تعليم و تربيت

وظيفه اى همگانى

دوره هشتم، شماره بیست

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  2  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نام جزوه: تعليم و تربيت وظيفه اى همگانى

نويسنده: هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر: مؤسسه در راه حق قم - تلفن 2-7743221

تيراژ: 20000 جلد

تاريخ چاپ : زمستان 77

قطع: جیبی

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

حقيقت وظيفه چيست؟

منظور از همگان چه كسانى هستند؟

تعليم و تربيت براى خود

تعليم و تربيت براى همه

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  3  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مقدمه

تعليم و تربيت داراى دو روى است; يك روى آن متوجه خويشتن است و روى ديگر آن به غير خويشتن نظر دارد. هر فردى به عنوان انسان دو وظيفه دارد; يك اين كه بياموزد و به استعدادهايش ظهور فعلى دهد و به لحاظ اضافه قيد اسلامى بر آموزش و پرورش فعلى به ايجاد هماهنگى بين مراتب نفس و قواى فعليت يافته بپردازد و در اين تعليم و تربيت هدف شايسته مقام انسانى را تعقيب كند و دوم اين كه بياموزاند و در شكوفايى و پرورش استعدادهاى خود تلاش جدى

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  4  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كند. بر حسب نقل، نبىّ گرامى اسلام((صلى الله عليه وآله))فرمود: اَلا كُلُّكُمْ راع وَ كُلُّكُمْ مَسْئولٌ عَنْ رَعِيَّةِ(1) آگاه باشيد، همه شما نگهبان هستيد و همه شما درمقابل كسانى كه بر آنها نگهبانيد مسؤوليد.

شعار هر آدمى در زندگى بايد اين باشد: «تعليم و تربيت براى خود و تعليم و تربيت براى همه». قبل از تبيين «تعليم و تربيت براى خود و تعليم و تربيت براى همه» براى روشن شدن مفهوم وظيفه همگانى به دو سؤال پاسخ مى دهيم:

1ـ حقيقت وظيفه چيست؟

2ـ منظور از همگان چه كسانى هستند؟

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - ميزان الحكمه، ج4، ص 327.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  5  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

حقيقت وظيفه چيست؟

وظيفه قيدى است كه آدمى خود را ملزم به گشودن آن دانسته و تا زمانى كه قيد را نگشايد خود را رها نمى بيند. شخصى كه كار تدريس را قبول مى كند، انجام آن را بر خود لازم مى داند و تا پايان كار همچنان الزام برانجام باقى است. كار تدريس قيدى است كه شخص قبول كننده آن، ملزم به گشودن آن است و تا پايان نيافتنِ تدريس از اين قيد رها نيست. اين قيد يا امرى نفسانى است به اين معنا كه امرى فطرى است و در نهاد انسان وجود دارد و يا قيدى است كه ديگرى به اكراه يا به رضا بر عهده شخص مى گذارد و يا قيدى است كه شخص به خاطر زندگى اجتماعى ملزم به گشودن آن است. و اين قيد يا الزام بر خود و براى خود مى آورد و يا الزامى بر

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  6  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خود و براى غير را در بردارد.

قسم اوّل، وظيفه اى فردى و قسم دوّم، وظيفه اى اجتماعى است.

بنابراين، وظيفه حقيقتاً قيدى است الزام آور. الزامى برخود و براى غير. البته الزام آور بودن، زمانى به لحاظ دارا بودن مصلحت شديد، واجب مى شود و زمانى به لحاظ داشتن مرتبه اى از مصلحت، امرى مستحب خواهد بود; به اين معنا كه انجامش بر او از جانب عقل و شرع حتمى نيست. در تركش مرخص و آزاد است; ولى انجامش به مراتب بهتر از تركش هست. در انجامش ثواب هست، ولى در تركش عقابى نيست.

شكّى نيست در اين كه تعليم و تربيت براى انسان يك وظيفه است; به اين معنا كه قيدى است، كه آدمى براى رسيدن به مصالح فردى و اجتماعى ملزم به

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  7  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

گشودن آن است. ممكن است در برخى از موارد مصلحت بسيار شديد باشد; تعليم و تربيت وجوب خواهد داشت و ممكن است مرتبه اى اندك از مصلحت را داشته باشد كه در اين صورت تعليم و تربيت استحباب خواهد داشت. نكته قابل ملاحظه در اينجا اين است كه آيا تعليم و تربيت به عنوان قيدى كه الزام آور است، امرى نفسانى است; يعنى قبل از اين كه عامل خارجى دخالت كند، آيا نفس به صورت غريزى و فطرى خود را ملزم به تعليم و تربيت (برخود و براى خود و يا تعليم و تربيت بر خود و براى غير) مى بيند؟ يا قيدى است كه از جانب غير بر عهده آدمى گذاشته مى شود و قبل از آن، هيچ جايگاهى در نفس ندارد و يا قيدى است كه شخص به خاطر زندگى اجتماعى ملزم به گشودن آن است؟

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  8  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

با دقّت در وجود خود و مسأله تعليم و تربيت، جاى هيچ شكى نيست كه تعليم و تربيت امرى نفسانى است. ذات وجود انسان به گونه اى است كه طالب آموزش و پرورش است. تنفّر او از جهل و از نقص وجودى و استعدادى، دليلى روشن بر گرايش فطرى او به تعليم و تربيت است. دوست دارد عالِم شود، دوست دارد استعدادهاى او شكوفا شود. و علاوه بر اين، خواهان آن است كه در جمع كسانى باشد كه از دانش و پرورش استعدادها و كمال وجودى برخوردارند. نه تنها تعليم و تربيت برخود و براى خود، بلكه تعليم و تربيت بر خود و براى همه، امرى نفسانى و فطرى است. و نيز تعليم و تربيت قيدى است كه از جانب غير نيز برعهده گذاشته شده و آن غير، دين خداست. رسولان الهى و اوليا گرامى دين، بخصوص

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  9  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

دين اسلام ما را به اين امر مهم ارشاد و موعظه كرده اند. امام باقر((عليه السلام)) به نقل از رسول خدا((صلى الله عليه وآله))فرمود: يا مَعاشِرَ قُرّاء القرآن! اتّقُوااللّهَ ـ عزّوجلّ ـ فيما حَمَّلَكُمْ مِنْ كتابه، فَإِنّى مسئولٌ وَ إِنَّكُمْ مسئولون. إِنّى مسئولٌ عَنْ تَبْليغِ الرِّسالة، و امّا أَنْتُمْ فَتُسْأَلُونَ عَمّا حُمِّلْتُمْ مِنْ كتاب اللّهِ و سنَّتى(1); اى گروهى كه قرائت كنندگان قرآن هستيد، از خداى ـ عزّوجلّ ـ بترسيد در باره آنچه از كتابش (قرآن كريم) بردوش شما گذاشته است; پس به راستى كه من داراى مسؤوليّت هستم و شما نيز حتماً (در فراگرفتن قرآن و ترويج صحيح آن) مسؤوليد به حقيقت كه از من درباره تبليغ دين و رسالت سؤال خواهد شد و امّا شما آنچه از كتاب خدا و سنت من بر عهده شما گذاشته شده و بر دوشتان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - اصول كافى، ج2، ص 606، روايت 9.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  10  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آمده است، سؤال مى شويد.

تعليم و تربيت نه تنها قيدى است نفسانى و يا تعهّدى از جانب دين كه مسؤوليّتى اجتماعى است، و انسان به خاطر زندگى اجتماعى ملزم به گشودن اين قيد براى خود و غير است. بنابراين، تعليم و تربيت وظيفه اى است كه از فطرت برمى خيزد و با ارشاد دينى تقويت و راهنمايى مى شود و در رابطه با جامعه ثمره و ميوه مى دهد.

منظور از همگان چه كسانى هستند؟

تعليم و تربيت به آن جهت كه يك واقعيت درونى و فطرى است، وظيفه اى انسانى بوده و قيدى است كه از بدو تولد تا لحظه مرگ از نفس جدا نمى شود. او از همان ابتدا در حدود فهم و رشد خود مى آموزد و در جهت

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

شكوفايى استعدادهايش گام مى نهد. و اين آموختن شكوفايى به نوبه خود بر فهم و رشد اثر مى گذارد و شخص كه مراتبى از آموختن و پرورش يافتن را به پايان برده به ياد دادن و تربيت ديگران اقدام مى كند. البته خود از فراگرفتن و حركت در جهت ظهور فعلى بيشتر استعدادها باز نمى ايستد. مى آموزد و مى آموزاند، شكوفا مى شود و زمينه شكوفايى را در ديگران ايجاد مى كند.

آنانى كه از آموزش باز مى ايستند و يا از فراهم آوردن زمينه رشد سرباز مى زنند، چون آبى بى حركت در گودال هستند كه نفسشان را تعفّن گرفته و محيط را با بوى متعفّن جهل، بد رفتارى، بدگفتارى و بدانديشى خويش آلوده مى سازند. اميرالمؤمنين((عليه السلام))به كميل بن زياد فرموده اند: اِنَّ هذِهِ اْلقُلُوبَ أَوْعِيَةٌ، فَخَيْرُهَا أَوْعاها إِحْفَظْ

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  12  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

عَنّى ما اَقُولُ لك: اَلنّاسُ ثلاثةٌ: عالِمٌ رَبّانِىٌّ وَ مُتَعَلَّمٌ عَلَى سَبِيلِ النّجاة وَ هَمَجٌ رَعاعٌ; به راستى كه قلب ها ظرف هايى هستند كه بهترين آنها حافظ ترين آنها است. آنچه به تو مى گويم حفظ كن و از من، در فكر خود نگهدار.

مردم سه گروهند: 1ـ عالم ربّانى و دانشمند الهى. 2ـ فردى كه در راه نجات (و هدايت خويش) دانش مى آموزد. 3ـ مردمى پست و فرومايه.

قسم سوّم كسانى هستند كه نه عالم هستند كه به ديگران ياد دهند و تربيت كنند و نه براى نجات خويش در پى يادگرفتن علم و دين هستند. معرفتى دينى و مذهبى كسب نكرده اند و در پى كسب معرفت نيستند; اگر هم مطلبى آموخته اند نه خود بكار مى گيرند و نه به ديگران مى آموزند. به جهت فرومايگى از اوصافى پست برخوردارند كه حضرت((عليه السلام))چنين بيان

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  13  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

فرمودند: أتباع كل ناعق، يميلون مع كُلِّ ريح، لم يستضيؤا بنورالعلم فيهتدوا و لم يلجؤوا الى ركن وثيق فينجوا(1); افراد پست و فرومايه در پى هر بانگ و صدايى مى روند و به هر بادى (فكر و انديشه اى هر چند غلط) ميل مى كنند، در شعاع نور دانش قرار نمى گيرند تا هدايت شده و راه بجايى ببرند و تكيه بر اساس و معيار محكمى ندارند تا نجات يابند.

شخصى كه تسليم اين قيد انسانى موجود در روان خود، نمى شود. عنوان همج رعاع خواهد گرفت و به اوصافى زشت و پست موصوف خواهد شد. و نيز اميرالمؤمنين((عليه السلام))فرمودند: مَنْ كَتَمَ عِلْماً فَكَأَنَّهُ جاهِلٌ(2);

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - تحف العقولِ مترجم، صص 163 - 164 و غير مترجم ص 118.

2 - شرح غرر، ج 5، ص 268، ش 8297.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  14  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كسى كه علمى را كتمان كند، گويا او نادان و جاهل است.

حضرت رسول((صلى الله عليه وآله وسلم))فرمودند: مَنْ كَتَمَ عِلْماً نافِعاً، أَلْجَمَهُ اللّهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ بِلِجام مِنْ نار(1); كسى كه علم سودمندى را كتمان كند، خداوند در روز قيامت لجامى از آتش بردهانش مى زند.

از دو بيان فوق، به خوبى نتيجه گرفته مى شود: آنانى كه به وظيفه علمى و تربيتى خويش در ياددادن و ياد گرفتن در جامعه قيام نمى كنند، هر چند دانشمند باشند در رديف جاهلان و فرومايگان قرار مى گيرند و چنين اشخاصى همان عنوان (هَمَجٌ رَعاع) با اوصاف خاصش را دارا مى باشند، و خداوند آنها را به عذابى كه وعده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - بحار، ج 2، ص 78، روايت 66.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  15  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

داده، دچار خواهد ساخت.

با توجّه به اين كه تعليم و تربيت، قيدى نفسانى و امرى فطرى است}و انسان جهت ارتقاء معنوى و كمال انسانى در تمام دوران زندگى محتاج و نيازمند بدان است{ پس شخصِ خارج شده از اين واقعيّت موجودِ در انسان، داراى عنوان (همج رعاع) مى باشد.

لذا روشن شد كه منظور از همگان كه ذكر آن گذشت، فقط انسان عالم و رشد يافته، يا فقط انبيا و معلّمان جامعه نيستند، بلكه تعليم و تربيت، وظيفه هر فردى است كه از عنوان انسان برخوردار است. البته برخى متعلّمند، برخى در عين اين كه آموزنده هستند آموزش دهنده نيز هستند و گروهى در عين اين كه اشتغال غير معلّمى دارند امّا در صددند كه از معرفت دور نمانند و اوقاتى را براى يادگيرى مسائل عقيدتى، اخلاقى و

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  16  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

احكام قرار مى دهند و با كمك مالى و فراهم آوردن امكانات تعليمى و تربيتى در جامعه، اين وظيفه انسانى، اجتماعى و دينى را به انجام مى رسانند.

تعليم و تربيت براى خود

تعليم و تربيت براى خود دو بُعد دارد:

1ـ فردى.

2ـ اجتماعى.

تعليم و تربيت براى خود از بُعد فردى، وسيله اى براى كمال نفس و از بُعد اجتماعى، مقدّمه اى براى خدمات اجتماعى است. به توضيح اين دو بعد، (پس از اشاره به اهميّت تعليم و تربيت براى خود) مى پردازيم.

اهميّت تعليم و تربيت براى خود

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  17  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

حقيقت وجودى انسان جز با تعليم و تربيت صحيح، ارزش و كمال واقعى خود را پيدا نمى كند; زيرا سبب خروج نفس از نقص به كمال مى شود. آموختنِ دانش، جهل را در جان انسان مى ميراند و پرورش صحيح و همه جانبه در عين فعليّت بخشيدن به استعدادها، نفس را به آداب انسانى تأديب مى كند. تَولَّواْ مِنْ اَنْفُسِكُمْ تَأْديبها وَ اْعدِلْوا بها عَنْ ضَراوَةِ عاداتِها(1); ادب كردن نفس هاى خويش را برگردن گيريد و آنها را از حرصى كه (بر صفات و افعال بد) در عاداتشان هست برگردانيد.

اميرالمؤمنين((عليه السلام))فرمود: مَنْ تأدَّبَ بآداب اللّه (عزَّ وَ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غرر، ج 3، ش 4522.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  18  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

جلَّ) ادّاه اِلَى اْلفَلاحِ الدّائِمِ(1); كسى كه به آداب خداوندى مؤدب گردد، خداى (متعال) او را به رستگارى دايم مى رساند.

تربيت يافتن به آداب انسانى و خدايى نياز عقلى انسان را پاسخ مى گويد، چنانكه آن حضرت((عليه السلام))فرمود: كُلُّ شَئ يَحْتاجُ اِلَى اْلعَقْلِ وَ الْعَقْلُ يَحْتاجُ اِلَى اْلاَدَبِ(2); هر چيزى نيازمند به عقل است و عقل، نيازمند ادب است; شايد مقصود از ادب در اينجا علم باشد كه موجب كمال و قوّت عقل است و يا منظور از ادب اين است كه انسان به گونه اى پرورش يابد كه خدا دوست مى دارد. اميرالمؤمنين((عليه السلام))در مقام دعا به خدا عرض

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - بحار، ج 92، ص 214.

2 - شرح غرر، ج 4 ص 542، ش 6911.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  19  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مى كند: ... أَنْتَ كَما اُحِبُّ فاجْعَلْنى كَما تُحبُّ(1); تو همچنان هستى كه من دوست مى دارم، پس مرا آن گونه قرار ده كه تو دوست مى دارى.

اهميّت تعليم و تربيت براى خود در اين است كه انسان به گونه اى شود كه خدا دوست مى دارد. در غير اين صورت، تعليم و تربيت نتيجه منفى در رشد و معنويت انسان خواهد داشت. و چنين تعليم و تربيتى نه تنها وسيله براى كمال انسانى نخواهد بود كه از هيچ ارزشى انسانى برخوردار نيست.

بُعد فردى و تربيت براى خود

اميرالمؤمنين((عليه السلام))فرمود: أَفْضَلُ اْلاَدَبِ ما بَدَأْتَ بِهِ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - بحار، ج 77، ص 40، روايت 23.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  20  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نَفْسَكَ(1); بهترين تربيت و تعليم و تهذيب اين است كه از خودت شروع كنى. انسان قبل از آن كه موجودى اجتماعى باشد، و قبل از آن كه در اجتماع موجودى فيزيكدان، سياستمدار، شيميدان، صنعتگر، كشاورز، اديب و ... باشد، موجودى است كه وابستگى خالص وجودى به خداوند متعال دارد، و از حقيقتى انسانى برخوردار است. به همين جهت، وظيفه اوّليه او اين است كه به تعليم و تربيتى روى آورد كه وظيفه انسانى و الهى او را در قبال خودش روشن كند، وظيفه اش را در قبال اراده، انديشه، فطرت ها، غرايز و ابعاد وجودى اش مشخّص نمايد. تعليم و تربيت براى خود، بر اين مطلب استوار است كه انسان ابتدا مكلّف به انسان شدن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غرر، ج 2، ص 422، ش 3115.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  21  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خويش است. او كه در مرحله خَلْق و آفرينش، انسان متولّد شده; در پناه تعليم و تربيت براى خود بايد خُلقْ انسانى پيدا كند. او قبل از اين كه مسؤول فعاليتى در يكى از ابعاد اجتماعى باشد، مسؤول تلاش در انسان شدن خويش است. پيام انسان قبل از آن كه فقه، ادب، صنعت، شيمى، طبّ و ... باشد، پيام انسانيّت و عزّت انسانى است. غرض از آفرينش انسان اين نبوده كه متخصّص در علوم تجربى يا علوم انسانى و يا دينى باشد، بلكه غرض حصول قربى است كه جز در شعاع تعليم و تربيت و ادب انسانى براى خود به دست نمى آيد. اولين تكليف اين است كه وابستگى خالص وجودى خود را (به خدا) كه در مرحله خَلقْ حتمى است، در مرحله ارادى و در بُعد انديشه و عمل حفظ كنيم. خود را بشناسيم و ياد بگيريم كه چگونه باشيم.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  22  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

سياست، فقه، شناخت دين و فراگيرى علوم وسيله است. اينها جنبه تبعى دارد، تعليم و تربيت در اين امور تبعى است ولى اصل با تعليم و تربيتى است كه به ما ياد مى دهد چگونه باشيم تا به وابستگى خالص ارادى نايل گرديم. اين كه در روايات متعدد و بسيار وارد شده كه نيكوترين قرين عقل، ادب است(1)و يا ادب و دين نتيجه عقل هستند(2)و سبب تزكيه اخلاق، حسن ادب است(3)و زينتى مانند آداب وجود ندارد و ... منظور از ادب آن تعليم، تربيت، تهذيب و برخوردارى از روشى است كه انسانيّت انسان و پيوند خالص ارادى انسان با خدا را به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غرر، ج 5، ص 158، ش 9894.

2 - همان، ج 2، ص 28، ش 1693.

3 - همان، ج 4، ص 121، ش 5520.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  23  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

همراه داشته باشد. و اِلاّ تبحر علمى و تربيتى صرف در مسايلى چون سياست، صنعت، طبّ، فقه و ... زينت و شرف نيست و هرگز به طور استقلالى سبب تزكيه اخلاق نمى شود و نتيجه عقل و دين نخواهد بود; زيرا تمام موارد فوق با فجور، فسق، نفاق و شقاوت جمع مى شود چنانكه با انسانيّت نيز مى تواند همراه باشد. امّا آن تعليم و تربيت و ادبى كه ما را به خويشتن انسانى مى رساند و به حقيقت الهى انسان ظهور فعلى مى بخشد، جز با سعادت و رابطه با خدا همراه نمى شود و جمع نمى گردد.

بر اين اساس، شروع تعليم و تربيت از خود (به بيان بلند حضرت اميرالمؤمنين((عليه السلام))) در تعليم و تربيت و ادب يافتن مسايلى نيست كه جنبه تبعى داشته باشد; زيرا اين موارد تبعى آدابى خارج از خود و براى خود

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  24  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

هستند و آن گاه به صورت نفى و اثبات براى خود مى شوند كه با كيفيت روحى و نفسى ما همراه شوند. دانستن فيزيك و بكارگيرى آنها امرى است خارج از خود انسانى ولى چنانچه آموختن و فراگيرى آن جنبه انسانى داشته باشد، تربيتى براى خود انسانى (به نحو مثبت) خواهد بود ولى اگر خارج از كيفيت انسانى بكار گرفته شود(1)اثر منفى براى خود انسانى خواهد داشت. بنابراين، شروع ادب (تعليم، تربيت و تهذيب) از خود، يادگيرى آداب و تعاليمى است كه عمل به آنها به طور مستقيم اثرى مثبت در خود انسانى مى گذارد; مانند: خداشناسى، عبادت خدا، مزين شدن به صفات انسانى، دين دارى، بكارگيرى آداب اسلامى و... .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - چنانكه در دنياى ماديات امروز بكار گرفته مى شود.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  25  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اميرالمؤمنين((عليه السلام))فرمود: ذَكِّ قَلْبَك بَاْلأَدَبِ كَما تُذَكّى النّارُ بِاْلحَطَبِ وَ لاتَكُنْ كَحاطِبِ الّليلِ وَ غثاء السَّيل(1); (پاك كن) قلبت را به وسيله ادب (تعليم، تربيت و تهذيب) با ذَكاوَة و تيزهوش گردان، آن چنانكه آتش به سبب هيزم شعلهور شده و حرارتش زياد مى شود و مانند جمع آورنده هيزم در شب نباش (كنايه از اين كه حرف هاى ضد و نقيض نزن و مرتكب اعمال متناقض نشو) و نيز مانند خس و خاشاك روى سيل نباش (كنايه از اين كه پيرو هواى نفس و آراء بى اساس و تقليدهاى كوركورانه مباش كه بى اراده در پى آنها در حركت باشى).

ادب، يعنى تعليم و تربيت و تهذيب تو بايد به گونه اى باشد كه سبب رشد و نمو عقلت شود (اگر قلب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - بحار، ج 77، ص 207.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  26  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

را به معناى عقل بگيريم) و يا سبب پاكى قلبت از آلودگى هاى شهوى و مادّى شود (كه نفسِ اين پاكى، رشد و نموّ و زيادت در انسانيّت است) و از ثمرات مهم بعد فردى تعليم و تربيت براى خود، اين است كه اگر تمام مردم به سمت فجور حركت كنند او هم چنان در ايمان و پاكى خود ثابت قدم خواهد ماند و هيچ كس قادر نيست به هدايت و عقيده و ايمانش ضررى وارد سازد و در عبارتى كوتاه، اراده، انديشه و روحش در اسارت جهل، فساد و گمراهى ديگران قرار نمى گيرد. در مقابل هجوم افكار الحادى خود را نمى بازد و در برابر شهوات دنيوى خودباختگى پيدا نمى كند. يا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا عَلَيْكُمْ اَنْفُسَكُمْ لايَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ اِذا اهْتَدَيْتُمْ اِلَى اللّهِ مَرْجِعُكُمْ

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  27  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

جميعاً فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ(1); اى آنانى كه (به خدا، پيامبر و قيامت) ايمان آورديد، بر شما باد كه (با حفظ ايمانتان) نفس هاى خود را (از آلودگى هاى مادّى، شهوى و صحنه هاى فريبنده اين جهانى) نگاهداريد; كه اگر شما در صراط هدايت باشيد، گمراهى گمراهان به (اعتقاد موجود در نفس) شما آسيبى نخواهد رساند. بازگشت همه شما به سوى خداست و همه شما را به آنچه انجام داده ايد در قيامت آگاه مى سازد.

آيه فوق، هرگونه بهانه جويى انسان را در گرايش به فساد و افتادن در مسير نامطلوب، و مقهور جوّهاى ناسالم شدن را مى گيرد. اين كه شخص فاسد نمى تواند در برابر انديشه هاى غلط و آداب زشت و پوچ غرب و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره مائده، آيه 105.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  28  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

شرق مقاومت كند، بدان علّت است كه بعد فردى تعليم و تربيت صحيح و آداب شايسته براى خود را فراموش كرده، به جاى آن كه ابتدا انسان شود، فيزيكدان ، صنعتگر، عالم در علوم تجربى و ... شده است. به همين جهت، پايش در محيط هاى شهوانى مى لغزد و آنچه را كسب كرده وسيله براى پيشبرد هواهاى نفسانى قرار مى دهد. انسان قبل از آن كه به مراكز فساد كشانده شود و قبل از آن كه عنان وجودى اش در اختيار جامعه اى فاسد و فرهنگ ابتذال قرار گيرد، بايد به بعد فردى تعليم و تربيت براى خود كه سبب هدايت او مى شود، روى آورد. اميرالمؤمنين((عليه السلام))فرمود: طُوبى لِمَنْ بادَرَ الْهُدى قَبْلَ اَنْ

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  29  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

تُغْلَقَ اَبْوابُه(1); خوش به حال كسى كه به راه هدايت و دوستى شتاب كند، قبل از آن كه راه هاى هدايت (به رويش بسته شود). بعد فردى تعليم و تربيت شايسته براى خود، دو نتيجه كلّى را به همراه مى آورد.

1ـ زمينه كمال انسانى را فراهم مى آورد و نفس را از آنچه ندارد به آنچه بايد داشته باشد «هستى برتر» مى رساند.

2ـ تأثير مثبت بر فعّاليّت هاى اجتماعى شخص مى گذارد و محرّكى قوى در حركت هاى خالصانه اجتماعى مى باشد.

بُعد اجتماعى تعليم و تربيت براى خود

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غرر، ج 4، ص 243، ش 5960.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  30  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در كنار و همراه بُعد فردى تعليم و تربيت براى خود وظيفه ديگرى نيز وجود دارد و آن وظيفه ايست ناشى از اجتماع گرايى انسان; انسان اجتماعى وظيفه اجتماعى را چون وظيفه فردى بايد به انجام رساند. آن وظيفه ديگر عبارت از تعليم و تربيت براى خود و در جهت به انجام رساندن وظيفه اجتماعى است. اجتماع ابعاد مختلفى دارد كه هر بُعد داراى جهات و تشكيلات گوناگون و بسيار است و هر شخصى مسؤول است به تناسب استعداد و توانايى خود در يكى از آن ابعاد به خدمت مشغول شود. آن ابعاد به نحو كلى عبارتند از: بُعد فرهنگى، اقتصادى، نظامى و سياسى و ...

تعليم و تربيت در يكى از جهات و شُعَب اين ابعاد (براى خدمت اجتماعى) بايد صورت گيرد تا در يكى از بخش هاى فرهنگى، اقتصادى، نظامى و سياسى جامعه

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  31  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

به انجام وظيفه مشغول شود. در صورتى كه در هيچ كدام از موارد فوق تعليم و تربيتى نياموخته باشد و يا به نحو مثبت نتواند فعّاليّت كند، موجودى هرز و كَلِّ بر اجتماع محسوب خواهد شد و خداوند چنين شخصى را به دوستى نمى گيرد و پيامبر اسلام ديده از او بر مى گيرد(1). و از چشمش مى افتد و چنين شخصى در بعد فردى تعليم و تربيت براى خود، به نتيجه مطلوب نخواهد رسيد و با دين فروشى به اداره زندگى خود ادامه مى دهد.

فردى كه با رعايت كامل آداب اسلامى و با ظهور فعلى فطرت خداجويى، صنعتگر، رياضيدان، شيميدان، پزشك، مفسّر، فقيه، معلم و ... مى شود و در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - بحارالانوار، ج 103، ص 9، روايت 38.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  32  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

رشته تحصيلى خود آنچه را به درستى آموخته و يا با تجربه به آن رسيده در اختيار مردم و جامعه قرار مى دهد. بُعد اجتماعى تعليم و تربيت براى خود را به انجام رسانده و در شعاع خدمتى كه به اجتماع مى كند، زمينه رشد كمال انسانى را نيز فراهم مى آورد; زيرا خدمت اجتماعى اورنگ انسانى و انگيزه الهى دارد. چنين فردى، انسانى است صنعتگر، پزشك، كشاورز، تاجر و ... يعنى در عين صنعتگرى، داراى انسانيّت است; در عين داشتن تخصص پزشكى داراى انسانيّت هست و ...ولى آنانى كه به بُعد فردى تعليم و تربيت صحيح براى خود اهميّتى نمى دهند و تعليم و تربيت براى خود را در بعد اجتماعى خلاصه مى كنند، انسانِ صنعتگر يا انسانِ پزشك يا انسانِ كشاورز و ... خواهند بود; يعنى صنعتى دارند همراه با حيوانيت و دور از

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  33  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مرتبه انسانى، خدمات اجتماعى چنين فرد و افرادى صرفاً نتيجه مادّى براى خودشان دارد و چون انگيزه انسانى و الهى در اين خدمات نيست، نقشى در كمال انسانى نخواهد داشت بلكه احياناً انحطاط انسانى را به همراه دارد، چنانكه در دنياى ماديّت امروز مشاهده مى كنيم.

تعليم و تربيت براى همه

در مسأله تعليم و تربيت براى همه سخن با چند گروه است:

1ـ آنانى كه مستعد و آماده براى ارائه برنامه هاى

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  34  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

تربيتى و تعليمى در سطوح مختلف هستند.

2ـ آنانى كه توانايى آموزش مسائل تربيتى در رشته هاى مختلف علمى و فرهنگى را دارند.

3ـ گروهى كه مى توانند با فراهم آوردن امكانات مادّى زمينه فعاليت تعليمى و تربيتى را به وجود آورند.

4ـ آنانى كه نفسشان براى فراگيرى علوم و شكوفايى استعدادها آماده است.

5ـ قشرى كه موفّق به موارد فوق نيستند. نه توانايى ارائه برنامه را دارند، نه قادر به آموزش مسائل تربيتى هستند و نه امكانات مادّى دارد و نه استعدادى كه مطلبى را فراگيرد. و در رشته اى خاص يا شغلى خاص تبحّر پيدا كند و تجربه لازم را بياموزد. اين قشر، افرادى سفيه و ديوانه هستند كه تكليف شرعى، عرفى و عقلى از آنها برداشته شده و يا افرادى هستند كه هر چند

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  35  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ديوانه و سفيه نيستند لكن به جهت عقب ماندگى ذهنى نتوانسته اند به يكى از گروه هاى چهارگانه فوق به پيوندند. و لكن اين گروه مى توانند دستيارى هر چند در سطح پايين براى چهار گروه فوق باشند.

آن چهار گروه و قسم دوّم از گروه پنجم با توجّه به موقعيّت فكرى، شغلى و استعدادهاى خود وظيفه تعليم و تربيت را به عهده دارند.

پس از سخنى مشترك با اين گروه به توضيحى خاص در باره مسؤوليّت هر كدام خواهيم نشست.

سخنى مشترك در مورد وظيفه گروه هاى فوق

انسان موجودى مسؤول و داراى وظيفه است (نه به عنوان عالم، تاجر، معلّم، كشاورز و ...) بلكه به عنوان انسان كه از روح الهى برخوردار است و توانايى وصول

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  36  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

به قرب الهى را دارد، مسؤول خود و ديگران است. بنابراين، هر قشرى و هر گروهى نه به عنوان خاص گروهى اش بلكه به عنوان اين كه انسان است بايد انجام وظيفه كند. پس تمام انسانها از هر شكل و رنگ و نژاد و قبيله با هر استعدادى مسؤول رشد انسانى خود و ديگران هستند و چون رشد انسانى جز در پرتو تعليم و تربيت حاصل نمى شود. هر كدام در عين اين كه مسؤول تعليم و تربيت براى خود است، مسؤول تعليم و تربيت براى غير نيز هست.

جامعه بشرى در تمام ابعادش (عبادى، سياسى، اقتصادى، فرهنگى، نظامى) فقط در شعاع تعليم و تربيت صحيح افراد جامعه نظام پيدا مى كند. نظام درست كه رنگ الهى و انسانى داشته باشد. معلول روابط سالم مردم با يكديگر در ابعاد فوق است، و

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  37  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

روابط سالم در پرتو آموزش و پرورش مناسبى است كه به افراد جامعه داده مى شود. مردم مسلمان آن گاه موفّق به برقرارى نظام سالم اسلامى و توحيدى در اجتماع خود خواهند شد كه آموزش و تربيت سياسى، اقتصادى، فرهنگى، نظامى و عبادى با توجه به مبانى دقيق اعتقادى صورت گيرد. شركت تمام گروه هاى مزبور در اين امر مهم يك ضرورت است. از هم گسيختگى جامعه بشرى و عقب ماندگى بسيارى از ملل در رشد اخلاقى، سياسى، اقتصادى، فرهنگى و ناهماهنگى چشمگير بين اين ابعاد، معلول نبودن تعليم و تربيتى صحيح و هماهنگ و مناسب با ساختار وجودى انسان و روابط انسانى است. و ديگر اين كه افراد و گروه ها به وظيفه خود در اين امر مهم انسانى عمل نمى كنند. سرمايه ها انباشته مى شود بدون اين كه

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  38  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در راه گسترش پرورش مردم در امور الهى و مادّى بكار گرفته شود. و يا آن گاه كه اقدام به ساختن محيط فرهنگى مى شود، محيط به گونه اى است كه افراد تحت آموزش را در جهت خلاف خواسته هاى انسانى تحريك مى كند. و آنانى كه برنامه تربيتى را طرح مى كنند، يا به مزدورى گرفته مى شوند و يا به طور مستقل هواهاى نفسانى خود را دخالت مى دهند و كسانى كه به امر معلّمى و استادى مى پردازند، محكوم كبر، غرور و عجب شده و با القاء مطالبى فريبنده ذهن ها را مكدّر كرده و تخم نا اميدى در رسيدن به حيات طيّب و الهى را در نفوس طالبان علم مى پاشند و با ايجاد شبهه، سبب ضعف ديانت در آنها مى شوند. و در نتيجه افرادى از خود بيگانه و خود باخته در برابر ماديّت و دنيا، پرورش پيدا مى كنند و روزى كه اينان نظام سياسى،

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  39  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اقتصادى و فرهنگى را به عهده گيرند، اساس انسانيّت، شرف و عزّت در عمل را نفى خواهند كرد چنانكه شاهد آن در جوامع بشرى به نحو شديد و ضعيف آن هستيم. اگر ثروتمندان جامعه ما خواهان انسانيّت و رشد فرهنگى و اخلاق توحيدى كشور اسلامى هستند، اگر اساتيد، معلّمان، علما و دانشمندان سوز انسانى داشته و از جهل و نادانى مردم بسيارى رنج مى برند و اگر خانواده ها و مجريان قانون، حكومتى استوار بر ملّتى موحّد را طالب هستند، و اگر عوام و توده مردم در آرزوى عدالت اجتماعى بر اساس عدل الهى نشسته اند، بايد به وظايف خود در امر تعليم و تربيت قيام كنند. اميرالمؤمنين((عليه السلام))فرمود: كُن مشغولاً بِما أنتَ

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  40  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

عَنْهُ مَسْؤول(1); به آنچه مسؤوليت توست(و مورد سؤال واقع مى شوى)، مشغول باش.

هر فردى يا قشرى از جامعه موظّف است به وظيفه خود در قبال مسأله مهم تعليم و تربيت براى همه آشنا شود و به انجام آن قيام كند.

پس از بيان سخن فوق به توضيحى كوتاه در مورد مسؤوليّت هاى تعليمى و تربيتى گروه ها مى پردازيم.

مسؤوليّت برنامه ريزى در امر تعليم و تربيت براى همه

بيشترين درصد موفقيت درامر تعليم و تربيت براى همه، در گرو برنامه ريزى دقيق و مناسب با شؤون روحى و مادّى افراد جامعه است. و به همين جهت،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غرر، ج 4، ص 601، ش 7143.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  41  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

گروه طرّاح برنامه بايد از آگاه ترين افراد به ابعاد وجودى انسان در دوران هاى مختلف رشد و مسائل اجتماعى باشند و افزون بر اين، آشنايى لازم بلكه كافى را نسبت به مسائل تربيتى انسان ساز اسلام داشته باشند; زيرا در نظام اسلامى، اصل اوّلى در برنامه ريزى توجه به دستورات فقهى، تربيتى، اخلاقى و فرهنگى اسلام است. اظهار نظرهاى شخصى گروه در مسأله برنامه ريزى وقتى ارزش دارد كه با اصول انسانى و موازين دينى مطابقت كند. شخص به عنوان يك شخصيّت اعتبارى و يا حقيقى در برنامه ريزى، قولش حجّت نيست، بلكه به عنوان اين كه آشناى به اصول و قوانين عالى مذهبى و انسانى است و مطابق برهان حقّ سخن مى گويد، انديشه و بيانش اعتبار دارد. به همين جهت، گروهى كه برنامه ريزى تربيتى اخلاقى اجتماع را در

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  42  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

سطوح ابتدايى، متوسطه، عالى و برنامه هاى عمومى به عهده گرفته اند، بايد مطيع برهان حقّ و اصول صحيح برنامه ريزى باشند، نه محكوم فرد يا افراد. متأسفانه گاهى افرادى به لحاظ مقام اعتبارى، اِعمال نفوذ مى كنند و گروه را مقهور و محكوم بينش و درك و فهم خود قرار مى دهند. گروه هم براى اين كه فلان مقام اعتبارى بدش نيايد، سكوت كرده و تسليم نظريه باطل و پوچ او مى شود. و يا گاهى اهداف و اغراض خطّى حاكم شده و اصول برنامه ريزى را ناديده مى گيرد. گروه برنامه ريز بعد از آگاهى لازم و يا كافى به مسائل، بايد از صفت تقواى نفس برخوردار باشند، تا با وجود اين عامل، اغراض و هواهاى نفسانى و حيوانى را دخالت ندهند و بايد نفسى شجاع داشته باشند تا مقهور نظريه هاى بى اساس برخى قرار نگيرند.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  43  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در تمام مراحل برنامه ريزى چند اصل را بايد در نظر داشته باشند و لحظه اى از ياد نبرند; زيرا نسيان و غفلت از آن چند اصل، جهت برنامه ريزى و كيفيت آن را تغيير خواهد داد.

1ـ توجه كامل به انسانيت انسان.

2ـ نظر دقيق به هدف آفرينش و زندگى.

3ـ توجه به اصل معاد و تأثير امور تربيتى، اخلاقى در حيات اخروى.

4ـ از همه مهم تر نظر داشتن به اصل توحيد و يكتاپرستى.

در مرتبه دوّم نظر و توجه به اصولى چون:

1ـ استقلال سياسى.

2ـ استقلال اقتصادى.

3ـ استقلال فرهنگى.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  44  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

4ـ استقلال نظامى، بايد داشته باشند.

و برنامه هايى سازنده جهت تعليم و تربيت در امور فوق ارائه دهند.

به ياد داشتن اصول اوّلى در برنامه ريزى، تعليم و تربيت را در جهت تقواى الهى و ظهور فعلى شخصيّت انسانى سوق خواهد داد; و توجه به اصول در مرتبه دوّم، كاردانى را بر وجود داشتن مدركى بى محتوا ترجيح خواهد داد; زيرا آنچه يك ملّت را در امور سياسى، اقتصادى، فرهنگى و نظامى به استقلال مى رساند، كاردانى آن ملّت است نه صرف داشتن مدرك ليسانس و دكترا و ... يك ليسانس و دكتر اعتبارش در كاردانى اوست نه در مدركش. اميرالمؤمنين((عليه السلام))

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  45  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

فرمود: ما اَفادَ الْعِلْمُ مَنْ لَمْ يَفْهَمْ(1); افاده نمى دهد (بديگران) علم كسى كه آن را نفهميده باشد.

و نيز فرمود: كُلُّ شَىْء يَعِزُّ حينَ يَنْزُرُ اِلاّ الْعِلْمَ فَاِنَّهُ يَعِزُّ حينَ يَغزُرُ(2); هر چيزى عزيز مى شود هنگامى كه كم شود مگر علم، به راستى پس عزيز مى شود هنگامى كه بسيار مى گردد.

برنامه ريزى در تعليم و تربيت بايد به گونه اى باشد كه خشيت الهى و خضوع در برابر حق تعالى را به ارث بگذارد; در غير اين صورت، آموزش و پرورش وَبال و گرفتارى براى انسان و جامعه اسلامى خواهد بود.

امام صادق((عليه السلام))فرمود:الخشية ميراث العلم و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غرر، ج 6، ص 95، ش 9651.

2 - شرح غرر، ج 6، ص 543، ش 6913

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  46  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

العلم شعاع المعرفة و قلبٌ الايمان و من حُرِمَ الخشيةَ لايكون عالِماً، و ان شقَّ الشَّعْرَ فى متشابهاتِ العلم.قال اللهُ(عزوجل) «انما يخشى الله من عباده العلماء»(1); ميراث علم خشيت و ترس (از خدا) است. و علم شعاع و پرتوى از معرفت و قلب ايمان است. و كسى كه از خشيت (خدا) محروم باشد عالم نيست هر چند در متشابهات و مشكلات علمى موشكاف باشد.خداى(U)فرمود:«از بندگان خدا فقط و فقط علماء(بالله)و دانايان به خدا هستند كه از خدا خشيت دارند و مى ترسند».

خداوند به عيسى((عليه السلام)) فرمود:

أدّب قلبك بالخشية(2);قلب خويش را به خشيت و ترس (ازخدا) تأديب كن.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - بحار، ج 2، ص 52.

2 - تحف العقول، ص 372.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  47  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مسؤوليّت گروه فراهم آورنده امكانات مادّى

اجراء برنامه هاى تعليمى، تربيتى و اخلاقى در سطوح مختلف و در ميان مردم به نحو خاص و عام، محتاج امكانات مادّى مناسب است. هر طرحى هر چند عالى و جالب باشد بدون امكانات مادّى پياده و اجراء نمى شود. اگر مسؤوليّت گروهى اين است كه با آگاهى در سطح عالى، برنامه دقيق آموزشى و تربيتى را طرح كنند، مسؤوليّت گروهى ديگر در جامعه اين است كه زمينه هاى اجرايى را به وجود آورند، از جمله

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  48  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مسائلى كه دخالت در ايجاد فضاى مناسب براى امر تحصيل، تهيّه ابزار جهت تحصيل، آماده ساختن وسايل آسايش و رشد معلّمان، اساتيد و كسانى كه به هر نحو ممكن مؤثّر در رشد تحصيل و پرورش كودكان، نوجوانان و جوانان هستند و... آنانى كه از ثروت و مكنتى برخوردارند به جاى اندوختن آنها در بانك ها و صرف آنها در طريق هوا و هوس و يا اسراف آنها به طرق مختلف، زمينه هاى آموزشى و تربيتى را در جامعه به وجود آورند و به اين وسيله به شكوفايى استعدادها در ميان اقشار مختلف جامعه كمك نمايد. چه بسيارند افرادى كه در خانواده هاى مرفّه با تكيه بر ثروت پدر به تنبلى و عياشى و تن پرورى مبتلا هستند و به اين جهت، موفّق به ظهور فعلى استعدادها و رشد انسانى در شعاع تعليم و تربيت صحيح نمى شوند. اينان نه تنها

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  49  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در صرف امكانات مادّى مبتلا به اسراف و تبذير شده اند كه به جهت داشتن نفسى عيّاش به گسترش فساد در جامعه دامن مى زنند و نيز چه بسيار نيروهاى مستعد و آماده اى كه به جهت نداشتن امكانات مادّى به رشد و فعليّت نمى رسند. و در ميان عقده هاى بى شمار روحى دفن شده اند; اينان نيز به گونه اى ديگر جامعه را به فساد مى كشند. ولگردى، دزدى، ناامنى هاى شبانه، مزاحمت براى نواميس، قتل و ... به دست اين گروه بيشتر انجام مى شود. ثروتمندان بى درد هم بايد مظلمه عياشى هاى خود و فرزندانشان، و هم مظلمه آنانى كه محروم از امكانات تعليمى و تربيتى بوده و هستند را بر عهده گيرند. آنانى كه قادر به اقدام جهت تهيّه مقدّمات مادّى آموزش و پرورش و رشد اخلاقى انسانى جامعه هستند و در عين حال به اين مسؤوليت تن نمى دهند، از

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  50  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

چند صورت خارج نيستند:

1ـ آنچه در نظرشان ارزش دارد تمركز ثروت است; زيرا به واسطه آن شهرت و اعتبار پيدا مى كنند.

2ـ در نظرشان ثروت ارزش نيست، لكن افراد ممسك و بخيلى هستند كه عادت به شركت در كمك هاى اجتماعى نكرده اند.

3ـ اشخاصى كه ثروت و امكانات مادّى خويش را در جامعه به جريان مى اندازند امّا در مواردى كه خلاف شؤون انسانى و ارزش هاى دينى و عقلى است; مثل بناء ساختمان جهت قماربازى يا ايجاد كارخانه مشروب سازى و يا تشكيل محافل خوشگذرانى و عياشى براى جوانان و...

4ـ افرادى كه دوست دارند امكانات مادّى را در امور خيريّه به كار گيرند امّا چون راهنما ندارند و يا برنامه

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  51  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

صحيح در دستشان نيست، به مواردى مى پردازند كه چندان ضرورتى ندارد. و كاربرد اجتماعى آن بسيار نادر و كم است.

5ـ كسانى كه با كاردانى و روى وظيفه انسانى، ضرورت را درك كرده و با برنامه درست اقدام به شركت در كمكهاى اجتماعى مى كنند. و با توجه به توانايى خود در خدمت به اجتماع هيچ كوتاهى نمى كنند. اين گونه افراد در جامعه بسيار كمند. اگر افراد آن چهار صورت به اين صورت پنجم ملحق شوند، شكى نيست كه نظام تعليم و تربيت سامان خواهد گرفت. و زمينه اى عالى از نظر امكانات مادى به وجود خواهد آمد.

اسلام عمل افرادى را كه داخل در صورت اوّل، دوّم، سوّم و چهارم هستند، مورد مذمّت و سرزنش قرار داده. قرآن تصريح مى كند كه كنز مال، عذاب آخرت

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  52  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

رابه همراه دارد(1) و بخل را مُضر و زيان براى نفس دانسته(2) و بخيل در واقع عليه خود تلاش مى كند و صرف مال را در راه گناه، سدّى دررسيدن به قرب الهى و كمال نفسانى(3) بيان فرموده است. و در واقع حبس ثروت و بكار نگرفتن آن در امور عامه، خود را به هلاكت انداختن است(4).

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وَالّذين يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لايُنْفِقُونَها فِى سبيلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُم بَعَذاب اَلِيم...سوره توبه، آيات 34 و 35.

2 و 2 - ها أَنْتُمْ هؤلاءِ تُدْعَوْنَ لِتُنْفِقُوا فى سَبيلِ اللّهِ، فَمِنْكُمْ مَنْ يَبْخَلُ، وَ مَنْ يَبْخَلْ فَاِنَّما يَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ... سوره محمد((صلى الله عليه وآله))، آيه 38. وَ لايَحْسَبَنَّ الَّذينَ يَبْخَلُونَ بِما آتاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَيْرَاً لَهُمْ، بِلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَيُطَوَّقُونَ بِما بَخِلُوا بِهِ يَوْمَ الْقِيامَةِ... سوره آل عمران، آيه 180.

4 - وَ اَنْفِقُوا فى سَبيلِ اللّهِ وَ لاتُلْقُوا بِاَيْديكُمْ اِلَى التَّهْلُكَةِ... سوره بقره، آيه 195.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  53  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ثروت در اصطلاح متشكل از جمع آورى اجسامى است كه انسان به آنها ارزش اعتبارى داده است، به نحوى كه اگر آن ارزش اعتبارى را حذف كنيم. به عنوان ثروت براى انسان شمرده نخواهد شد. طلا، نقره، زمين، آب، خانه، فرش، ماشين و... جماداتى هستند كه شخص پس از كسب آنها، خود را ثروتمند مى نامد. رابطه بين او و اين اجسام يك رابطه و ارزش اعتبارى است. اگر آنها را در جهت امور معنوى بكار گيرد و امكانات ارتقاء علمى، تربيتى و كمال نفس را فراهم آورد، در اينجا، رابطه اى فوق رابطه اوّل بين او و ثروت به وجود مى آيد و آن ارزش و رابطه معنوى، انسانى و واقعى با ثروت است; رابطه اى كه داراى ارزش اخلاقى مثبت است. اينان با اين رابطه، بهشت را كسب مى كنند(1) و چنانچه به صرف داشتن اكتفاء كند نه خود

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وَ الَّذينَ صَبَروُا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَ أَقاموُا الصَّلاةَ وَ اَنْفَقُوا مِمّا رَزَقْناهُمْ سِرّاً وَ عَلانيَّةً وَ يَدْرَأُونَ بِالْحَسَنَةَ الَسّيِّئَةَ، اُولئكَ لَهُمْ عُقْبَى الدّارِ، جَنّاتُ عَدن يَدْخُلُوَنَها ... سوره رعد، آيات 24 - 22.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  54  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

به مصرف برساند و نه به ديگران انفاق كند و يا در راه غير مشروع به مصرف برساند، رابطه اى منفى از نظر معنوى با ثروت برقرار كرده و چنين فردى به جهنم واصل مى شود. و ثروت او وبال اوست(1). امام على((عليه السلام)) فرمود: شَرُّ الْمالِ ما لَمْ يَنْفَقْ فى سبيل اللّهِ مِنْهُ وَ لَمْ تُؤَدَّ زَكاتُه(2); بدترين ثروت آن است كه چيزى از آن در راه خدا انفاق نشود و زكاتش ادا نگردد.

پيامبر گرامى اسلام((صلى الله عليه وآله)) فرمود: لم نُبْعَث لجمع المال و لكن بُعِثْنا لاِنْفاقِهِ(3); ما براى جمع ثروت نيامده ايم بلكه براى انفاق مال برانگيخته شده ايم.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - اَلْمالُ وَبالٌ عَلى صاحِبِهِ الاّ ما قَدَّمَ مِنْهُ; شرح غرر، ج 2، ص 90.

2 - همان، ج 4، ص 165، ش 5683.

3 - الحياة، ج 5، ص 443، به نقل از مشكاة الانوار، ص 183.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  55  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

گروهى كه توانايى آموزش دادن را دارند

گروهى كه از اركان اصلى تعليم و تربيت در جامعه مى باشند، گروهى هستند كه توانايى آموزش مسائل تعليمى و تربيتى را در سطوح مختلف دارند. مسؤوليّت و وظيفه اين گروه كه رابطه مستقيم با متعلّمان دارد، بسيار سنگين و در عين حال از لطافت و ظرافت خاصى برخوردار است. گروه آموزشى كه تحت عنوان معلّم، استاد، مدرّس به انجام وظيفه اشتغال دارند، يك جهت مشترك دارند و يك جهت ممتاز در افراد آن هست; جهت مشترك اين است كه تمام آنها بايد از تقواى الهى، آداب انسانى و تهذيب نفس برخوردار باشند و جهت امتياز اين است كه هر كدام معلّم و استاد يا مدرّس و مربّى در علم و دانش خاصى است، و وظيفه او در اين مورد اين است كه خوب بفهمد و خوب تفهيم كند. راجع به اين گروه و وظيفه آنها در قسمت تعليم و تربيت و

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  56  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مدرسه مطالبى را نگاشته ايم.

گروهى كه بايد بياموزند

آنانى كه نفسشان براى آموختن آماده است، وظيفه دارند با ظهور فعلى استعداد علمى خود در رشته اى از علوم، به نياز خود و جامعه پاسخ دهند. وظايفى كه اين گروه در قبال معلّم و اجتماع دارند، در قسمت تعليم و تربيت و مدرسه مطالبى را بيان داشته ايم.

خلاصه اين كه: هر قشرى در جامعه در امر تعليم و تربيت به گونه اى مثبت بايد شركت داشته باشند. غفلت و كناره گيرى از اين امر مهم، انسان را در رديف گروه همج الرعاع قرار خواهد داد و از ويژگى هاى آنها برخوردار خواهد ساخت. به اميد روزى كه اين شركت همگانى تحقق يابد.   انشاءالله