خلاصه اين كه علوم تجربى كه در پرتو ادراكِ حسّى و خيالى و تفكّرِ در آنها به دست مى آيد آن گاه كه در خدمت دين (خداشناسى، معادشناسى و...) و رشد انسانى در آيد از ارزش اخلاقى مثبت برخوردار خواهد شد. در صورتى كه عامل انحراف و گمراهى واقع شود، ارزش اخلاقى منفى پيدا خواهد كرد. و لذا دانشمندانى مورد وثوق و اعتماد هستند كه از عقل و دين در جهت دادن به علوم خود كمك بگيرند.

امام على(عليه السلام) فرمود: «... وَ الْمَوْثُوقُ بِهِ صاحِبُ الْعَقْلِ وَ الْدِّينِ^[50]; صاحب عقل و دين مورد اعتماد و اطمينان است.»

* ادراك عقلى

انسان از نيرو و قوه ديگرى نيز برخوردار است كه گاه به تجزيه و تحليل و بررسى مسائل مى پردازد كه حواس پنجگانه از درك آن عاجزند، مانند: شناخت هستى، شناخت توحيد، معاد و... و گاهى به درك كليات نايل مى شود، مانند: تصور انسان، جهان، حيوان، جماد و... و گاهى نيز جداكننده حق از باطل، خوب از بد و بيان كننده معيارهاى كلّى حق و باطل و خوبى و بدى مى شود، مانند حُسن و خوبى عدالت و قُبح و زشتى ظلم.

از چنين نيرو و قوه اى كه به درك مسائل غير محسوس، كليات و حق و باطل نايل مى شود، به عقل نظرى تعبير مى كنند. لذا انسان داراى فطرتى به نام فطرت عقل مى باشد كه قادر است با تصرّف در ادراكات حسّى به ادراكات غير حسّى نايل شود و يا به طور مستقل به فهم مسائلى چون حسن عدالت و قبح ظلم برسد. و يا قوانين تجربى را تعميم داده، آنها را به صورت كلّى در آورد.

و نيز همين نيرو قادر است مسائلى عملى را به طور مستقل يا به كمك دين تشخيص داده و انسان را به انجام آن برانگيزد (بايد امانت دار بود، بايد ولّى نعمت خود را ستايش و حمد كرد و...) آن نيرو را از اين جهت عقل علمى مى گويند.

پس، منظور از عقل ـ كه با دخالت در ادراكات حسّى و خيالى بهره معنوى مى گيرد ـ همان عقل نظرى است كه زيربناى مسائل عملى، عقل عملى و اخلاق عملى است.

انسان با فهم عقلى، با حق بودن خدا، معاد، دين پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم) و... پى مى برد و با فهم عقلى، خير را از شرّ، حق را از باطل جدا مى كند و در پرتو اين فهم، نفس، عقال شده و كمتر دچار لغزش و خطا مى شود. بدين لحاظ، در لغت، عقل را به امساك، خوددارى كردن و بستن، معنا كرده اند^[51]. و اين معنا در بيان رسول گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله وسلم)در جواب شمعون كه از عقل سؤال كرد، آمده است.