسان را به هدفهاى عالى و كمالات الهى مى رساند;

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - جامع السعادات، ج 3، ص 20.

2 - كافى، ج 1، ص 11، طبع تهران(آخوندى).

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  24  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

همچنانكه اميرمؤمنان، على(عليه السلام) فرمود: «اَلْعَقْلُ مَرْكَبُ الْعِلْمِ»(1); عقل مركب علم است.

انسانيّت انسان به دست، پا، اعضا و جوارح او نيست; انسان با برافروختن چراغ عقل، انسان است; كه فرموده اند: «اَلاِنْسانُ بِعَقْلِه»(2); انسانيّت انسان، به خرد و عقل اوست.

انسان عاقل و خردمند، نفس سركش را به بند مى كشد و خود را از اسارت هوسها مى رهاند; «اَلْعاقِلُ مَنْ أَمَاتَ شَهْوَتَهُ»(3); خردمند، كسى است كه هواهاى شهوانى را در خود كشته باشد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غررالحكم، ج 1، ص 205، ش 816.

2 - شرح غررالحكم، ج 1، ص 61، ش 230.

3 - غررالحكم، ج 1، ص 41، ش 1239.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  25  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

«اَلْعاقِلُ مَنْ صَدَّقَتْ أَقْوالَهُ أَفْعالُهُ»(1); عاقل كسى است كه كردارش تصديق كننده گفتارش باشد.

«اَلْعاقِلُ مَنْ عَقَلَ لِسانَهُ»(2); كسى كه زبانش را عقال كند و در بند كشد، عاقل است، و...

تزكيّه نه تنها علم را مقرون به عمل مى سازد، كه عمل را نيز خالص مى گرداند تا جز براى خدا انجام نگيرد; زيرا عمل بدون اخلاص سودى ندارد.

«اَلْعَمَلُ كُلُّهُ هَباءٌ اِلاّ ما أُخْلِصَ فيهِ»(3); همه اعمال، پوچ و بيهوده است; جز آنچه خالص براى خدا انجام شود.

علم بدون عمل از جهل زشت تراست;

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غررالحكم، ج 1، ص 365.

2 - شرح غررالحكم، ج 1، ص 20، ش 557.

3 - غررالحكم، ج 1، ص 51.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  26  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اميرمؤمنان(عليه السلام) مى فرمايد:

«رُبَّ عالِم قَدْ قَتَلَهُ جَهْلُهُ وَ عِلْمُهُ مَعَهُ لا يَنْفَعُهُ»(1); بسا دانشمندى كه جهلش او را هلاك مى سازد و علم و دانشى كه با اوست سودى به او نمى بخشد.

و نيز فرمود: «اَلْعِلْمُ كُلُّهُ حُجَّةٌ اِلاّ ما عُمِلَ بِه»(2); همه علم(نزد خداى متعال) حجتى عليه دارنده آن است، جز آنچه بدان عمل شود.

علم بدون تزكيّه - كه حقيقت تربيت است - نه تنها سعادتى نمى آفريند; بلكه موجب سخت ترين كيفرها و عذابها نيز مى شود; پيامبر عزيز اسلام((صلى الله عليه وآله)) فرمود:

«إنَّ أَشَدَّ النّاسِ عَذاباً يَوْمَ الْقِيامَةِ عالِمٌ لَمْ يَنْفَعْهُ اللهُ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نهج البلاغه فيض الاسلام، حكمت 104، ص 1135.

2 - غررالحكم، ج 1، ص 51، ش 1441.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  27  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بِعِلْمِه»(1); عالمى كه خداوند او را به علمش منتفع نسازد، در قيامت عذابش از همه مردم شديدتر است.

اين كيفر سخت بدان جهت است كه او علم به خدا و احكام او را - كه شريف ترين سرمايه است - فداى رياست، جاه و مقام دنيوى مى نمايد.(2)

تاريخ انسان از آغاز تاكنون، شاهد جنايات علماء و دانشمندانى است كه به خاطر دنيا خود را فروخته اند; دانشمند فيزيك، شيمى، علوم و صنايع ديگر، كه استعداد خود را در رشته هاى گوناگون به فعليّت رسانده امّا از تزكيّه نفس برخوردار نشده، بازوى قوى ستمگر مى شود و دانشش را برضد بشريّت و در راه نابودى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 و 2 - تفسير سوره حديد، صدرالمتألهين، صص 210 - 209.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  28  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

انسانيّت به كار مى گيرد.

بسيارند دانشمندانى كه در غرب و شرق جهان پا به اجتماع مى گذارند و همكار صميمى متجاوزين و ظالمين مى شوند; زيرا در محيط تحصيلى آنان علم هست، امّا تهذيب اخلاق و تزكيّه نفس نيست. آنان طبيعت را عليه بشريّت بكار مى گيرند و انسانيّت و شرف و عفّت را قربانى مطامع شوم خود و اربابانشان مى نمايند; در صورتى كه دانشمند بايد چراغ هدايت باشد، با علمش، با گفتار و رفتارش جامعه را نورانى سازد; افكار خفته را بيدار نمايد; به جامعه و اجتماع افسرده جان تازه بخشد و با دانشش آسايش و آرامش براى مردم به ارمغان آورد; و اين وقتى امكان پذير است كه پيوند حقيقى تربيت با تزكيّه حفظ شود.

بنابراين، موضع تزكيّه در تعليم و تربيت، موضع

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  29  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

روح در بدن است; پاكى روح و تزكيّه نفس همه نيروها را به خدمت انسانيّت درمى آورد، و با هماهنگى قوى و تعديل آنها، اعضا و جوارح را از انحراف باز مى دارد و انسان را در مسير هدايت قرار مى دهد و به سوى هدف مقدّس «قرب الهى» پيش مى برد.

رسول گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) فرمود: «بِتَزْكِيَةِ النَّفْسِ يَحْصُلُ الصَّفاءُ»(1); با پاك ساختن نفس، روشنى و صفاى باطن به دست مى آيد.

برترى تزكيّه بر تعليم

هر كارى كه انسان انجام مى دهد، مسبوق به علم و آگاهى از آن كار است و قبل از انجام، تصوّرى ذهنى و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - ميزان الحكمة، ج 4، ص 231.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  30  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آگاهى - ولواجمالى - از آن لازم است; بنابراين، انسان قبل از تزكيّه بايد تعليم يابد و آگاه شود كه تزكيّه چيست؟ چرا بايد نفس و اخلاق را تهذيب كرد؟

از اين جهت، معلّم و مربّى بايد قبل از تزكيّه، متعلّم را آگاه سازد. البته متعلّم با آگاه شدن از مسائل تزكيّه، غرض و هدف آن، بلافاصله تزكيّه نمى شود و لازم است پس از آگاهى، آن را برنامه زندگى خود قرار دهد تا تهذيب نفس حاصل نمايد.

انسان مهذّب و پاك و رها از دام رذايل، داراى فضل و كمالى است كه انسان ناپاك و اسير دست هوا و هوس عارى از آن است; بدين جهت، مى توان گفت: تزكيّه از چنين برترى و فضيلتى برخوردار است كه علم بدون آن موجب بدبختى است و به صاحبش نفع معنوى نمى بخشد. عالم بدون تزكيّه نفس، از آخرت غافل

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  31  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مى شود و حطام ناپايدار دنيا را مى طلبد.

رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) فرمود:

«يَابْنَ مَسْعوُد مَنْ تَعَلَّمَ الْعِلْمَ يُريدُ بِهِ الْدُّنْيا وَ اثَرَ عَلَيْهِ حُبَّ الْدُّنْيا وَ زينَتَها اِسْتَوْجَبَ سَخِطَ اللهُ عَلَيْهِ وَ كانَ فىِ الدَّرَكِ اْلاَسْفَلِ مِنَ النّار...»(1); اى پسر مسعود! كسى كه علم را براى اهداف(صرفاً) دنيوى بياموزد و حبّ و دوستى و زينت دنيا را بر آن ترجيح دهد، مستحق خشم خدا مى گردد، و در پايين ترين درجه از جهنّم خواهد بود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - بحارالانوار، ج 77، ص 99، طبع تهران.