جوان و دوران بلوغ

دوره سـيزدهم، شماره دو

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  2  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نام: جوان و دوران بلوغ

نويسنده: هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر: مؤسسه در راه حق قم ـ تلفن 2ـ7743221

تيراژ: 10000 جلد

قطع: جیبی

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  3  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

رشد ذهنى و عقلى جـوان

جوان در اين دوره، رشد ذهنى بيشـترى پيدا مى كند و از لحاظ ابزار ذهنى به حداكثر تحوّل عقلى خود مى رسد. او مى تواند كاملا عمليات ذهنى را انجام دهد.

آنچه يك بزرگسـال را از يك نوجوان، ممتاز مى كند، تعقل و تجربه است، جوان به خوبى مى تواند قضاياى منطقى را دريابد و خوب و بد را از هم تميز دهد; مى تواند به سادگى در مورد كارهايش استدلال كند، زيرا نوعى هماهنگى بين توانايى هاى ذهنى و عملى او به وجود آمده

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  4  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

است. استعدادهايش از حالت عمومى ـ براساس رغبت ها و ذوق هايش ـ جهت گيرى خاص پيدا مى كند و به يكى از كارها و يا فعاليت هاى فنى و هنرى و... علاقه مند مى شود.

داراى قدرت تفكر گرديده و مى خواهد خود را از قيد واقعيت هاى محسوس و ملموس دوران كودكى رها سازد. ممكن است در بعضى از مسائل شك كند، ولى او مى خواهد باورها و اعتقادهاى خود را دوباره، بازسازى كند و آنها را از روى استدلال و دليل قبول كند; به همين جهت در مكتب اسلام، در دوران بلوغ و تكليف از جوان خواسته شده است كه عقايد والدين را به صورت تقليدى نپذيرد، بلكه اصول اعتقادى را با استدلال منطقى ياد بگيرد تا در اعماق جانش نفوذ كند و در حوادث و پيشامدها براى او شك و ترديد

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  5  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

حاصل نشود. در اين مرحله از زندگى او بايد بداند كه زندگى فقط در خورد و خوراك، خلاصه نمى شود و ديگر نبايد، همچون دوران كودكى به دنبال لذت جويى و لذت گرايى باشد. هدفى عالى در زندگى انسان وجود دارد، كه بايد آن را تعقيب كند و در مسير كمال حركت نمايد. بايد چگونه زيستن را بياموزد و با برگرفتن رهنمودهايى از زندگى انسان هاى به كمال رسيده، چون پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)و ائمه معصومين(عليهم السلام) خطوط زندگى نوين خود را ترسيم نمايد.

ظهور هويت «من» در جوان

جوان در دوره بلوغ با بحران هاى فوق العاده اى روبرو مى شود، كه از سه محور او را محاصره كرده است:

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  6  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بحـران بيولوژيكى;

بحـران روحى و روانى;

بحـران اجتماعى.

در بحران بيولوژيكى، بدن جوان تغييرات زيادى پيدا مى كند كه با تحريك هاى جنسى توأم است. در مرحله اول، جوان بايد خود را با اين تحوّل ها و تغييرهاى جديد جسمى و جنسى سازگارى دهد. در بحـران هاى اجتماعى، جوان نيازهاى اجتماعى خود را به صورت شركت در فعّاليت هاى جمعى و اظهار تعلق به گروه و عضويت در آن برطرف مى سازد. مسأله مهم در بحران روحى و روانى، يافتن هويت «خود» است. او تا به حال تصور درست و روشنى از خود نداشته، ولى كم كم خود را به صورت يك وجود نو ظهور،

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  7  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كشف مى كند.

او بايد هويت دوره هاى قبلى زندگانى اش را باموقعيت جديدش، پيوند دهد; در اين جاست كه هويت فردى اش شكل مى گيرد. حالت هايى را در خود احساس مى كند و گاهى هم كه تنها مى شود به جستجوى سؤال هاى چون:

من كيسـتم؟

جهان پيرامون من چيست؟

رابطه من با جهان، چگونه است؟

من كجاى عالم هستم؟

هدف من چيست؟

من چگونه بايد باشم؟

مى پردازد. همه اين پرسـش ها بر اثر «بحـران هويت» و

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  8  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آگاهى به خود براى جوان پيش مى آيد و او را دچار يك نوع نگـرانى و سرگردانى مى كند.

جوان در جستجوى شخصيّت خود، به اين نتيجه مى رسد كه چيزهايى را كه براى او مهم و كارهايى را كه برايش ارزشمند است بشناسد. همچنين او در پى به دست آوردن معيارهايى است كه بتواند براساس آنها رفتار خود و ديگران را مورد قضاوت و ارزشيابى صحيح قرار دهد.(1) اين جستجوى ذهنى، اگر مسير طبيعى اش را طى كند و براساس

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اگر جوان با تحقيق دقيق به انديشه هاى اصيل نپردازد و با اصول جهان بينى اسلامى آشنا نگردد، افكار و انديشه هاى خشك علمى، عقل او را در حسـاس ترين و فعال ترين دوران عمر، مغلوب انواع تخيل ها و توهّم هاى خيال انگيز و رؤياهاى كاذب خواهد نمود. در چنين شرايطى جوان قادر به تشخيص راه درست از نادرست و موضع گيرى صحيح از ناصحيح نخواهد بود، زيرا او در عالم رؤياهاى شيرين دوران جوانى غوطهور شده و از حقايق و مسلّمات جهان خارج و از شناخت مبدأ كمال و آفرينش و وسايل تكامل و نزديكى به آن، جدا شده و بى خبر مانده است.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  9  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بينشى صحيح، پاسخى منطقى دريافت دارد، شخصيّت فردى و اجتماعى اش درست شكل مى گيـرد و احسـاس اعتماد به نفس در وى قوّت مى يابد. در اين مرحله است كه نقـش سازنده و حياتى دين در توجه دادن وى به سوى خدا و مبدأ كمال و نيز در پرورش روح و روان و شخصيّت جوان آشكار مى گردد. زيرا به پرسش هاى عميق و ظاهراً ساده كه از ضمير ناخودآگاه جوان، سرچشمه گرفته و بعضاً در ذهنش طرح مى گردد، پاسخ داده مى شود و به قلبش ثبات و آرامش بيشترى مى بخشد و او را از سرگردانى روحى و روانى، نجات مى دهد.

در اين صورت است كه شخصيّت جوان، شكل و جهت مى يابد و با الگو گيرى از شخصيّت هاى بزرگ پيشوايان

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  10  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

دينى، اراده اش قوى مى گردد، به طورى كه با همّتى بلند، بزرگ ترين نيروى دوران زندگى خويش را در راه سازندگى خود و ديگران به كار مى اندازد.

تـرس در جـوان

تجربه ها و تحقيق ها نشان داده است كه اغلب ترس هاى موهوم و بى پايه دوران كودكى (مانند ترس از تاريكى و تنهايى و حيوانات و...) در دوره جوانى از بين رفته و جاى خود را به ترس هاى جديدى كه مخصوص اين دوره است، مى دهند.

آن دسته از ترس هاى دوره جوانى و نوجوانى كه به كارهاى مدرسه مربوط مى شود، غالباً به احسـاس نقص و ناتوانى و زياده روى در اثبات مقام و موقعيت اجتماعى،

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

برمى گـردد.

ممكن است تنها گفتگوى ميان دوستان و يا خويشـاوندان و يا مطالعه بعضى از موضوعات يا شنيدن خبرهايى از رسانه ها، اضطراب و پريشـانى او را تحريك كند.

او در هراس است كه مبادا در امتحان ها موفق نشـود و يا در آينده با شكست روبرو شود و از عهده انجام تكاليف مدرسه به خوبى برنيايد و مورد تحقير و سرزنش قرار گيرد; مى ترسد موقعيت او در كلاس درس، متزلزل شده و مورد تمسخر آموزگار و همكلاسى هايش قرار گيرد و در آن هنگام، قادر به پاسخگويى نباشد.

نوجوان به همان اندازه كه دوست دارد، مستقل و دور از والدين زندگى كند، به همان ميزان به آنان علاقه مند و

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  12  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

وابسته است، به خصوص ترس و وحشتى او را فرا مى گيرد كه مبادا والدين او بيمار شده و يا مصيبتى برايشان پيش آيد و يا يكى از آنان را از دست بدهد; همچنين به خاطر وضع اقتصادى و مالى خانواده، گاهى جوان در نگرانى به سر مى برد، كه مبادا فقـر و بى چيـزى به آنان روى آورد و گاهى از وضعيت سلامتى خود و بيمار شدن، بيمناك است و يا از اين كه نتواند در آينده شغلى به دست آورد و يا عهده دار مسؤوليت و كارى بشود، هراس دارد و از جهت اجتماعى مواظب است كه به حيثيّت اجتماعى و اخلاقى اش لطمه اى وارد نشود. در چنين شرايطى از روبرو شدن با واقعيت ها، دورى مى جويد و از كفايت خود، نگران است.

بنابراين، ترس و اضطراب از آينده اى مجهول، كمرويى و

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  13  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

گريز از موقعيت هاى زندگى، پريشانى و افسردگى به خاطر غوطهور شدن در ناراحتى هاى گذشته، همه و همه، شخصيت نوجوان را متزلزل و او را دچار نگرانى هاى روحى و روانى مى كند. در اين زمان و موقعيت است كه جوان، نيازمند يك پايگاه اَمْن فكرى و محلِ اتكاى روحى مطمئن مى باشد، تا اين كه قلب او از دلهره و اضطراب درباره آينده و هراس و نگرانى در مورد زمان حال، رهايى يابد و براى ادامه زندگى آرامـش پيدا كند.

در چنين شرايطى ياد خدا مايه آرامش دل جوان مى گردد و با صفاى باطنى كه دارد و گرايش مذهبى اى كه در فطـرتش نهفته است، نقطه اميد در قلبش روشن مى شود و اضطـراب روانى اش كاهش مى يابد.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  14  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

تجربه، نشان داده است جوانانى كه به خدا ايمان داشته و در حوادث زندگى به او توكل مى كنند، ترس و اضطراب به دلشان راه نمى يابد و همواره در صحنه هاى زندگى با عزمى راسخ و اراده اى پولادين در برابر حوادث، پايدارى نشان مى دهند، به طورى كه اطرافيان را شيفته شجاعت و ابتكار خود كرده و به شگفتى وا مى دارند.

صحنه هاى جنگ در سال هاى اخير، بيانگر اين شجاعت هاى برخاسـته از ايمان به خداست; مثلا، يك نوجوان تازه بالغ، بدون سلاح، چندين نفر از افراد دشمن را اسير كرده و آنان را تا جايگاه نيروهاى خودى آورده و تحويل آنان مى دهد.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  15  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

خشـم در جـوان

در جوان، خشم يك حالت تهاجمى و دفاعى است كه هرگاه منافع و مصالح شخصى اش به خطر افتد يا مانعى در رسيدنش به هدف پيش آيد و يا در انجام كارى ناتوان باشد، اين خشـم در او ظاهر مى گردد. واكنش هاى خشم در جوان بسيار متفاوت است، به خصوص در اوايل بلوغ; در عده اى به صورت تمرد و سرپيچى و در برخى به گونه داد و فرياد كشيدن و در عده اى ديگر به صورت سكوتِ همراه با اخـم و گوشـه گيرى و افسردگى نمايان مى شود; زمانى به صورت عكس العمل هاى تكرارى از قبيل: كوبيدن پا به زمين و يا به در و ديوار، ظاهر مى گردد.

مدت زمان خشم در نوجوان بيش از كودكان است و

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  16  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

عوامل محرك خشم در نوجوان، گاهى چيزهايى است كه از آن محروم مى شود و بين او و آرزوهايش فاصله مى افتد و يا از خواسته هاى آنى اش جلوگيرى مى شود; مثلا، مى خواهد بخوابد مانع خوابيدن او مى شوند و يا او را از خواب بيدار مى كنند و يا خود دست به كارى مى زند، اما از انجام آن، ناتوان است و يا زمانى كه خود و خانواده اش مظلوم واقع مى شوند و يا وقتى كه اطرافيان به اشيا و وسايل او دست درازى مى كنند.

گاهى خشم وى متأثر از عوامل طبيعى است، مثل (تغيير) هواى خيلى سرد و يا حرارت سوزان و طوفان، گاهى هم خشم در مقابل رفتار والدين پديد مى آيد.

جوان در تمام اين حالت ها بايد خونسردى خود را حفظ

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  17  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كند و سعى نمايد، تعادل خود را از دست ندهد و قبل از هر عمل يا عكس العملى كه مى خواهد انجام دهد، عاقلانه بينديشد، چرا كه ميدان دادن به غضب، انسان را در زندگى كم كم به يك حالت حساسيت عصبى مى كشاند و در اين هنگام، عقل رو به ضعف مى گرايد. افراط در خشم و غضب موجب مى شود كه شخص، مبتلا به نوعى جنون گردد و هر عملى را كه عقل، مجاز نمى داند از او صادر شود.

پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)فرمود: «غضب ايمان را فاسد مى گرداند، همچنان كه سركه، عسل را»(1) و نيز از امام صادق(عليه السلام)نقل گرديده است كه درباره غضب فرمود: كليد هر شرّ و بدى، خشم است.(2)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ الغضب يفسد الايمان كما يفسد الخلّ العسل، اصول كافى.

2 ـ الغضب مفتاح كل شر، بحارالانوار، ج 73، ص 266.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  18  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

جوان در برابر والدين و دوستان و زيردستان خود، بايد خشم خود را كنترل كند، اما هنگامى كه مى بيند حقى ناحق مى شود، ديگر نبايد دم فـرو بندد، بلكه در اين صورت بايد خشـم خود را به طور طبيعى و معقول اظهار كند و از حق دفاع نمايد، ولى از جاده عدالت و اعتدال خارج نشود.

در مورد پيامبر بزرگ اسلام(صلى الله عليه وآله) نقل گرديده است كه او به خاطر دنيا خشمگين نمى شد، اما هرگاه پاى حق به ميان مى آمد و حقى ناحق مى شد، غضبناك مى گرديد و هيچ كـس او را نمى شـناخت و آرام و قرار نمى گرفت تا اين كه حق را به حقـدار برگرداند و ستم را از ستمديده برطرف نمايد.(1)

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ قال على(عليه السلام): كان النبي(صلى الله عليه وآله) لايغضب للدنيا فاذا اغضبه الحق لم يعرفه احـدٌ و لم يقم لغضبه شيء حتى ينتصـر له; ميزان الحكمه، ج 7، ص 240.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  19  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

محبّت

محبت و دوستى يكى از عواطف بسيار مهم و با ارزش در جوان است كه به خصوص در دوران بلوغ، شديد بوده و مى توان آن را يكى از ويژگى هاى اين دوره دانست. احساس دوستى و ابراز محبت به ديگران، همسالان و بزرگترها نشانگر يكى از نيازهاى طبيعى اوست.

هنگام بلوغ، در نوجوان نسبت به جنس مخالف محبت و دوسـتى پديد مى آيد. اين كشش، نشانه اى از رحمت الهى است كه خداوند براى استوارى نظام خانواده و گزينش همسر در آينده، براى او تدارك ديده است.

در حقيقت، اين احسـاس محبت، يكى از اساسى ترين شالوده هاى نظام خانواده در روابط اجتماعى او به شمار

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  20  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خواهد آمد و بناى استوار زندگى خانوادگى او را در آتيه تشكيل خواهد داد. خداوند مى فرمايد: و از نشانه هاى قدرت الهى، اين است كه براى شما از جنـس خودتان ازواجـى بيافريد تا در كنار او آرامش يابيد و بين شما رحمت و محبت، جارى كرد... .(1)

احـكام دوران بلوغ

بنا به نظر شـرع مقدس اسـلام، دختر بعد از تمام شدن نُه سال قمـرى و پسر پس از اتمام پانزده سال قمرى بالغ مى شود; چنانچه پسر قبل از رسيدن به پانزده سالگى محتلم شود يا اين كه موى زبر در محل مخصوص(2) پيدا شود، مكلّف

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ و مِن آياتِهِ اَنْ خلق لكم من انفسِكُمْ ازواجاً لِتَسْكنوا اِلَيْها و جَعَلَ بَيْنكم مـودةً و رحمةً...; سوره روم، آيه 21.

2 ـ در اين جا غرض از محل مخصـوص، اطراف و بالاى عورت است و مستحب است كه اين مو برطرف و بهداشت آن رعايت گـردد.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  21  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

است.

كسى كه به حد بلوغ رسيده، نماز و روزه و مقـدّمات آنها (وضـو، غسـل و...) بر او واجب مى شود و بايد براى انجام احكام مورد احتياج خود از مجتهد جامع الشرايط تقليد كند. علايم رشد و بلوغ، اختصاص به انسان ندارد، بلكه آفريدگار جهان در همه موجودات عالم، اعم از انسان، حيوان و نبات به نحوى خاص، اين پديده شگفت انگيز را قرار داده است كه پس از چندى در آنها استعداد بارورى و توليد مثل، به طور طبيعى نمايان مى گردد.

علامت بلوغ در نوجوان پسر، به صورت احتلام ظاهر مى شود. انسان، اشرف مخلوقات است و اين حالت احتلام در او آيت و نشانه اى است از قدرت پروردگار بزرگ كه جوان

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  22  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بايد با آن آشنا گردد; احكام آن را بداند و رعايت نمايد. توضيح مطلب به اين ترتيب است كه جوان، هنگامى كه به سن بلوغ مى رسد، در خواب حالتى خاص به وى دست مى دهد و همزمان با آن، منى از او خارج مى گردد و معمولا بلافاصله بيدار مى شود.

او نبايد از اين واقعه نگران باشد، چرا كه خداوند متعال با ايجاد دستگاه جنسى در جسم او و بروز اين حالت در دوران جوانى و بلوغ مى خواهد، نويد آمادگى پدر شدن ـ به منظور بقاى نسل ـ را به او بدهد.

در اين زمان است كه پا به عرصه تكليف مى گذارد و احكام الهى بر وى جارى مى گردد; لذا بايد بلافاصله غسل نمايد. انجام غسل با احكامى كه وارد شده، موجب پاكى

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  23  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

جسم و صفاى روح او مى شود. مستحب است در هنگام غسـل بگويد: اللهم طهّـر قلبى...;(1) كه اين جمله به او آرامش خاصى مى بخشد. در اين هنگام، نماز و تمامى احـكامى كه براى بزرگسـالان واجب گرديده، بر او نيز واجب مى شود. جوان اينك وارد مرحله جديدى از زندگانى اش شده و در پيشگاه حضرت حق، مقام و منزلت ويژه اى دارد. او اكنـون اين شايستگى را يافته كه مورد خطاب آفريدگار جهان واقع شده و بايد به اين دعوت پاسخ گويد.(2)

او در اين مرحله از زندگانى خود، بايد بداند كه تمام اعمال، حركات، رفتار و گفتارش و حتى تصوّراتش تحت محاسبه الهى قرار مى گيرد و اگر خود را در معرض هدايت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ خداوندا! قلب و روح مرا پاك نما... .

2 ـ و اقم الصلوة لذكرى; نماز را براى ياد من بپادار، سوره طه، آيه 14.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  24  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مبدأ آفرينش و در مسـير قانون الهى قرار دهد و هماهنگ با برنامه هاى نظام خلقت عمل كند، هر روز كه از عمر گرانقدر او مى گذرد، يك قدم به سوى كمال و سعادت جاويد، نزديك مى شود.

او بايد قدر گوهر جوانى خود را بداند و اين مرحله حساس و پُرفراز و نشيب زندگى را خوب درك كند. همواره خود را در محضر خداوند، حاضر و ناظر ببيند و در نمازش از او يارى جويد و دعا كند(1) تا بتواند در برابر همه مسائل و سختى هايى كه در آينده پيش مى آيد، پايدارى نشان دهد و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ دعا وسيله كمال و رشد جوان است. خداوند مى فرمايد: «ادعونى استجب لكم; بخوانيد مرا تا اجابت كنم شما را.» و در آيه ديگر مى فرمايد: «و اذا سالك عبادى عنّى فانّى قريبٌ اُجيبُ دَعْوَةَ الدّاع اذا دعان فليستجبيوا لى و ليُؤمنوا بى لعلهم يرشدون; و هنگامى كه بندگانم درباره من از تو سؤال كنند، در پاسخ ايشان بگو همانا من نزديكم و دعاى دعاكننده را اجابت مى كنم. هرگاه مرا بخوانند، پس بايد دعوت مرا اجابت كنند و به من ايمان بياورند، باشد كه راه يابند». سوره بقره، آيه 186.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  25  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بر همه آنها غلبه يابد.

اهميت دوران بلوغ

از نظر اسلام، اين قسمت از زندگى انسان، بسيار اهميت دارد.(1) در اين دوران است كه بناى اساسى شخصيت فردى و اجتماعى جوان پايه ريزى مى شود. روش تربيتى اسلام بر اين امر تأكيد دارد كه جوان اين دوران را با معرفت و پاكى سـپرى كند، چرا كه:

در جـوانى پاك بودن شـيوه پيغمبرى است *** ورنه هر گبرى به پيـرى مى شود پرهيزگار(2)

در اين دوران حسـاس، جوان واقعاً نمى داند چه كند و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ در حديث آمده است: «خداوند، فرشتگانى دارد كه هر شب، فرود مى آيند و به جوانان بيست ساله ندا مى دهند: براى رسيدن به كمال و سعادت خود كوشـش كنيد.»

2 ـ سـعدى.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  26  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

چه چيـزى در وجود او دارد اتفاق مى افتد. تغييـرهاى عمومى بدن و تأثيرهاى روانى آن، چنان سريع و همه جانبه است كه او را دچار تشويش و نگرانى مى كند و برخوردها و ارتباط هاى او را با اطرافيان و خانواده اش دچار مشكل مى سازد; در اين زمان است كه او شديداً نياز به محبت دارد و در پى يافتن يك نقطه اتكاى روانى و روحى است و دوست دارد ديگران به شخصيتش احترام بگذارند و او را مورد توجه قرار داده و به حساب آورند; به همين مناسبت است كه پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) ضمن بيان مراحل تربيت، در مورد هفـت سال سوم زندگى مقدماتى انسان ـ كه همان دوران بلوغ و جوانى است ـ(1) والدين و مربيان را سفارش مى فرمايند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ الولد سيد سبع سنين و عبد سبع سنين و وزير سبع سنين; مكارم الاخلاق، ص 222.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  27  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كه در اين سنين به جوان به عنوان يك شخصيت بزرگسال بنگرند و به او اعتماد نموده و در كارها با وى مشورت كنند. در زندگى خانوادگى نظر او را دخالت داده و به او مسؤوليت بدهند تا شخصيتش شكوفا گردد. جوان در اين مرحله، خود را هم رديف با ساير اعضاى خانواده مى پندارد و انتظار دارد كه از احترام متقابل برخوردار باشد; لذا پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)فرمود: من به تمام شما مسلمانان توصيه مى كنم كه با جوانان به نيكى رفتار كنيد و به شخصيت آنان احترام بگذاريد.(1)

در اسلام به جوان، شخصيّت داده شده و تاريخ اسلام، گوياى اين مطلب است. پيامبر بزرگوار اسلام در آخرين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ قال رسول الله(صلى الله عليه وآله): اوصيكم بالشبان خيراً; ميزان الحكمه، ج 1، ص 349.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  28  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

لحظه عمر خويش فرماندهى سپاه عظيمى را كه مى خواست به كشور روم اعزام كند، به عهده جوانى به نام «اسامة بن زيد» مى دهد.

در گذشته بعضى از علماى بزرگ ما، فرا رسيدن دوران بلوغ و تكليف را براى نوجوانان خود جشن مى گرفتند و بزرگان را دعوت نموده و در مراسم با شكوهى از او به عنوان يك فرد بالغ نام برده و حضّار مجلس نيز به او تبريك مى گفتند و بدين طريق به او مى فهمانيدند كه اين مرحله از زندگى شما سرآغاز حيات با ارزش و جديدى است، كه همانند ساير بزرگسالان رشد يافته، مورد خطاب خداوند (متعال) قرار مى گيرى و مسـؤوليت پيدا مى كنى و بايد خود تصميم بگيرى; تو داراى شخصيت مستقل شده اى و در

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  29  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

رفت و آمدها، در نشست و برخاست ها و در ارتباط با ديگران بايد حريم و حدود الهى را رعايت كنى... و بدينسان با او به عنوان يك شخصيّت رشد يافته، رفتار مى كردند. همين امر به پـرورش و ارزش روحـى و روانى او كمك مى كرد و كم كم او را براى پذيرفتن وظايف پُر مسؤوليّت زندگى آينده خود آماده مى ساخت.

حال بد نيست در اين جا اشاره اى به سفارش هاى «سيدبن طاووس» ـ يكى از برجسته ترين علماى قرن ششم كه توفيق تشـرّف به خدمت حضرت ولى عصر(عليه السلام)را داشت ـ بنمايم.

او در كتابى به نام «كشف المحجه» در قسمتى از گفتارش در خصوص دوران بلوغ و تكليف، خطاب به فرزندش چنين

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  30  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مى گويد: «اگر من با مراحم و عناياتى كه خداوند، مرحمت فرموده است زنده بمانم، روز تشرف تو را به سن تكليف (بلوغ) عيد قرار مى دهم و يكصـد و پنجاه دينار صدقه خواهم داد.

اگر بلوغ تو فرا رسد با اين كار قيام به خدمت حضرتش خواهم كرد، زيرا مال از اوست و من و تو بنده او هستيم. پس اى فرزندم، محمد، به ياد عظمت مقام و كمال و بخشندگى حضرتش باش كه در اين هنگام به تو اهميّت داده و فرشتگانش را به سوى تو فرستاده(1) تا اعمال عبادى تو را حفظ نمايند و در روز حساب گواه بر تو باشند.

پس در دوران بلوغ و رشد خود، حق آنان را ادا كن و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ما يَلْفِظُ من قول الا لدَيْه رقيب عتيد; سخن از خير و شر به زبان نياورد (انسان) جز آن كه در نزد او فرشته اى نگهبان و آماده (نوشتن) است. سوره ق، آيه 18.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  31  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

طاعت الهى را به جاى آور! در اوقات زندگى خود با ايشان به خوبى و نيكى مصاحبت و همنشينى كن، به طورى كه غير از خوبى و زيبايى از تو چيزى نبينند و نشنوند.

اگر گاهى غفلتى از تو سر زند و از ياد خدا غافل شوى، فوراً توبه كن و بدون تأخير، در مقام جبران آن برآى و صدقه بده، كه صدقه آتش گناه را خاموش مى گرداند و چون به سن و سالى كه خداوند جلّ جلاله تو را به كمال عقل مشرف فرمايد، بررسـى و صلاحيّت و شايستگى سخن گفتن و روبرو شدن (در نماز) با حضرتش به تو عطا كند و شايستگى ورود به ساحت قدسى اش را به اطاعت و بندگى به تو مرحمت فرمايد، آن روز را در نظر بگير و تاريخ آن را يادداشت كن و آن را از بهترين و بزرگ ترين اعياد خود قرار

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  32  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بده و هر ساله در آن روز تجديد شكر خدا بنما و صدقه بده و بيش از پيش به طاعت خداوند بپرداز.»(1)

كشمكش هاى درونى و عوامل مهيج بيرونى

در انسـان كشـش ها و تمايلات مختلفى وجود دارد. خداوند اين كشـش ها و تمايل ها و غرايز طبيعى را براى هدف و مقصـودى عالى در وجود بشـر به وديعت نهاده است. جوان در اين مرحله از دوران زندگى خود علاوه بر ميل به غذا و استراحت و غريزه جنسى، مجهـز به قوه عقلانى است. در هنگام بلوغ، قوه تعقل و تفكر در او از جهت آمادگى براى فعّاليّت، به كمال خود مى رسد.(2)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سيدبن طاووس، كشف المحجه.

2 ـ گرچه قوه تعقل در جوان تقويت مى شود، ولى او به كمال عقلى نمى رسد، زيرا عقل براى تكامل، محتاج علم و تجربه است. او به تدريج با تحصيل علم و اندوختن تجربه، به كمال عقلى نزديك تر مى شود; لذا بايد جوان از مشورت و مطالعه غفلت نكند، زيرا بزرگ ترين نقطه ضعف جوان نداشتن بصيرت در امور است. جوان بايد با جدّى گرفتن تعقّل، جلو تخيّل را در خود بگيرد; تخيل، جولان فكر در خارج از موازين عقلانى و منطقى است. بنا به عللى كه در روان شناسى توضيح داده مى شود، تخيل در جوان قوى است.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  33  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

جوان نبايد به همه خواسته ها و تمايل هايى كه در ذهن و خاطره اش وارد مى شود، بلافاصله جامه عمل بپوشاند، بلكه بايد در كارها، پس از تفكر و انديشه كافى و بررسى همه جانبه آن، عاقلانه تصميم بگيرد، زيرا نفس انسانى هم در معرض دعوت به كارهاى خير و عقلانى و هم در معرض وسوسه به كارهاى شرّ و شهوانى قرار دارد.(1) كسى در اين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همه اين نيـروها و خواسته ها و كشـش ها ابزارهايى هستند در دست عقل كه براى فعاليت هاى حياتى و تكامل انسان در شؤون مختلف زندگى از آنها استفاده مى كند. اگر نيروى عقل، قوى باشد و خير و شرّ و مصلحت و مفسده را خوب تشخيص دهد و تسلط خود را بر نيروهاى ديگر حفظ كند، انسان در راه صحيح قرار مى گيرد و به سـوى سعادت ابدى پيش مى رود. ولى اگـر به غريزه شـهوتش و يا به احساس ها و عواطفش ميدان دهد، در اين صورت، كم كم نداى عقل خاموش مى گردد و مغلوب هواى نفس، واقع شده و انسان به سراشيبى سقوط و انحطاط اخلاقى افتاده و از حيوان هم پست تر مى گردد و در نتيجه به طرف شقاوت ابدى مى گرايد.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  34  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

صحنه نبرد و مبارزه داخلى پيروز مى گردد كه جانب عقل را مراعات كند. در قرآن كريم تأكيد فراوانى درباره انديشيدن در كارها و تعقل كـردن در امور شده است.(1)

با بروز تمايل هاى جنسى در اين دوران، جوان، بيشتر مورد هجوم وسوسه هاى شيطانى قرار مى گيرد و به همين جهت است كه تكليف پيدا مى كند; لذا پاك ماندن جوان در اين دوران، ارزش فراوان دارد. در حديث آمده است كه خداوند به جوان پرهيزكار مباهات مى كند و به ملائكه مى فرمايد: به بنده ام نظر كنيد كه شهوتش را به خاطر من

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كذلك يُبَيِّنُ اللهُ لكم آياتِهِ لَعَلَّكُمْ تعقلون; سوره بقره، آيه 242، در قـرآن كريم در بيش از صد آيه به انديشيدن در كارها و پديده ها سفارش شده است.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  35  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ترك كرده است.(1)

جوان در اين دوران با مسائل و حوادث گوناگونى روبرو خواهد شد و براى بارور شدن شخصيتش در معـرض آزمايش هاى فراوان الهى قرار خواهد گرفت; در محيط زندگى او زمينه هاى بسيارى براى رشد و سعادت و يا سقوط و شقاوت، پيش خواهد آمد. او با افراد آلوده و بى بند و بار و منحرف، مواجه خواهد شد و در معاشرت هاى روزانه ممكن است با زنان و دخترانى روبرو گردد كه عفّت اخلاقى و ضوابط شرعى را رعايت ننمايند، لذا موقعيّت براى انحراف جوان، فراهم مى شود... . جوان در اين هنگام بايد كاملا هوشيار باشد و قدر پاكى و سلامت روانى خود را بداند و دامن خود

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ان الله تعالى يُباهى بالشابِ العابدِ الملائكة يقول: انظروا الى عبدى! تَرَك شهوته من اجلى; ميزان الحكمه، ج 5، ص 9.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  36  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

را آلوده نسازد، بلكه خويشتن دارى كند. گاهى ممكن است يك نگاه، سرآغاز لغزشى بزرگ براى او باشد. اهميت پرهيز از نگاه آلوده به حدّى است كه به جرأت مى توان گفت، كسى كه نگاه خود را كنترل نكند، موفق به نگهدارى غريزه جنسى خويش نمى شود.

بنابراين، اولين قدم اساسى و عملى در كنترل شهوت، مراقبت از نگاه و چشم چرانى است. قرآن صريحاً هشدار مى دهد: «به مردان مؤمن بگو كه چشم هاى خود را (از حرام) و دامن خود را از آلودگى نگاه دارند...».(1)

در واقع نگاه كردن، مقدمه اشتغال فكر به عواقب و خاطره هاى مربوط به آن است; زيرا پس از نگاه، صحنه هاى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ قُلْ لِلْمُؤمنين يَغُضّوا مِنْ ابْصارِهم و يحفظوا فُروجَهم...; سوره نور، آيه 30.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  37  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مهيّج در ذهن، باقى مى ماند و احساس ها و اراده انسان را تحت تسلط خود درمى آورد و انسان، تابع شهوات خود مى گردد. جوان بايد سعى كند به جنس مخالف نگاه نكند و اگر غفلتاً نگاهش افتاد، لااقل تماشا نكند، بلكه چشم خود را بلافاصله متوجه جاى ديگر نمايد و از نگاه مجدّد، جداً خوددارى كند. بايد جوان را از شركت در برنامه ها يا ميهمانى هايى كه او را به نگاه هاى هوس آلود وادار مى نمايد، منع كرد. زيرا اثـر نگاه هاى مستمر و طولانى، به مراتب، بيشتر از نگاه هاى گذرا و آنى در كوچه و خيابان است.(1)

امام صـادق(عليه السلام)فرمود: «نگاه به نامحرم، تير زهرآلودى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بايد توجه داشت كه حريم زن و مرد نه تنها در محيط خارج از خانواده و فاميل، بايد حفظ شود، بلكه بايستى در بين فاميل و بستگان نزديك نيز اجرا شود، نبايد پنداشت كه وابستگى هاى خانوادگى و اين كه (مثلا) از بچگى با هم بزرگ شده اند، مصونيّتى در اين مورد به وجود مى آورد.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  38  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

است كه از ناحيه شيطان، پرتاب مى گردد و هر كس از خوف خدا آن را ترك كند، خداوند به او ايمانى مى دهد كه شـيرينى اش را در دل احساس نمايد» و نيز آن حضـرت مى فرمايد: «از چشـم چرانى (نگاه بعد از گناه) بپرهيزيد كه بذر شهوت را در دل مى كارد و صاحب خود را در فتنه و فساد مى اندازد.»(1)

عامل ديگرى كه نقش بسيار مؤثرى در تحريك ميل جنسـى دارد، نيروى تخيّل و فكر است. نيروى تخيّل كه خداوند، آن را براى بالندگى فكرى و آفرينندگى هنرى در وجود انسان به وديعت نهاده است، در دوران جوانى ممكن است مورد سوء استفاده قرار گرفته و تحت تأثير و تسلّط

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسـايل الشيعه، ج 7، ص 139، ح 5 و 6، چاپ 20 جلدى.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  39  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

غريزه جنسى و وسوسه هاى شيطانى قـرار گيرد و فرد به خـودارضايى بپـردازد. در بعضى موارد، حتى نفوذ يك فكر و خيال هوس آلود، آن هم براى يك لحظه و مشغول نمودن فكر به آن، كافى است كه انسان را از حالت طبيعى خارج كرده و ميل جنسى او را تحريك نمايد. بنابراين بايد همان طور كه چشم خود را از نگاه هاى بى مورد و حرام باز مى داريم، انديشه و خيال خود را نيز از هرگونه تصوّر بى مورد و حرام نگه داريم و به محض خطور چنين فكرى، خود را با فكر ديگرى مشغول سازيم و سعى كنيم، فكر قبلى را كاملا فراموش نماييم.(1)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ براى اين كه افكار باطل و شهوت انگيز به ذهن انسان، خطور نكند، بايد تا آن جا كه مى تواند از ياد خدا غفلت نورزد و اوقات خود را با برنامه هاى مفيد و سودمند پُر كند تا ديگر مجالى براى وسوسه هاى بيجا و تخيّل و توهّم درباره صحنه هاى شهوت انگيز باقى نماند، چرا كه بيكارى منشأ تمام انحرافات است (به خصوص در ايام تعطيلى تابستان) لذا دانش آموزان و جوانان عزيز بايد اوقات فراغت خود را با برنامه ريزى صحيح به مطالعه در كتابخانه ها و يا تحقيقات علمى و فعاليت هاى فنى و ابتكارى كه زمينه هاى اختراع و اكتشـاف را در آنان فراهم مى سازد، مشغول كنند، در ضمن از فعاليت هاى ورزشى و سالم سازى بدن، غفلت نورزند.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  40  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بنابراين براى آن كه جوان از چنگال اين تمايل ها و كشـش ها رهايى يابد و عقل و منطق بر سر تا سر وجودش حاكم و فرمانروا باشد، لازم است كه با اجتناب از زمينه هاى انحراف به عقل خود ميدان دهد و آن را با ايمان به خدا و انجام نيايش و عبادت تقويت كند تا بتواند در مقابل تمايل هاى درونى و كشش هاى بيرونى، خود را كنترل نمايد و چشم و گوش بسته تسليم آنها نشـود.