از ديدگاه نخست (آسمانى) چون انسان، خدا محور است (... اِنّا لِلّه و انّا اليه راجعون)^[179]مفهوم حريّت را بايد به عبوديت انحصارى و فراگير انسان در برابر خداوند و پاى بندى مطلق، به شريعت از يكسو، و گسستن حتى نامرئى ترين رگه هاى وابستگى به غير حق (پرهيز از شرك خفى و جلّى) از ديگر سو، تفسير كرد; كه ميوه هاى شيرين آن در زندگى فردى و اجتماعى دين باوران، به شكل خشيت راستين از خداوند و دل مشغولى هماره به پرستش الهى (وهب لى الجدّ فى خشيتك و الدّوام فى الاتّصال بخدمتك) و وارستگى از دنيا، ستيز با ستمگران و رهايى از بردگى ذهنى و اطاعت كور از ديگران و... تبلور مى يابد.

در نگاه دوم (خرافى) آدمى در حصار ذهنيت كور خويش و زنجير اسارت پندارهاى پوشالى و تارهاى عنكبوتى و بند رقيّت طاغوت، زندانى است و به خيال خام خويش، به دليل بريدن از وحى، در پندارِ آزادى، روزگار مى گذراند.

در نگرش انسان مدار (ديدگاه سوم يا امانيسم) آدمى خوشبختى خويش را در رهايى مطلق و آزادى افراطى، حتّى از قوانين الهى مى پندارد و هيچ بايد و نبايدى را به رسميّت نمى شناسد. كه در بُعد اخلاقى و اجتماعى، به اباحيّت و آزادى انگارى بى مرز و مهار گسيخته (ليبراليسم اخلاقى، اجتماعى) مى انجامد.

نقطه مشترك دو ديدگاه اخير، انسان شناسى علل برخاسته از انديشه محض انسانى بريده از وحى و نيز منش رفتارى متضاد با شريعت آنهاست.

در اين مجال، در صدد بررسى و نقد ديدگاه هاى متفاوت، در اين باره نيستيم، بل، آزادى و حريّت انسانى را از ديدگاه فرهنگ اسلامى مى كاويم و جهت تبيين بهتر اين ديدگاه، تنها در يك بحث مقايسه اى، به مفهوم آزادى در آينه ذهنيّت انسان معاصر مى نگريم.