سير در گلستان نفس از آن جهت حصول لذّت را در پى دارد كه به لطايف و جلوه هاى مختلف و گوناگون روح انسانى برخورد مى كند; لطايفى كه در هيچ باغ و بوستانى از طبيعت و در هيچ گلزارى و در هيچ پديده اى يافت نمى شود.

قواى فضيلت (ديگران را دوست داشتن، جود و بخشش، ايثار و گذشت، عاطفه و محبّت، حلم و بردبارى، مدارا، فطرت حريّت و آزادى طلبى، فطرت كاشفه و شهود شهادت طلبى، حق طلبى، عزّت خواهى، عدالت خواهى، نرمخويى، خوش اخلاقى، مايل بودن به خير، راستگويى، امانتدارى، حُسن خدمت به جامعه، عقل، شعور، اراده به اختيار پرستش حق، اعتراف به حق و به حُسن تدبير، و...) از جمله جلوه هاى روح انسان هستند كه انسان از داشتن چنين قوايى به ظهور فعلى رسيدن آنها لذّت مى برد.

شخص عارف به فضايل روح خويش هر چند از مشاهده آنها لذّت مى برد، امّا از اين نتيجه اى كه در اين سير فكرى و عقلى مى گيرد، لذّت بيشترى مى برد. و آن اين كه متوجّه مى گردد اين فضايل در لطايف و كمالات وجودى وابسته به وجود خداى متعال است كه در پرتو فطرت توحيدى و خداجويى انسان حاصل مى شود. و نيز ظهور فعلى اين فطرتها و فضايل در پرتو انجام تكاليف دينى ـ كه رابطه و وابستگى ارادى به خداى متعال است ـ امكان پذير است. لذّت بردن از اين توجّه، به مراتب شديدتر از لذّت سير تعقلى است، چون روح انسانى به عالى ترين خير و كمال خويش ـ كه همان رابطه تشريعى و وابستگى ارادى و در نهايت وصال حق است ـ نايل شده است. و چنين به نظر مى رسد كه بيان اميرالمؤمنين(عليه السلام) اشاره به همين مطلب باشد; «نالَ الفوزَ الاْكْبَرِ مَنْ ظَفَرَ بِمَعْرِفَةِ النّفسِ^[118]; آن كه به معرفت نفس دست يافت، به پيروزى بزرگى رسيده است.»

علاوه بر آنچه بيان شد، در اين سياحت فكرى، شخص به عيوب و نقايص و نقطه ضعفهاى خود آگاه مى شود و با اين حال از اين كه با شناخت عيوب، مى تواند آنها را مهار كند و در صدد رفع آنها برآيد (تا زمينه رشد فضايل آماده شود) لذّت مى برد; امّا از وجود ضعفها متأثر و ناراحت مى شود. در صورتى كه اين الم و درد مقدّمه دورى جستن از دنائتها و پستى هاست.