اين نوعى غرور و خود فريبى است كه طالب علم بپندارد تحصيل، بهتر و با فضيلت تر از تهجّد و نماز شب است. اهل تقوا، حتّى يافتن نيّت صالح در آموختن دانش را مديونِ نماز شب و تهجّد و ناليدن به درگاه خدا و استغاثه در دل شب هستند. نماز شب در تصحيحِ نيت و انگيزه هم بسيار مؤثّر است.

استاد من در علوم و معارف راستين براى من گفت كه هيچ يك از آخرت جويان، به مقاماتِ بالاى دينى نرسيدند مگر در سايه تهجّد و راز و نياز. اين نكته در احاديث هم آمده است و روايتى كه مى گويد هر كه نماز شب نخواند از پيروان ما نيست، براى زدودن اين وسوسه شيطانى كافى است.^[56]

مؤمن، نماز شب را در تقويت بُنيه علمى از مطالعه مؤثّرتر مى يابد. استاد ما به ما سفارش مى كرد هرگاه در مطالب علمى دچار تحيّر و سردرگمى شديد، به خدا روى آوريد و به درگاه او بناليد و ما اين را تجربه كرديم! راز آن نيز روشن است. علم، فقط با آموختن زياد و مطالعه نيست، بلكه نورى است كه خداوند در دل كسى كه بخواهد مى افكند. تهجّد نيز دل را روشن مى سازد و نورانيت قلب مؤمن را پايدار مى كند. مناجات در نيمه شب چنين است. نماز شب، ضدّ تحصيل علم نيست، بلكه از عوامل و اسباب آن است. بسيارى از محصلين نماز شب خوان را شناخته ايم كه تهجّد، سبب تيز فهمى، خوب فهمى و درست فهمى آنان شده و در مسائل علمى به آراء استوارى دست يافته اند، بر خلاف آنان كه فقط خواسته اند از راه مطالعه كتابهاى علمى به مقصد برسند كه گاهى هم گرفتار انحرافات فكرى شده اند.

به هرحال، مؤمن بايد از آغاز روز و اوّل شب به فكر تهجّد خود باشد و مقدّمات و زمينه هاى آن را فراهم كند، در روز بخوابد، اوّل شب زود بخوابد، جاى مناسب، كتاب دعا، آب وضو، مسواك، چراغ و.. را فراهم سازد و هنگام خواب، آيه «قُلْ انّما انا بَشرٌ مِثلكم...»^[57] را بخواند كه براى بيدار شدن، مفيد است و تجربه شده است.

حالِ اوّل شب، در توفيق آخر شب مؤثّر است. كسى كه در پى نماز شب است، بايد آدابِ خوابيدن را آنگونه كه مورد رضاى خداست، مراعات كند، تا خدا هم توفيق سحرخيزى و شب زنده دارى به او عنايت كند. از مهمترين اين وظايف، «محاسبه» هنگام خوابيدن است. از شب گذشته تا اين شب را دقيقاً محاسبه كند و از خود حساب بكشد كه چه كرده و چرا كرده است.