آنچه كمال نهايى انسان را تشكيل مى دهد، صورت دوم است. البته هر كدام از دو صورت مراتبى دارند كه هر اندازه قوى تر باشند، رابطه، بهتر و عالى تر خواهد بود.

انس با خدا

اگر خود را فريب نداده و به دقت به دنيا بنگريم، خواهيم ديد كه دنيا، سراى وحشت، غم، گرفتگى و خستگى است. با هر گلى خواستى انس بگيرى واز زيبايى اش شاد شوى، هنوز به الفباى خوشحالى راه نيافته، باد خزان پژمرده اش مى كند. به هيچ كس نمى نگرى جز اين كه پس از مدتى مى يابى كه تا جايى با تو است كه منافعش اقتضا كند. به هر حال، دنيا محل وحشت و ناامنى است. به بيان بلند امير المؤمنين على عليه السلام:

«دارٌ بالْبَلاءِ مَحْفُوفَةٌ وَ بِالْغَدْرِ مَعْرُوفَةٌ لا تَدُومُ أحوالُها وَ لا تَسْلَمُ نِزّالُها» ; (دنيا) سرايى است كه بلا آن را احاطه كرده و معروف به مكر شده است. حالات آن، هميشگى نبوده و در حال دگرگونى و بى ثباتى است; و فرود آمدگان در آن سالم نمى مانند.^[47]

حال به روح انسانى خود نظر كن: طالب فرح و آرامش است. محبوبى مى طلبد كه در جوارش شاد و خرم باشد; از لطافت و جمالش بهره برد و از مشاهده او آرام گيرد. پس از آن كه دانستى كمال نهايى انسان در قرب و شهود و رابطه حضورى است; و روحت طالب جمال و كمال اوست; نيز بدان كه روح و شادمانى، استبشار و خرمى در همين شهود و قرب او نهفته است; و هرگز تو را رها نمى سازد; او از تو نفعى نمى برد تا براى آن تو را بخواهد; تو را دوست دارد كه مونس تو در تنهايى دنيا وتنهايى قبر باشد.

به داوود(عليه السلام) فرمود: «كُنْ بى مَسْتأنِساً وَمِنْ سِواىَ مُستَوحِشاً»^[48] به من شادمان و خرم باش و از غير من در وحشت.