خداى دادگر،

رمز اختلاف و نشيب و فراز در زندگى انسان

درسهايى از اصول دين،شماره هشت

نام جزوه : خداى دادگر، رمز اختلاف و نشيب فراز در زندگى انسان

نويسنده : هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر : مؤسسه در راه حق قم - تلفن 2-743221

تيراژ : 20000 جلد

نوبت چاپ : مكرّر

تاريخ چاپ : 1378 هـ ش

چاپخانه : سلمان فارسى قم - تلفن 621440

قطع : جیبی

نگاهى به درسهاى گذشته

خوانديم و آموختيم كه:

1- هستى و نظام شگرف آن: گواهى راستين بر وجود آفريدگارى دانا و تواناست.

2- دانايى و توانايى خدا، با فكر و خرد محدود ما، ارزيابى نمى نواند شد; زيرا آنچه ما از قدرت و دانايى بى مانند او در جهان آفرينش مى بينيم و در مى يابيم: گوشه ى بسيار كوچكى است از مجموعه ى شكوهمند و عظيم آفريده هايش، كه هر يك سندى زنده بر قدرت نامحدود و دانايى بى پايان اوست .

3- خدا در برابر نياز هميشگى و پيوسته ى همه ى

موجودات،بى نياز مطلق است و به چيزى احتياج ندارد.

4- از آنجا كه خدا مهرى بى پايان دارد; هماره نعمتهاى خويش را بى دريغ بر بندگان مى بخشد. خود او در قرآن كريم مى فرمايد:

«اَللّهُ الّذى جَعَلَ لَكُمُ الاَْرْضَ قَراراً و َالسّمآءَ بِناءً وَ صَوَّرَكُمْ فَاَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَرَزَقَكُمْ مِن الطّيِّباتِ ذلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُم ْ فَتَبارَكَ اللّهُ ربُّ الْعالمينَ»(1)

«خداست آنكه زمين و آسمان را براى آسايش و زندگى شما پديد آورد و چهره ى شما را به نيكوترين جلوه آفريد و از غذاهاى پاك، روزيتان داد. چنين است خدا، پروردگار شما منزه و پاك، برتر و بزرگوار است پروردگار جهانيان.»

____________________

1. سوره ى مؤمن، آيه 64.

اينك مى پرسيم آيا خرد باور دارد خدايى كه همه ى نعمتها را براى استفاده ى همه ى بندگان آفريده است، ستمگر باشد؟ مى دانيم كه: ستم، از نتايج نادانى يا ناتوانى و يا رياست طلبى و مانند آنهاست كه هيچيك در ذات پاك او راه ندارد.

اگر در صدد ريشه يابى ستمها برآييم به اين علل مى رسيم:

1. ترس از سقوط

صاحب كارخانه اى كه منافع خود را با پيدايش كارخانه اى ديگر، در خطر مى بيند و از ورشكستگى احتمالى، مى ترسد، با هر وسيله ى ممكن، رقيب خود را مى كوبد مگر آن كه داراى وجدانى بيدار و ايمانى استوار باشد.

2. محروميت

گاهى كسى كه پس از رنج فراوان نمى تواند حق خود را از غاصب بگيرد، حالتى افراطى پيدا مى كند و دست به ايجاد هر نوع خسارتى مى زند تا طرف خويش را از پا در آورد.

واكنش محروميّت، در برخى از اشخاص به صورت ساديسم جنايت بروز مى كند. اينان وقتى از ذلت به جايى مقامى مى رسند، غوغا مى كنند و از كشتار و سوزاندن طبقه ى مظلوم، لذّت مى برند و ناله ى دلخراش ستمديدگان در گوش آنان دلنواز و مطبوع است.

3. جهل و نادانى

قانونهاييكه ساخته و پرداخته ى فكر بشر در موارد زيادى، ستمها و بى عدالتيهاى فراوانى بار مى آورد زيرا

دانش بشر، محدود است اما جهانى از پوشيده ها و مجهولات او را در بر دارد.

پاره يى از بى عدالتيهاى سرسام آور كه نسبت به سياه پوستان صورت مى گيرد، از همين جاست: عده يى از خود راضى، به گمان آنكه فضيلت و بزرگى، به رنگ پوست بستگى دارد، حقوق آنان را پامال مى كنند اما مى دانيم كه معيار برترى و فضيلت، دانش و صفات عالى انسانى است و در اين، سياه و سفيد مساويند.

موضوعات مذكور در بالا، و نظاير آنكه همه از جهل و نادانى و عجز و ناتوانى سرچشمه مى گيرد، در مورد ذات پاك خدا قابل تصوّر نيست زيرا او دانش و قدرتى بى پايان دارد و به هيچ چيز محتاج نيست تا از فقدان آن بهراسد. پس ظلم و ستم از او صادر نمى گردد.

اين مسأله، بسيار روشن وبديهى است. كسانى كه در

اين مسأله ترديد دارند، به مطالبى كه گفتيم توجّه نمى كنند و يا مفهوم عدالت را درست درك نكرده اند.

عدالت چيست؟

آنستكه: حق همه مراعات گردد و بين افراد بدون جهت فرقى گذارده نشود مثلاً هنگام امتحانات، از بين شاگردان يك كلاس هر چند نفر كه معدل خوب بياورند حق دارند ارتقا يابند و به كلاس بالاتر بروند.

در اين مثال، مدير دبيرستان نبايد بدون جهت بين آنان فرق بگذارد و بعضى از آنها را به كلاس بالاتر ببرد و بقيه را محروم كند زيرا آنان همه حق دارند از كلاس بالاتر استفاده كنند و تقاوت، گذاردن بين آنان ستم است.

اما در موردى كه حقّى در بين نيست و تنها از راه احسان به عدّه يى چيزى بخشيده مى شود، تفاوت بين

افراد، ستم محسوب نمى گردد. مثلاً كسى كه مى خواهد مستمندان را ميهمان كند، اگر عده يى از آنها را برگزيند يا بين دعوت شدگان، از نظر پذيرايى فرق بگذارد، ستم نكرده است زيرا آنان حق نداشته اند تا پامال شده باشد بلكه هر چه به آنها داده شده، فقط جنبه ى كمك و احسان داشته باشد.

رعايت مساوات و عدالت در مواردى الزامى است كه همه داراى حق مشتركى باشند اما در جاييكه اصلاً حقى در بين نيست; جاى مساوات و عدالت هم نيست و فرق گذاردن بين افراد، ظلم و ستم محسوب نمى گردد.

بنابراين كسانيكه در آفرينش موجودات اشكال مى كنند و مى گويند چرا خدا همه رايكسان و بدون اختلاف نيافريده است و با آنان يكنواخت رفتار نمى فرمايد و اين امر را با عدالت خداناسازگار مى دانند،

سخت در اشتباهند و معناى واقعى عدالت را درك نكرده اند زيرا موجودات جهان حقى بر او نداشته اند و ندارند تا تفاوت و اختلاف در آفرينش و غيره، بى عدالتى باشد.

چرا كه اگر خدا كسى را اصلاً خلق نكند و يا در خلقت و آفرينش و غير آن بين افراد فرق بگذارد، حق كسى پامال نشده است تاظلم و ستم به شمار آيد.

ولى چون خدا دانا و حكيم است وكارى را بدون مصلحت انجام نمى دهد، جا دارد بپرسيم علت اين تفاوتها چيست؟

آيا اين اخلافتها در نظام هستى لازم است؟

و اگر نباشد بهتر نيست؟

اينها پرسشهايى است كه پاسخ آنها را در درس آينده خواهيم خواند.

_______  رمز اختلاف و نشيب و فراز درزندگى انسان  _______

رمز اختلاف در جهان خلقت

دانش آموز گرامى و ارجمند، حتماً نام سفينه ى فضائى آپولو را شنيده ايد كه نمونه ى جامع و شگرفى از پيشرفت شگفت انگيز بشر، در دستيازى به دانشها و تكنولوژى است.

بشر را از فراسوى ابرها در گذرانيد و از جو گذشت و گام كوتاه انسان را بر تارك ماه نشانيد و درى از جهان ناشناخته را به روى او گشود.

اگر ساختمان اين سفينه را در نظر بگيريم، مى بينيم كه توده يى عظيم از پيچ و مهره هاى كوچك و بزرگ و

دستگاههاى گوناگون ريز و درشت است سفينه ى فرماندهى، سفينه ى اصلى، كپسول فرعى ماه نشين، قسمت فرود آينده، قسمت صعود كننده، منبع هاى سوخت، دستگاههاى فرستنده و گيرنده و جهت يابى و موتورهاى مولّد برق و تجهيزات ايمنى و وسايل كافى جهت نگهدارى غذا، آب و مواد ديگر و... كه هر كدام عمل ويژه يى را انجام مى دهد. كه اگر اين دستگاهها گوناگون و اين گوناگونى در دستگاهها نمى بود، هرگز آپولو به وجود نمى آمد تا بتواند همه ى مشكلات راه بلند و سخت خويش را از پيش بردارد و تا ماه، به همراهى چند انسان، راه بسپارد.

آنچه در مثال بالا دريافتيم اين است كه در يك مجموعه ى مرتبط وهماهنگ، وجود اختلاف گوناگونى، اجتناب ناپذير است.

اكنون نظرى به جهان هستى نظر مى افكنيم تا دريابيم كه چم و خم و اختلاف در جهان هستى نيز بيهوده و بى علّت نيست. بى شك زيبايى و پيچيدگى جهان، معلول همان اختلاف اجزاء آن است.

اگر جهان كاملا يكرنگ و يكنواخت مى بود و اين همه رنگارنگى چشم نواز و فكرت آفرين و شعورانگيز در آن نمى بود، ديگر صحيح نبود انسانى وجود داشته باشد... آب بنوشد... گياه را بپزد و بخورد... تحرك را از موجهاى خروشان بياموزد... وقار و آرامش را از سكوت پاك صخره هاى دور فراگيرد...

شكوفايى را از سپيد شكوفه هاى بهارى....

و پاكى را از شبنم هاى سحرگاهى بهاران...

رامش و نرمش را از سينه ى تالاب ها و بركه ها....

و تواضع را از جارى آبشارهاى نقره فام....

پس وجود جهان و زيبايى آن در همين گوناگونى و اختلاف است. اين اختلاف را نه مى توان بيهوده دانست و نه بى عدالتى ناميد.

بى عدالتى آنست كه در شرايط كاملاً متساوى قانون هاى نامساوى وضع گردد.

در درس گذشته يادآور شديم ستم در موردى است كه همه حق داشته باشند از يك موضوع، به طور مساوى استفاده كنند ولى بين آنان تفاوت گذارده شود.

اما اجزاء جهان هستى، قبلاً وجودى از خويش نداشته و از پيش حقى بدست نياورده اند تا تبعيض بين آنها، بى عدالتى حساب شود.

و بايد گفت كه جهان آفرينش را همان اصل اختلاف را تشكيل مى دهد.

اگر اختلافى در كار نبود، اصلاً جهانى نبود و به جز

يك عنصر، چيز ديگرى وجود نداشت. همين اختلاف در خلقت است كه:

اتم ، منظومه ها، كهكشانها، درختها، گياهان و حيوانات را به وجود آورده است.

اينك نظر شما را به اختلاف وجودى انسانها جلب مى كنيم.

گوناگونى انسانها نيز، از همان اصل اختلاف بيرون نيست; اگر وجود اختلاف در ذوق و هوش و حافظه ى انسانها، مورد ايراد قرار گيرد كه چرا همه يكسان نيستند؟ بايد پيشاپيش از نبودن ذوق و هوش در گياه و جماد، ايراد گرفت.

ولى حقيقت مطلب اين است كه هيچ يك از آن دو مورد قابل ايراد نيست. زيرا انتقاد و ايراد وقتى بجا مى بود كه حق كسى پامال شده باشد اما هيچ يك از دو مورد، قبلاً نبود تا حقى داشته باشند و تفاوت بين آنها بى عدالتى باشد.

نكته ى ديگرى كه بايد به آن توجّه كرد اين كه

خداوند متعال از هر كس به اندازه استعداد و نيروى انسانى او تكاليفى خواسته است و هيچ كس را بيش از مقدار توانايى جسمى و كشش مغزى وى مسؤول ندانسته است و اين خود عين عدالت است.

به عنوان مثال اگر رئيس دبيرستانى سئوالات امتحانى كلاس ششم متوسطه را براى شاگردان كلاس اول دوره راهنمايى طرح كند ظلم كرده است ولى اگر حل مسائل آسان رياضى را از كلاس اول به حل مشكل جبر و مثلثات رااز كلاس 6 رياضى خواستار شود هيچ خردمندى به او نسبت ظلم و ستم را نمى دهد بلكه او را در اينجهت به تمام معنى عادل و دادگر مى داند بنابراين اگر موجودهاى مختلف، چشم ديده مى شدند و به طوريكنواخت مسئوليت مى داشتند، اختلاف در خلقت آنها بى عدالتى مى بود ولى مى دانيم كه مسئووليّت ها به ميزان استعدادها و امكانات افراد تعيين مى شود و در اين صورت ستمى نيست.

چنانكه در يك ماشين اگر كارى كه از يك پيچ كوچك خواسته شده است، درست همان كارى باشد كه بزرگترين چرخ آن ماشين، به عهده دارد، بى عدالتى است ولى اگر از هريك به اندازه ى قدرتش كار خواسته باشند، عدالت برقرار شده است.

علاوه ما چون خداوند متعال را حكيم مى دانيم و او هيچ كارى را بدون مصلحت بندگان انجام نمى دهد و معتقديم كه سراسر جهان از نظم خاصّى برخوردار است به طورى كه هيچ نقطه اى از آن بى حساب و بدون بى نظم به وجود نيامده است چنانكه در درسهاى گذشته به تفضيل بيان شد كه هيچ چيزى در جهان بى نظم و بى فايده نيست و چنانچه برخى از موارد به نظر سطحى، نامنظم و يا بدون فايده جلوه كند در واقع معلول كوتاهى و نارسايى عقول ما است و هرگز

ندانستن دليل بر نبودن نيست.

بنابراين با توجّه به مطالب فوق به يقين در مى يابيم كه تمام اين اختلافات داراى مصلحت است و همه در نظام آفرينش مفيد و صددرصد لازم است لازم است ولو اينكه ما از ديده گاه عقول قاصرمان نتوانيم درك كنيم.

اگر بگوييم ممكن مى بود كه همه ى افراد، تمام ذوق هاى مختلف را يكجا مى داشتند و آنگاه براساس لزوم و احتياج، خودشان كارها را تقسيم مى كردند، پاسخ اين است كه در آن صورت انسانهاى آسان جو، هنرهاى بلند و سبك تر را انتخاب مى كردند و هنرهاى سنگين و پرزحمت و كارهاى پايين و پايين تر بر زمين مى ماند و هيچ كدام از آنان كه در يك سطح بودند و يكنواخت فكر مى كردند حاضر نبودند بكارهاى پايين و پايين تر كه نه سود زيادى دارد و نه عنوان و شهرتى، بپردازند.

بهره گيرى از همه سوى زندگى

روح انسانها در پذيرش زيباييهاى اخلاقى و در تكامل يافتن، حالت ويژه يى دارد.

به تدريج و آرام و آهسته در اثر برخورد با مشكلات و قرارگرفتن در راحتيها و چشيدن تلخ و شيرينهاى زندگى تكامل مى يابد.

در همين چم و خمهاست كه شكيبايى مى آموزد... گاه در فراز نعمت مى نشيند و گاه به نشيب مسكنت افكنده مى شود.

خوشبخت كسى كه در هر وضع قرار گيرد، آن را در راه تكامل روحى و كمال انسانى خود استخدام كند.

اگر ثروتمند است، با دستگيرى از بينوايان و رسيدگى به يتيمان قدمى در راه تكامل خود بردارد. و روحى بزرگ و انسان دوست گردد. اگر چه مى تواند آن را در راهى آسان و چرب و شيرين مصرف كند و هيچگونه استفاده ى معنوى نبرد.

و نيز اگر تهى دست است، به جاى تجاوز به مال و حقوق ديگران به قناعت و صبر و عزّت نفس بگرايد و سنگ مشكلات زندگى را با سر پنجه ى فعّاليّت و بردبارى، از پيش پاى بردارد.

پس همه ى فراز و نشيبهاى زندگى و همه سوى آن، راهى براى تكامل است و بايد از گذرگاه تنك يا فراخ آن، قدمى در راه تكامل خويش برداريم.

پس همه ى فراز و نشيبهاى زندگى و همه سوى آن، راهى براى رشد انسانى است و بايد از گذرگاه تنگ يا فراخ آن، قدمى در راه تكامل خويش برداريم.

منظور اين نيست كه به دست خود، خويشتن را در تنگناى مشكلات و تهى دستى بيفكنيم، در اين صورت بديهى است كردارى زشت از ما سرزده است چرا كه از استعداد خداداد خويش استفاده نبرده ايم. بلكه مقصود

آن است كه اگر كوشش كرديم ولى به جايى نرسيد و يا از فراز ثروتمندى و راحتى به نشيب تهى دستى و سختى فرو غلتيديم، نه پنداريم كه بيچاره شده ايم، بلكه بدانيم كه به هر سو بغلتيم بالا، پايين، راحتى، سختى، همه ميدان تازه يى براى جولان روحى ماست كه بايد با تحرّك و بكار بردن انديشه، از همان وضع كه داريم، بيشترين سود را براى قوام روحى خود ببريم. كسى كه چنين منطقى داشته باشد، زندگى را در هيچ جلوه يى برخلاف عدالت و مصلحت نمى داند و به هر سوى كه رو آورد خود را پيروز و كامياب مى بيند.

قرآن كريم در همين زمينه مى فرمايد: وَ رَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْض دَرَجات لِيَبْلُوَكُمْ فى ما اتيكُمْ.(1)

___________________

1. سوره انعام، آيه 165 .

خداوند برخى از شما را بر برخى ديگر برترى داد تا در آنچه به شما داده، آزمايشتان كند.

منظور از آزمايش بهره بردارى از وضع موجود است پس هر وضعى كه براى بشر پيش آيد، براى تكامل يافتن روح اوست و اين خود عين لطف و عدل است.

اين است فلسفه ى اختلافها و نشيب و فرازها كه با اصل عدالت، هيچ گونه منافاتى ندارد.

اگر در پاره يى از حوادث جهان نتوانستيم به فلسفه ى آن آشنا شويم، نبايد آنها را ظلم و ستم بدانيم زيرا نظام خلقت به دست خداى قدرت كسى استوار شده است كه هيچگونه عامل ستم در او راه ندارد و آنچه براى ما

خواسته همه از روى مهر مى باشد.

و اين حقيقتى است كه ما بارها بر پيشانى حوادث و رويدادها در خود و يا ديگران، به روشنى ديده ايم گاه حادثه يى را زيانبخش پنداشته ايم در صورتى كه پس از چندى روشن شده است كه نه تنها زيانى نداشته، كه مفيد هم بوده است. قرآن مى فرمايد:

و عَسى اَن ْ تَكْرَهوا شَيئاً وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُم ْ وَعَسى اَنْ تُحِبّوُا شَيْئاً وَهُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَاللّهُ يَعْلَمُ وَاَنْتُم ْ لاتَعلمونَ.(1)

بسا چيزى را دوست نداريد و حال آنكه همان به سود شماست. و بسا كه چيزى را دوست مى داريد اما به زيان شماست خدا مى داند و شما نمى دانيد.

_________________

1. سوره ى بقره، آيه ى 216 .