انسان، در پرتو اخلاق اسلامى، مراحل سير و سلوك را طى مى كند تا زمينه رشد را فراهم كرده و قابليّتى را در نفس ايجاد نمايد تا از جانب مبدأ وجود، بر ظرفيت وجودى اش افزوده شود تا متخلّق به صفات الهى گرديده، در نهايت به قرب الهى نايل شود.

«فَمَن كانَ يَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَ لا يُشْرِكْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أحَداً»^[11]. كسى كه به لقاى پروردگارش اميدوار است; بايد نيكوكار شده و در پرستش خدا كسى را با او شريك نگرداند.

اخلاق و شخصيّت

حقيقت باطنى شخص كه تعيين كننده نحوه افكار، رفتار و گفتار اوست; شخصيّت ناميده مى شود و منظور از حقيقت باطنى، مجموعه استعدادها، فطرتها و غرايزى است كه ظهور فعلى يافته اند. گاهى نيز شخصيت، به موقعيّتى كه شخص دارد; اطلاق مى شود; با توجه به موقعيّت و اعتبار اجتماعى اش شخصيت اجتماعى، و با توجّه به اعتبار علمى و سياسى اش، شخصيت علمى و سياسى پيدا مى كند. اگر چه موقعيتهاى مختلف اجتماعى، علمى و سياسى و ... بر رفتار، گفتار و افكار شخص تأثير مى گذارد; لكن تشكيل دهنده شخصيت حقيقى او نيست. ممكن است دو فرد از نظر شخصيّت علمى و اجتماعى يا سياسى مساوى باشند و به يك نحو مورد احترام قرار گيرند; ولى به لحاظ شخصيت حقيقى، كاملاً متفاوت بوده و هركدام روش و سبك رفتارى مخالف با ديگرى داشته باشد. كيفيت تربيت، نوع هستى ادراكى و نحوه تجزيه و تحليل حيات و مسائل مربوط به آن، فعليّتى را در نفس انسان ايجاد مى كنند كه سازنده و فاعل شخصيت حقيقى است.

جايگاه اخلاق در اين جا اين است كه به شخصيّت، رنگ و روش و رويّه مى دهد. زيرا تربيت ظهور فعلى قواى نفس، و اخلاق، نحوه آن ظهور است. براى توضيح، به آن دو فردى را مثال مى زنيم كه استعداد علمى آنها يكسان شكوفا شده و از نظر تربيت استعداد علمى هر دو يكسان هستند. امّا نحوه و روش ظهور فعلى آنها ممكن است متفاوت باشد. و لذا به كارگيرى تربيت علمى درآن دو فرد مختلف خواهد بود.