عشق در شأن انسان، عشق عقلانى و عرفانى است نه حسّى و خيالى ثمره ماندن در عشق حسّى و خيالى، ماديگرايى و دنياگرايى است. در صورتى كه عشق عقلانى، خداگرايى و آخرت گرايى را در نفس شكوفا مى سازد و عشق عرفانى، وصال به معشوق و معبود حقيقى را به همراه دارد.

انسان، در عين حال كه عاشق خويش است و به خود محبّت مفرط دارد، به آنچه زيباست عشق مىورزد. در مرحله عشق حسّى، طالب زيباييهاى ظاهرى و مادّى بوده و در مرحله خيال، به زيباييهاى موجود در ذهن روى مى آورد. چنانكه در مرتبه عشق عقلانى، عاشق حُسن معنويّت و جمال حقّ است.

* معشوق انسان كيست؟

با توجه به اين حقيقت كه انسان عاشق خويش است، و معشوق خودش; اين نكته براى انسان مخفى نيست كه ماندن در خود، آرامش و اطمينان ايجاد نمى كند. در صورتى كه يكى از نشانه هاى معشوق اينست كه با وصال به او، سكونت نفس و آرامش قلب حاصل شود. درست است كه انسان عاشق خود است، لكن اين عشق هدف نيست، بلكه طريق و راه رسيدن به عشق برتر است.

براى يافتن معشوق حقيقى لازم است صفات و خصوصيات او را مشخص سازيم. راه شناخت معشوق خواسته فطرى ماست. اگر خواسته اى خارج از درون و فطرت بر نفس ما تحميل شود، هرگز تعيين كننده هدف نخواهد بود.

خواسته تحميلى، خواسته حقيقى نفس نيست; لذا بايد ديد، فطرت چه خواسته اى دارد و براى او كدام معشوق با چه خصوصياتى مى تواند مطلوب باشد.

نفس انسان، داراى خواسته هاى بسيار و متضادى بوده و تمام آنها نمى توانند تعيين كننده معشوق حقيقى باشند، زيرا تعيين مطلوب واحد با توجه به تضاد خواسته هاى نفس غير ممكن است. بنابراين، يك فطرت در ميان فطرتها و ميلها بايد شاخص مطلوب باشد.