نماز گزار بايد چشم به راه اذان باشد و همان گونه كه منتظر مجالس انس با دوستان خويش است و دعوت به آنگونه محافل را اجابت مى كند، به نداى اذان هم اشتياق نشان دهد و ادب اين ندا را مراعات كند.
اذان با نام خدا آغاز مى شود و پايان مى پذيرد. يعنى خدا اوّل است و آخر، ظاهر است و باطن. وقتى تكبير را مى شنوى، دل خود را براى بزرگداشت آن و كوچك شمردن دنيا و آنچه در آن است، آماده ساز، تا از دروغگويان در تكبير خود نباشى و با شنيدنِ «لا اله الاّ الله»، خاطر خويش را از هر چه جز خداست، دور كن و آنگاه كه به رسالت شهادت مى دهى، خود را در محضر پيامبر ببين و ادب كن و به رسالت او گواهى بده و بر او درود فرست. اذان را كه با تكبير و ياد خدا به پايان مى برى، با آن تجديد عهد كن و آنگونه كه با «اللّه» آغاز كردى با همان به انجام برسان و ابتدا و انتهاى خويش و تكيه گاه و نيروى خودت را بر او قرار بده. چگونگى اذان و جملاتش مى گويد كه آغاز هر چيزى و سرانجام و قوام هر چيزى خداست.
اصل نماز
نماز، ياد خداست، مقصود از اين عبادت، حقيقت آن است نه شكل ظاهرى. پيامبر خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود: خداوند به نمازى كه شخص، قلب خود را همراه بدنش حاضر نكند، نگاه نمى كند.[32] و فرمود: هرگاه نماز واجب مى خوانى، آن را در وقت خود و چنان بخوان كه گويا از آن وداع مى كنى و آخرين نماز توست.[33]
عمده، حضور قلب و توجّه باطنى است و چگونگى نمازهاى اولياى دين و امامان كه پيشتر اشاره شد گوياى آن است كه بايد به حقيقت و باطن نماز توجّه داشت. در حديث است كه نماز، ستون دين است. اگر پذيرفته شود اعمال ديگر هم قبول مى شود و اگر ردّ شود، اعمال ديگر نيز رد مى شود.
نامهايى كه بر اجزاء نماز گفته مى شود، مانند تكبير، قرائت، ذكر، ركوع، سجود، تشهد، سلام، اينها فقط نام صورتِ اين اعمال نيست، بلكه صورت و حقيقت مورد نظر است. وگرنه، هرگاه عمل انسان با حقيقت تكبير و سجود متضادّ باشد بايد نام آن را تحقير گذاشت، نه تكبير. آنچه كه از روايات بر مى آيد، حقيقت نماز با شش معنا تحقق مى يابد:
