بدبينى و بدگمانى

دوره پنجم ، شماره ده

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  2  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نام جزوه: بدبينى و بدگمانى

نويسنده : هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر : مؤسسه در راه حق قم - تلفن 2-7743221

تيراژ: 20000 جلد

نوبت چاپ : مكرّر

تاريخ چاپ : 1378 هـ ش

قطع: جیبی

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  3  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

از بيمارى هاى خطرناك روانى، بدبينى و بدگمانى است، هر كس بدان گرفتار شود، ناراحتى ها، رنج ها، خودخوريها و دردهاى دشوارى در انتظار اوست. اين بيمارى گاه چنان شدت مى يابد كه شخصِ مبتلا، به هر چه مى نگرد ويا درباره ى هر چه فكر مى كند; مى كوشد نقص و عيبى در آن بجويد و نيكويى هاى آن را از نظر دور سازد و فراموش كند: اگر ساختمانى شگفت، كتابى مفيد و ارزنده، گفتار ونوشتارى پرارج و ياانسانى باارزش مى بيند; به جاى اين كه خوبى هاى آنها را بستايد، وقت و دقّت خود را در اين مى گذراند كه شايد عيب و نقصى بجويد و آنها را پست و كوچك به شمار

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  4  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آورد.

اين خوى ناپسند و بيمارى اخلاقى از بلاهاى بزرگ و پرخطر دنياى امروز است به طورى كه سوءظن و بى اعتمادى به همه چيز و همه كس حتى به زندگى; بر بسيارى از دلها حكمفرماست و به جاى چاره جويى و درمان اين بيمارى، دستهايى در لباس شاعر، نويسنده و حتى فيلسوف غربى و... به آتش بدبينى دامن زده و مى زنند، و با شعر، رمان و فلسفه بافى، نواى غم انگيزى از رنجها، بدبختى ها و يأس و نوميدى ها را به گوش مردم ميرسانند.

زيانبارتر آنكه بدبينى را به نفرت از حيات - پوچ و بى معنا بودن زندگى - كشانده اند كه انسانها را سرانجام به خودكشى وامى دارد!

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  5  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

زيان هاى اجتماعى

خوى زشت و ناپسند بدبينى و بدگمانى، اعتماد افراد را نسبت به يكديگر از بين مى برد و به آبرو و اعتبار آسيب مى زند. بدبينى بزرگترين مانع همكاريهاى اجتماعى، اتّحاد و هم پيوستگى دلهاست و انسان را گوشه گير، تك رو و خودخواه بار مى آورد.

بدگمانى، سرچشمه ى خشمها، جنگها و خونريزيهاست. و چه بسيار از انسانها را به نيستى كشانده و كانون خانواده ها را از هم پاشيده است و چه بسا افراد ارزنده كه مى توانستند منشاء كارهاى مهم و پرمنفعت باشند; اما بر اثر بدگمانى خود يا بدگمانى ديگران نسبت به آنان، از كارهاى خلاقه بازمانده اند. اين خوى زشت، شعله ى محبّت و دوستى را خاموش

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  6  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مى سازد و به جاى آن، تخم نفاق و دورويى را در دل هاى افراد مى افشاند و پرورش مى دهد; زيرا بدبين يا بايد از همه كناره گيرد و يا فقط تظاهر به دوستى كند و خود را چنان بنمايد كه در باطن آنگونه نيست.

و چون به اشخاص و رويدادها با عينك بدبينى مى نگرد، نمى تواند با بى طرفى و بى نظرى، آنها را بررسى كند وآن پديده يا شخص را آن گونه كه هست بشناسد; در نتيجه، دچار قضاوت نادرست مى شود و اين خود موجب عقب ماندگى و نيز موجب بهره نگرفتن از فرصت ها و افراد با ارزش است .

سوءظن، باعث جستجو در كار ديگران است كه عوارض خطرناكى در پى دارد و نيز موجب غيبت و بدگويى از ديگران، كه آن نيز گناهى بزرگ و زيان بار است .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  7  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

زيان هاى فردى

بدبينى سرچشمه ى ناراحتى هاى روحى و موجب اضطراب و نگرانى، و بدبين، بيشتر غمزده و خودخور و ناراحت است .

و در اثر گمان هاى بدى كه درباره ى اشخاص و پديده ها دارد، بسيار رنج مى برد و روحش زير شكنجه و عذابى درونى خرد مى شود. از همنشينى با دوستان و رفت و آمدهاى مفيد گريزان است و به تنهايى و گوشه گيرى بيشتر تمايل دارد و بدين جهت از نشاط روحى بى بهره است و شايد كار به جايى برسد كه از همه كس و همه چيز هراسناك شود; و همه ى پديده ها و كارهاى ديگران را به ضرر خود ببيند و چنين تصور كند كه همه كمر به نابودى او كمر بسته اند.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  8  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

قرآن مجيد درباره ى منافقان مى فرمايد: «...يحسبون كل صيحة عليهم...»(1) هر صدا و فريادى را بر ضد خود مى پندارند.

آدم بدگمان، در اثر دورى از معاشرت هاى سودمند و فاصله گرفتن از افكار ديگران، از تكامل و رشد فكرى باز مى ماند و نيز خود را در ميان هزار نفر تنها مى بيند و تا پايان عمر در تنهايى به سر مى برد.

بدبين، صفاى روح ندارد و هميشه در دل به بدگويى و غيبت ديگران مشغول است و از اين جهت است كه برخى از علماى اخلاق از «سوء ظن» به عنوان «غيبت قلبى» بحث كرده اند .

يكى از علل گرايش مردم به ويژه نسل جوان در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- سوره ى منافقون، آيه ى 4 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  9  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كشورهاى متمدّن، به مكتب هاى بى قيدى چون هيپيسم و... همين بيمارى اخلاقى مى باشد.

با توجه به آثار شوم فردى و اجتماعى اين انحراف اخلاقى، روان شناسان آن را يك بيمارى خطرناك مى دانند. انسان بدبين زندگى خود را به گونه ى دوزخى مى سازد و خود را در جهنم خودساخته آزار و شكنجه مى دهد و هماره در خشم و نفرت و كينه توزى به سر مى برد.

عواملى كه موجب بدبينى مى شود:

1 - گاهى ناپاكى و آلودگى روحى خود انسان، بدبينى مى آورد; همانگونه كه بسيارى از خوش بينى ها در اثر صفاى باطن و پاكى دل است. زيرا انسان مطابق اصل كلى «مقايسه ى به خويش» انسانها را خوب يا بد

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  10  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مى پندارد و محور بدى و خوبى مردم و رويدادها را «خود» قرار مى دهد، كه گفته اند: «كافر همه را به كيش خود پندارد!».

2 - گاهى بدبينى در اثر پيش داورى به وجود مى آيد; مثلا: شخصى مى بيند كه دوستش بى تفاوت با او برخورد كرد و بدون اين كه احتمال دهد شايد توجه نداشته است; قضاوت مى كند كه دوستش با وى خوب نيست و عمداً بدو اعتنا نكرده و و... در صورتى كه اگر تأمّل كند چه بسا روشن خواهد شد كه اين بى تفاوتى در اثر متوجه نشدن آن رفيق بوده است نه بى اعتنايى .

3 - تكبّر وخود خواهى هم عامل بدگمانى مى تواند شد، چون تمايل به برترى و بزرگى فروختن در بسيارى از افراد موجود است و چون مردمان در همه جا ونسبت به همه كس نمى توانند برترى وبزرگى براى خود احراز

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كنند، مى كوشند از راه كوبيدن اشخاص وكوچك نمودن آنان، بزرگى و والايى خود را ثابت و تمايل بيجاى خود را ارضا نمايند و بدين منظور در ذهن خويش براى ديگران نقاط ضعفى مى تراشند تا آنان را كوچك سازند و خود را بزرگ كنند.

4 - همنشينى با مردم فاسد و ناسالم، اثر مستقيمى در بدبينى دارد; چون نفس انسان رنگ مى گيرد و به صفت همنشين خود در مى آيد و سرانجام نسبت به خوبان كه با او هم رنگ نيستند بدبين مى شود، چنانكه در روايت آمده است كه : «همنشينى با بدان بدگمانى به نيكان را در پى دارد.»(1)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- «مجالسة الاشرار تورث سُوءالظن بالاخيار.»بحار الانوار، ج 74، ص 197 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

چگونه از سوءظن و بدبينى جلوگيرى كنيم ؟

نخست اين نكته را يادآور مى شويم كه: منظور از بدبينى، آن خيال هاى ذهنى نيست كه بى اختيار دست مى دهد، بلكه مقصود ما از «بدبينى» گمان هاى بدى است كه شخص با اختيار آن را پرورش مى دهد و در دنياى ذهن و خيال آن را دنبال مى كند و از مقدّماتى كه خود مى سازد نتيجه مى گيرد و سعى مى كند رفتار و كردار خود را براساس همان خيال هاى خود ساخته، به ظهور برساند.

از اين جهت است كه پيامبر اسلام مى فرمايد: «راه نجات از سوءظن آن است كه آن را تصديق نكند و به آن ترتيب اثر ندهد.»(1)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- جامع السعادات، ج 1، ص 282 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اكنون به راه هاى درمان اين بيمارى اخلاقى مى پردازيم:

1- بايد خود را اصلاح كنيم تادر مقام مقايسه ى ديگران باخود، به فساد و بدى آنان حكم نكنيم ودر مرحله ى اصلاح خويش علاوه بر زدودن صفات زشت و ناپسند، بايد به خود تلقين كنيم كه نه تنها ديگران بد نيستند بلكه شايد روحيات عالى تر و برتر از ما نيز، داشته باشند.

و اين نكته راهم نبايد از ياد برد كه اصل «مقايسه ى به خويش»، از خود دوستى سرچشمه مى گيرد و پايه ى منطقى و علمى ندارد و نمى توان آن را منشاء داورى قرار داد.

2- بايد محيط زندگى را (كه ممكن است عامل بدبينى شود) پاك كنيم يعنى از همنشينى باافراد

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نادرست و ناشايسته بپرهيزيم. و بكوشيم با افراد ارزشمند معاشرت كنيم تا فكر خوش بينى نسبت به ديگران در مابه وجود آيد و ضمناً از افكار عالى و صفات برجسته ى آنان بهره مند شويم .

3- از شتابزدگى در داورى يعنى «پيش داورى بيجا» بپرهيزيم و توقّعات خود را از ديگران كاهش دهيم; هرگاه ديديم دوست يا يكى از افراد خانواده و ديگران سلام ما را پاسخ نگفتند يا از كنار ما بى تفاوت گذشتند و يا ما را به مهمانى خويش دعوت نكردند; به جاى اين كه كينه در دل جا دهيم و يا درباره ى آنان بدگمان شويم، و هزار خيال بيجا كنيم، به اصطلاح در دادگاه ذهن، آنان را محكوم سازيم، بهتر است قضايا را بى نظرى بررسى و رفتار آنان را نيكو توجيه كنيم، آنگاه خواهيم ديد نود درصد از بدبينى هاى معمولى درمان مى شود و از بين

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مى رود; چون پس از بررسى در اطراف موضوع به اين نتيجه مى رسيم كه: آن كس كه ما به رفتار او بدبين بوده ايم; در حقيقت متوجّه نبوده يا فراموش كرده و يا آن چنان در عالم افكار و خيال ها فرورفته كه ندانسته و نفهميده چه كسى به او سلام كرده تا پاسخ گويد و...

گاهى نيز، انسان مى پندارد كه عامل شكست و عقب ماندگى او، ديگران بوده اند در نتيجه به آنان بدبين مى شود امّا پس از بررسى مى فهمد كه آنان بى تقصيرند و شكست او عامل ديگرى داشته است.

بسا از اين پيش داورى ها در رويدادهاى زندگى هر كس پيش آمده كه پس از بررسى جز پشيمانى نتيجه يى نداشته است.

روايات اسلامى سفارش مى كند كه: مسلمانان، رفتار و گفتار برادران مسلمان خود را به صحّت حمل كنند، و

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

احتمال هايى درست، بيابند تا بدين وسيله بدبينى را از ذهن خود دور سازند.

اميرمؤمنان (عليه السلام) مى فرمايد: «كار برادر دينى خود را به بهترين توجيه، حمل كن مگر آن كه دليل برفساد آن داشته باشى و تازمانى كه توجيه نيكويى براى گفتارش مى يابى، از گمان بد دورى كن!».(1)

شمشمين امام، حضرت صادق(عليه السلام)، فرمودند: «آنگاه كه مؤمن برادر دينى خود را متّهم سازد، ايمان در قلب او چون نمك در آب، حل مى شود.»(2)

اين نكته راهم بايد متوجّه باشيم كه:

بر مسلمان لازم است كارهايى كه باعث بدبينى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1-اصول كافى، ج 2، ص 362 .

2- همان، ص 361 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ديگران مى شود; انجام ندهد تا ديگران به اين خطا دچار نگردند. مثلا: از جاهاى تهمت انگيز، و يا رفتار و گفتارى كه موجب بدگمانى ديگران مى شود; دورى جويد; چنان كه رسول گرامى اسلام (صلى الله عليه وآله) به مسلمانان مى فرمود: «از جاهاى تهمت انگيز بپرهيزيد!»(1)

و على(عليه السلام) مى فرمايد: «كسيكه خود را در معرض تهمت و بدگمانى قرار دهد; حق ندارد كسى را كه به او بدگمان شده است سرزنش كند.»(2)

يادآورى بسيار لازم

با اين كه در شريعت اسلام بدبينى و بدگمانى حرام است (چنان كه رسول گرامى اسلام (صلى الله عليه وآله) فرمود:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- جامع السعادات، ج 1، ص 282. «اتقوا مواقع التهم».

2- همان كتاب .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

«خداوند، تجاوز به جان، مال، عرض مسلمان و بدگمانى به او را حرام فرموده.»(1)و نيز قرآن مجيد مؤمنين را از بدگمانى بازداشته است.(2)و با اين كه در اين آيين به مؤمنين سفارش شده به يكديگر خوش بين باشند;) اما پوشيده نيست كه انسان نبايد بر اثر خوش باورى، خود و يا مردم مسلمان را درخطر بيندازد; بنابراين در مواردى كه درستى افراد، قطعى و حتمى نيست با اين كه وظيفه داريم با آنان، رفتارى نيكورفتار باشيم; اما نبايد از احتياط و محكم كارى دست برداريم و خود را دچار خطر و نگرانى كنيم.

و نيز پوشيده نيست: در جايى كه نادرستى افراد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- محجة البيضاء، ج 3، ص 155.

2- حجرات (49)، آيه ى 12 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

روشن و هويداست، خوش بينى بى معنا مى باشد و تا ممكن است بايد مراقب بود كه افراد نادرست در زندگى ما و يا در دنياى اسلام، خللى به وجود نياورند.

از اين رو مسلمان نبايد به حساب اين كه اسلام مردم را به خوش بينى دعوت كرده است به افراد نادرست هم خوش بين باشد و آنان را در كارها و اندوخته هاى خود امين كند و زندگى خويش رانابود سازد.

وبايد بداند: اسلام، همانگونه كه پيروان خود رااز بدبينى و سوءظن باز مى دارد، نيز سفارش مى كند خائنى راكه خيانتش روشن است، در كارها و اموال امين ندانند و چيزى به عنوان امانت بدو نسپارند.

رسول گرامى اسلام (صلى الله عليه وآله) فرمودند: «تو نبايد كسى را كه امين دانستى متهم كنى و يا كسى را كه خائن است

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و آزموده يى، امين بدانى!(1)»

و نيز نبايد عيب جويى بيجا را (كه از خوى زشت بدبينى و بدگمانى توليد مى شود و خطرهايى به دنبال دارد) باانتقاد صحيح اشتباه كرد.

عيبجويى بيجا همان «تجسس» نام دارد كه قرآن پيروان خود را از آن باز داشته(2)اما انتقاد عبارتست از گوشزد كردن و يادآوردن نمودن ديگران به كارهاى ناپسندى كه دارند. انتقاد به اين معنا براى جامعه يى كه خواهان پيشرفت در راه مادّى و معنوى است، لازم است. البته انتقاد بايد تنها به منظور اصلاح جامعه صورت پذيرد تا سود بخشد بوده و نبايد از غرض و ابراز دشمنى باشد. 

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- وسائل، ج 13، ص 229 .

2- سوره ى حجرات، آيه ى 12 .