رسول اكرم(صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود: «إنَّما الأعْمالُ بِالنِيّاتِ وَ انَّما لاِمْرِء مانَوى;^[45] جز اين نيست كه تمام اعمال به وسيله نيّتها و انگيزه ها امتياز پيدا مى كنند و براى هر شخصى چيزى جز آنچه نيّت مى كند، نيست».

ارزش اخلاقى ادراكات در حيطه اختيار و اراده و انگيزه انسان است. ادراكات، فعل نفس هستند و فعل نفس در مرتبه انسانى آن در حيطه اختيار است.

بعضى افعال، فطرى يا غريزى بوده و از حيطه اختيار نفس خارج است، ولى جهت دادن و نحوه به كارگيرى آنها اختيارى است; از اين حيث داراى ارزش اخلاقى است.

براى توضيح بيشتر مطلب، بهره گيرى اخلاقى از انواع ادراكات را مورد بررسى قرار مى دهيم.

* احساس و خيال

بهره مندى انسان از طبيعت مادّى به وسيله ادراك حسّى و خيالى است. حواسّ پنجگانه به همراه خيال و حافظه آنگاه كه بر مركب انديشه مى نشينند، علوم تجربى را به وجود مى آورند و سبب اين همه اختراعات، اكتشافات و نوآوريها مى شوند. از اهمّ علوم، علم پزشكى است كه با كشف مسائل و موارد آن از طريق تجربه راه مداوا را به روى بشر گشوده و انسان را از بيماريهاى جسمى ـ جز مواردى ـ رهانيده است. بنابراين، نقش عظيم ادراك حسّى و خيالى را در حيات مادّى بشر نمى توان ناديده گرفت.

اگر به زندگى مردم در هر نقطه كره خاكى بنگريم و در رفتارشان با خود، اجتماع و روابط مختلف سياسى، فرهنگى، اقتصادى و... نظر كنيم، و يا آثارى را كه بر جاى مى گذارند ملاحظه كنيم، خواهيم يافت كه محور رفتارى غالب افراد، ادراك حسّى و خيالى است و كمتر كسانى هستند كه حركتى عقلانى داشته باشند.

لازمه جهان طبيعت، عبور انسان از ادراك حسّى و خيالى به ادراك عقلانى است. اين كه غالب زندگيها و روابط بر اساس احساس و خيال است، مورد اعتراض و مذمّت نبوده و نبايد قرار بگيرد، زيرا در ابتدا، بُعد جسمانى و طبيعى، بر بُعد معنوى غالب است.