شفاعت خواهى از اولياء خدا(بخش1)

دوره يازدهم، شماره نه

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  2  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نام: شــفاعت خواهى از اولياء خدا «بخش اوّل»

نويسنده: هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر: مؤسسه در راه حق قم ـ تلفن 2ـ7743221

تيراژ: 10000 جلد

قطع: جیبی

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  3  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

شفاعت از ديدگاه قرآن

ماده شفاعت و مشتقات آن در قرآن مجيد در بيست و شش آيه آمده است كه بيست و چهار آيه آن، مربوط به شفاعت مورد بحث ما مى باشد; و واضح است كه كثرت آيات قرآن مجيد، در يك موضوع حاكى از اهميّت آن است.

نتيجه گيرى صحيح از آيات شفاعت به اين بستگى دارد كه تمام آيات مربوط به آن به دقت مورد بررسى قرار گيرد و از مجموع، نتيجه واحدى كه هدف همه آنها است گرفته شود.

بسيار خطا است كه از ميان همه آيات مربوط به شفاعت يك آيه را كه در نظر ابتدايى بر نفى شفاعت دلالت مى كند، ياد كنيم و آن را دليل نفى شفاعت بدانيم و از آيات ديگر چشم بپوشيم. لغزش هايى كه در مسأله شفاعت و امثال آن

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  4  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

وجود دارد بيشتر معلول يك چنين تبعيض هاى ناروا است كه آيه اى را بگيريم و از آيات ديگرى كه مى توانند مفسّر و قرينه بر مراد از آن آيه باشند غفلت ورزيم.

پيامبر گرامى(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:

ان القرآن يصدق بعضه بعضا;

برخى از قرآن برخى ديگر را تصديق مى كند.

امير مؤمنان(عليه السلام) مى فرمايد:

و ينطق بعضه ببعض و يشهد بعضه على بعض;(1)

كتاب خدا بعضى (به كمك بعضى) سخن مى گويد و برخى از آن بر برخى ديگر گواهى مى دهد.

بنابراين هرگز نبايد در اخذ نتيجه و تشريح هدف آيات مربوط به شفاعت فقط به يك آيه چشم دوخته و از آيات ديگر چشم بپوشيم. زيرا ابهام و اجمال برخى از آيات به وسيله برخى ديگر بر طرف مى شود.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ نهج البلاغه، عبده، ج 2، ص 23، خ 129، فيض الاسلام، خطبه 133.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  5  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آيات مربوط به شفاعت چند گروهند؟

گروه اول

آيه اى است كه در نظر ابتدايى به طور كلى وجود شفاعت در روز رستاخيز را نفى مى كند و مى گويد در آن روز شفاعت و دوستى وجود ندارد و آن اين است:

يا ايها الذين آمنوا انفقوا مما رزقناكم من قبل ان يأتى يوم لابيع فيه و لا خلة و لا شفاعة و الكافرون هم الظالمون;(1)

اى افراد با ايمان از آنچه ما روزى شما كرديم انفاق كنيد. پيش از آن كه روزى فرا رسد كه در آن داد و ستد و پيوند دوستى و شفاعت وجود ندارد و افراد كافر ستمگرانند.

جمله «و لا شفاعة» براى كسانى كه مى خواهند شفاعت را نفى كنند، مستمسكى شده است. ولى با توجّه به نكات زير روشن مى شود كه مفاد آيه نفى مطلق شفاعت نيست.

اولا: همان طور كه گفته شد توجّه به يك آيه و

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره بقره، آيه 254.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  6  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

چشم پوشى از آيات ديگر كه مى توانند مفسّر و توضيح دهنده آن آيه باشند، صحيح نيست. زيرا مجموع آيات مربوط به يك موضوع هدف واحدى را تعقيب مى كنند و تا همه آنها در نظر گرفته نشود هرگز نمى توان مقصود نهايى قرآن را در آن موضوع تعيين كرد.

مثلا در همين مورد كه به نظر ابتدايى پنداشته مى شود قرآن وجود شفاعت در روز رستاخيز را به طور كلى نفى مى كند. بلافاصله در آيه بعد كه همان آيه معروف به «آية الكرسى» است به وجود شفاعت كنندگانى كه در آن روز به اذن خداوند گروهى را شفاعت خواهند كرد تصريح مى نمايد.

من ذا الذى يشفع عنده الاباذنه;(1)

كيست كه پيش او شفاعت كند جز به اذن او؟

با وجود چنين قرينه پيوسته به آيه، و با قرائن فراوانى كه در

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره بقره، آيه 255.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  7  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آيات ديگر وجود دارد دانسته مى شود كه مفاد آيه غير آن است كه در وهله اول به نظر مى رسد، يعنى مقصود نفى مطلق شفاعت نيست.

ثانياً: گواه بر اينكه مقصود نفى مطلق شفاعت نيست همان جمله «و لا خلّة» دوستى نيست، مى باشد.

زيرا ظاهر اين جمله اين است كه پيوند دوستى همه افراد در روز رستاخيز از هم گسسته مى شود. در صورتى كه از آيه ديگر استفاده مى شود، تنها پيوند دوستى افراد كافر و غير پرهيزكار از هم گسسته مى شود. اما پيوند دوستى افراد با ايمان پرهيزكار به شكلى كه در دنيا بوده باقى مى ماند. آن آيه اين است:

الا خلاء يومئذ بعضهم لبعض عدو الا المتقين;(1)

دوستان در روز باز پسين دشمنان همديگرند مگر افراد پرهيزكار (كه پيوند دوستى آنان باقى مى ماند).

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره زخرف، آيه 67.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  8  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

هر چند ظاهر استثناء در «الا المتقين» اين است كه پرهيزكاران دشمن يكديگر نيستند، ولى پس از دقّت استفاده مى شود كه نه تنها دشمن يكديگر نيستند بلكه پيوند دوستى آنان باقى مى ماند.

زيرا علت از هم گسستن پيوند دوستى كافران و گنهكاران و دشمن شدن آنان نسبت به يكديگر اين است كه دوستى آنان در دنيا مايه گمراهى يكديگر شده است، برعكس دوستى افراد پرهيزگار نه تنها مايه گمراهى نبوده، بلكه مايه راهنمايى و وسيله موفقيّت همديگر محسوب مى شده است ـ با توجّه به اين اصل ـ مى توان گفت هدف آيه، تنها بيان دشمن نبودن افراد پرهيزكار نسبت به يكديگر نيست، بلكه اشاره به بقاء پيوند دوستى آنان نيز مى باشد.

خلاصه همان طور كه نمى توان ظاهر جمله «و لا خلة» را گرفت و گفت در روز باز پسين پيوند دوستى تمام افراد اعم از پرهيزكار و غيره از هم گسسته مى شود. زيرا در آيه ديگر به بقاء پيوند دوستى پرهيزكاران اشاره شده است. همچنين

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  9  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نمى توان جمله «و لا شفاعة» را دليل بر نفى مطلق شفاعت گرفت. زيرا در آيات بسيارى به وجود شفاعت در روز رستاخيز (البته با شرايط خاص) تصريح شده است.

ثالثاً: مقصود از انفاق در اين آيه همان پرداختن زكات است و اينكه در ذيل آيه فرموده است:

و الكافرون هم الظالمون;(1)

گويا مقصود اين است كه بيان شود سرپيچى از پرداخت زكات به منزله كفر است. همچنان كه در آيه مربوط به فريضه حج مى فرمايد:

و من كفر فان الله غنى عن العالمين;(2)

هر كس كفر بورزد خداوند از جهانيان بى نياز است.

جمله «و من كفر» به جاى «و من لم يحج» گفته شده است تا اين مطلب را بفهماند كه فريضه حج آن چنان اهميّت دارد كه تارك آن به منزله كافر به خدا تلقى مى گردد.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره بقره، آيه 254.

2 ـ سوره آل عمران، آيه 97.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  10  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

با توجّه به اين مطلب مى توان گفت آيه ناظر به نفى شفاعت از آن گروهى است كه يا اصلا ايمان به خدا ندارند و در اثر بى ايمانى از پرداخت زكات كه يك فريضه بزرگ اسلام است، سرپيچى مى كنند و يا ايمان آنان، آن چنان ضعيف است كه آنان را در رديف كافران قرار داده است و روشن است كه شفاعتِ، شفاعت كنندگان درباره گروهى است كه قابليت شفاعت را داشته باشند. يعنى ايمان به خدا و ارتباط معنوى آنان با عزيزان درگاه الهى محفوظ باشد و كسانى كه ايمان به خدا نداشته باشند از شفاعت بهره اى نخواهند داشت.

با اين سه بيان روشن شد كه آيه ياد شده دلالت بر نفى مطلق شفاعت ندارد و از آياتى است كه برخى از شفاعت ها را نفى مى كند و در حقيقت اين آيه بايد از آيات گروه سوم كه پس از اين خواهيم خواند محسوب گردد.

بنابراين در قرآن آيه اى كه شفاعت را به طور كلى نفى كند وجود ندارد.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

گروه دوم

آياتى است كه شفاعت مورد نظر يهود را نفى مى كند. زيرا آنان درباره شفاعت عقيده خاصى داشتند كه هم اكنون توضيح داده مى شود. آيات مربوط به اين گروه عبارتند از دو آيه:

1. و اتقوا يوماً لاتجزى نفس عن نفس شيئاً و لا يقبل منها شفاعة و لايؤخذ منها عدل و لا هم ينصرون;(1)

از آن روز بترسيد كه كسى از كسى مجازات و عذاب را برنمى دارد و از كسى شفاعت پذيرفته نمى شود و از كسى غرامت و بدل گرفته نمى شود و آنان يارى نمى شوند.

2. و اتقوا يوماً لا تجزى نفس عن نفس شيئاً و لا يقبل منها عدل و لا تنفعها شفاعة و لا هم ينصرون;(2)

از آن روز بترسيد كه كسى از كسى مجازات و عذاب را برنمى دارد و از كسى غرامت و بدل پذيرفته نمى شود و

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره بقره، آيه 48.

2 ـ سوره بقره، آيه 123.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  12  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

شفاعت كسى را سود نمى دهد و آنان يارى نمى شوند.

اين دو آيه به گواهى آيه اى كه پيش از هر دوى آنها هست مربوط به نفى شفاعتى است كه يهود درباره خويش معتقد بودند و جمله «و اتقوا» در هر دو آيه خطاب به آنان است و آيه ما قبل هر دو آيه اين است:

يا بنى اسرائيل اذكروا نعمتى التى انعمت عليكم و انى فضلتكم على العالمين;(1)

اى فرزندان اسرائيل نعمت هاى مرا كه بر شما ارزانى داشته ام و نيز اينكه شما را بر جهانيان برترى دادم به خاطر بيآوريد.

بنابراين بايد گفت اين دو آيه كه پذيرفته شدن و سودمند بودن شفاعت را نفى مى كند ناظر به شفاعتى است كه فرزندان اسرائيل درباره خويش معتقد بودند و مى گفتند ما فرزندان پيامبران هستيم و هر اندازه بار گناه ما سنگين

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره بقره، آيات 47 و 122.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  13  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

باشد، پدران ما در حق ما شفاعت مى كنند.

اعتقاد به چنين شفاعتى كه در اثر آن دست فرزندان اسرائيل در انجام هر نوع كار زشت باز باشد و انتساب آنان به پيامبران كافى باشد براى اينكه آنان را شفاعت كنند، شديداً مورد انكار قرآن مجيد است. زيرا قرآن مجيد زير بناى نجات را ايمان و عمل صالح مى داند نه انتساب و پيوند خويشاوندى. از اين رو در اين دو آيه شفاعت مورد نظر آنان را نفى مى كند نه اينكه شفاعت را به طور كلى نفى كند.

از اين جهت هنگامى كه مفسران قرآن كريم به اين دو آيه مى رسند مى گويند: اين دو آيه مربوط به نفى شفاعتى است كه يهود درباره خود معتقد بودند و مى گفتند ما پيامبر زاده ايم و روز رستاخيز به همين جهت مورد شفاعت قرار خواهيم گرفت.(1)

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تفسير كشاف، ج 2، ص 215; مجمع البيان، ج 1، ص 103.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  14  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

گروه سوم

آياتى است كه صريحاً مى گويد روز رستاخيز براى كافران، شفاعت كننده وجود ندارد و يا شفاعتِ، شفاعت كنندگان به حال آنان سودى نمى بخشد و آيات اين قسمت عبارتند از اين سه آيه:

1. ...يقول الذين نسوه من قبل قد جائت رسل ربنا بالحق فهل لنا من شفعاء فيشفعوا لنا او نرد فنعمل غير الذى كنا نعمل قد خسروا انفسهم و ضل عنهم ما كانوا يفترون;(1)

آنان كه در دنيا روز رستاخيز را فراموش كرده بودند در آن روز بخود آمده و مى گويند: رسولان پروردگار ما آمدند ايا شفاعت كنندگانى براى ما هست كه براى ما شفاعت كنند و آيا (ممكن است) ما به دنيا برگردانده شويم تا غير آنچه عمل مى كرديم عمل كنيم (آنان بايد بدانند آن روز كار از كار گذشته) و زيانكار خواهند بود و خويش را در معرض

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره اعراف، آيه 53.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  15  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

عذاب قرار داده اند و آنچه را بر خدا افترا مى بستند (و مى گفتند بتها مقربان درگاه الهى هستند) به حالشان سودى نخواهد داشت.

از اين آيه به خوبى استفاده مى شود كسانى كه به روز رستاخيز ايمان ندارند و آن روز را ناديده انگاشته و فراموش مى كنند، از شفاعت، شفاعت كنندگان بهره اى نخواهند داشت.

2. اذنسوّيكم برب العالمين و ما اضلّنا الا المجرمون فما لنا من شافعين و لاصديق حميم;(1)

(هنگامى كه كافران با معبودهاى خود در آتش دوزخ قرار مى گيرند رو به معبودهاى خود كرده مى گويند: ما در گمراهى آشكار بوديم)، كه شما را با پروردگار جهانيان يكسان قرار مى داديم و ما را مجرمين گمراه كردند. پس نه براى ما شفاعت كننده اى هست و نه دوست مهربان.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره شعراء، آيات 101 ـ 98.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  16  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

3. و كنا نكذب بيوم الدين حتى اتانا اليقين فما تنفعهم شفاعة الشافعين;(1)

روز رستاخيز را انكار مى كرديم تا مرگ ما فرا رسيد. پس شفاعتِ شفاعت كنندگان به حال آنان سودى نخواهد داشت.

مفسران در تفسير اين آيه مى گويند: مقصود از شافعان در اين آيه شافعان حقيقى هستند (نه شافعان پندارى مانند بت كه گروه بت پرست آنها را شافعان خويش مى پنداشتند) و علت اينكه شفاعت شافعان حقيقى براى آنها سودى ندارد اين است كه اين افراد بر اثر كفر و انكار روز بازپسين شايسته شفاعت نمى باشند.

احتمال دارد مقصود از شافعان در اين آيه شافعان پندارى آنان باشد. زيرا از سياق آيات برمى آيد كه آنان بت پرست بوده اند (و بتها را شفيع خود پنداشته اند).

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره مدثر، آيات 48 ـ 46.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  17  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در هر حال از اين سه آيه كه ياد شد استفاده مى شود كه شفاعت درباره كافران اثرى ندارد يا به خاطر نبودن لياقت در مورد شفاعت، يا در مورد شفاعت كننده و پندارى بودن آن و واضح است كه نبودن شفيع و شفاعت براى كافران منافاتى با ثبوت آن براى اهل ايمان ندارد.(1)

گروه چهارم

آياتى است كه اعتقاد بت پرستان مبنى بر شفيع بودن بت ها را به باد انتقاد گرفته و به بىواقعيت بودن آن تصريح مى كند.

مراجعه به تاريخ عرب جاهليّت و نيز به آيات قران مجيد روشن مى سازد كه بت پرستان چنين مى انديشيدند كه با پرستش بت هاى مصنوعى، مى توانند رضايت و توجّه آنها را به خود جلب كنند تا در نتيجه آن بت ها شفيعان آنان باشند.

قرآن مجيد نه تنها از پرستش بت ها نهى مى كند، بلكه از

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره غافر، آيه 18; «ما للظالمين من حميم و لا شفيع يطاع» را مى توان از همين گروه شمرد. زيرا از افراد بسيار روشن ظلم، كفر به خدا مى باشد.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  18  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اعتقاد به شفيع بودن آنان هم به شدّت انتقاد مى كند و توجه مى دهد كه اين بت هاى سنگى و چوبى و غيره كه مالك خير و شر خويش نيستند، چگونه مى توانند عذاب الهى را از ديگرى دفع كنند. اينك آيات اين گروه:

1. ...و ما نرى معكم شفعائكم الذين زعمتم انهم فيكم شركاء لقد تقطع بينكم و ضل عنكم ما كتم تزعمون;(1)

به آنان گفته مى شود: چرا شفيعان شما را كه آنها را در عبادت شريكان خدا مى پنداشتيد با شما نمى بينيم، پيوند شما با آنان قطع شده و آنچه درباره آنان تصوّر مى كرديد بىواقعيّت از آب درآمد (آنها نه شريك خدا بودند و نه شفيع شما).

2. و يعبدون من دون الله ما لا يضرهم و لا ينفعهم و يقولون هؤلاء شفعاؤنا عند الله قل اتنبئون الله بما لا يعلم فى السماوات و لا فى الارض سبحانه و تعالى عما يشركون;(2)

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره انعام، آيه 94.

2 ـ سوره يونس، آيه 18.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  19  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

موجوداتى را جز خدا، كه نه زيانى و نه سودى به حال آنان دارند، مى پرستند و مى گويند: اينها شفيعان ما نزد خداوندند. بگو: آيا خبر مى دهيد به خداى جهان به آنچه او در آسمان ها و در زمين به آن علم ندارد؟ (و هر چه در علم خدا نباشد واقعيت ندارد). پيراسته و برتر است خدا از آنچه براى او شريك قرار مى دهند.

3. و لم يكن لهم من شركائهم شفعاء و كانوا بشر كائهم كافرين;(1)

روز قيامت آنان را كه شريك خدا و شفيعان خويش مى پنداشتند شفيعان آنان نخواهند بود و معبود بودن و شريك خدا بودن آنان را انكار خواهند كرد.

4. ام اتخذوا من دون الله شفعاء قل او لو كانوا لا يملكون شيئاً و لا يعقلون;(2)

بلكه آنان شفيعانى جز خدا اتخاذ كرده اند. بگو: آيا با اينكه

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره روم، آيه 13.

2 ـ سوره زمر، آيه 43.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  20  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آنها مالك چيزى نيستند و عقل و شعور ندارند (باز آنها را شفيعان خود مى پنداريد)؟

اين چهار آيه با توجّه به قرائنى كه در قبل و بعد آنها است، در صدد فهماندن اين مطلب است كه شفيع بودن بت ها و معبودهاى پندارى واقعيت ندارد و پندارى بيش نيست و انسان ها نبايد از پيش خود به شفيع بودن چيزهائى كه به تعبير قرآن مجيد عقل و شعور ندارند و مالك سود و زيان نيستند معتقد باشند و اين گونه آيات به هيچ وجه دلالت بر نفى مطلق شفاعت نمى كند.(1)

گروه پنجم

آياتى است كه شفاعت را مختص به خدا مى داند و مى گويد: جز خدا شفيعى نيست و شفاعت همگى مربوط به او است و آيات اين قسمت عبارتند از:

1.و انذر به الذين يخافون ان يحشروا الى ربهم ليس لهم

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره يس، آيه 23 هم جزو اين گروه است.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  21  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

من دونه ولى و لا شفيع لعلهم يتقون;(1)

با اين قرآن كسانى را كه از بازگشت به سوى خدا ترس دارند بيم ده، براى آنان جز خدا حامى و شفيعى نيست. شايد آنان پرهيزكار گردند.

2. و ذر الذين اتخذو ادينهم لعباً و لهواً و غرتهم الحيوة الدنيا و ذكر به ان تبسل نفس بما كسبت ليس لها من دون الله ولى و لا شفيع;(2)

كسانى را كه دين خود را بازيچه و بيهوده قرار داده اند و زندگى دنيا آنان را فريفته است، واگذار و به وسيله قرآن به آنان يادآورى كن تا مبادا (كسى كارهاى زشت انجام دهد و) تسليم نتيجه اعمال خود شود در حالى كه براى او جز خدا حامى و شفيعى نيست.

3. مالكم من دونه من ولى و لا شفيع افلا تتذكرون;(3)

براى شما جز خداوند حامى و شفيعى نيست. چرا متذكر نمى شويد؟

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره انعام، آيه 51.

2 ـ سوره انعام، آيه 70.

3 ـ سوره سجده، آيه 4.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  22  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

4. قل للهِ الشفاعة جميعاً له ملك السموات و الارض ثم اليه ترجعون;(1)

بگو: همه شفاعت ها، مال خدا است و او مالك آسمان ها و زمين است. سپس به سوى او بازگشت مى كنيد.

اين گروه از آيات به روشنى مى رساند كه شفاعت از آن خدا است و همه اش در دست اوست و كسى از پيش خود و بدون اذن خدا نمى تواند شفاعت كند.

ممكن است افراد غير آگاه در مسائل مذهبى با ديدن آيه اخير «قل لله الشفاعة جميعاً...» بگويند: با وجود چنين آيه اى كه شفاعت را منحصر به خدا مى داند چگونه مى توان گفت روز رستاخيز غير از خداوند شفاعت كنندگانى داريم.

پاسخ اين پندار روشن است. زيرا گذشته از تحقيقى كه پيرامون آيات نفى كننده شفاعت و اثبات كننده آن در

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره زمر، آيه 44.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  23  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

صفحات آينده خواهيم خواند اگر به آيه قبل از اين آيه مراجعه كنيم مى بينيم هدف اين آيه كوبيدن پندار غلط بت پرستان است كه بت ها را شفيعان خود مى پنداشتند. قرآن مجيد براى ابطال پندار آنان مى گويد:

ام اتخذوا من دون الله شفعاء قل او لو كانوا لا يملكون شيئاً و لا يعقلون، قل لله الشفاعة جميعاً له ملك السموات و الارض ثم اليه ترجعون;

آنان شفيعانى جز خدا اتخاذ كرده اند به آنان بگو: آيا با اينكه آنها مالك چيزى نيستند و عقل و شعور ندارند (باز آنها را شفيعان خود مى پنداريد) بگو: (آنها شفيع نيستند و اين پندار شما واقعيت ندارد) همگى شفاعت مال خداست (خدائى كه) مالك آسمان ها و زمين است. سپس به سوى او بازگشت خواهيد كرد.

بنابراين با ملاحظه آيه قبل روشن است كه آيه در صدد بيان نفى شفيع بودن بت ها است نه اينكه بخواهد شفاعت را به طور مطلق نفى كند بلكه مى خواهد بگويد شفاعت مال

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  24  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خدا است و هيچ كسى پيش خود و بدون اذن او نمى تواند شفاعت كند و بت ها لياقت شفاعت كردن ندارند.

گروه شـشم

آياتى است كه با صراحت يا اشاره، شفاعت غيرخدا را در محكمه الهى به عنوان يك اصل مسلّم پذيرفته است. ولى با يك قيد و آن اذن خدا به شفاعت كننده كه شفاعت كند و نيز اذن او به اينكه شفيع درباره چه كسى شفاعت كند. زيرا از اين آيات برمى آيد كه هيچ كس بدون اذن خدا نمى تواند شفاعت كند و كسانى مقام شفاعت را دارا هستند كه از طرف خدا مأذون باشند و نيز همان كسانى كه مقام شفاعت را دارا هستند در هيچ موردى بدون اذن خدا نمى توانند شفاعت نمايند.

1. من ذا الذى يشفع عنده الا باذنه;(1)

كيست كه بدون اذن خدا شفاعت كند؟

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره بقره، آيه 255.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  25  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ظاهر اين آيه اين است كه هيچ كس بدون اذن او شفاعت نمى كند.

2. ما من شفيع الا من بعد اذنه;(1)

شفيعى نيست، جز به اذن خدا.

3. يومئذ لا تنفع الشفاعة الا من اذن له الرحمن و رضى له قولا;(2)

روز رستاخيز شفاعت كسى براى كسى سودمند نيست. مگر شفاعت كسى كه خدا به او اذن شفاعت كردن را داده باشد و به گفتار او راضى باشد.

و ممكن است مفاد آيه اين باشد:

روز رستاخيز شفاعت شفاعت كنندگان براى هيچ كس سودمند نيست. جز آن كه خدا به شفاعت شدن او اذن داده باشد و به گفتار او راضى باشد (البته اين احتمال ضعيف است).

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره يونس، آيه 3.

2 ـ سوره طه، آيه 109.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  26  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در هر صورت اثبات اصل شفاعت به اذن خدا از آيه استفاده مى شود.

4. و لا تنفع الشفاعة عنده الا لمن اذن له;(1)

شفاعت هيچ شفاعت كننده اى نزد خدا سودمند نمى باشد جز شفاعتِ، شفاعت كننده اى كه خدا به او اذن شفاعت دهد.

ممكن است معناى آيه اين باشد:

شفاعت هيچ شفاعت كننده اى نزد خدا سودمند نمى باشد، جز براى كسى كه خدا براى شفاعت شدن او اذن داده باشد.

5. و كم من ملك فى السموات لا تغنى شفاعتهم شيئاً الا من بعد ان يأذن الله لمن يشاء و يرضى;(2)

چقدر فرشتگانى در آسمان ها هستند كه شفاعت آنان سودمند نيست. جز بعد از اين كه خدا به هر كسى كه بخواهد و راضى باشد، اذن شفاعت كردن (يا شفاعت شدن) بدهد.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره سبأ، آيه 23.

2 ـ سوره نجم، آيه 26.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  27  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

از اين پنج آيه به خوبى برمى آيد كه در شفاعت با اذن خدا جاى هيچ گونه ترديدى نيست و اگر آيه اى شفاعت را نفى كند، منظور شفاعت بدون اذن خدا است.

گروه هفتم

آياتى است كه با صراحت هر چه كامل تر اثبات شفاعت را اعلام مى كند، هر چند آن را از نظر «شفيع» و «مشفوع» يعنى شفاعت كننده و شفاعت شونده محدود و مشروط مى داند.

1. و لا يملكون الشفاعة الا من اتخذ عند الرحمن عهداً;(1)

هيچ يك از معبودهاى آنان مالك شفاعت نيستند. مگر با خدا عهدى داشته باشند.

يعنى تنها گروهى مى توانند شفاعت كنند كه خداوند به آنها قول شفاعت داده و آنان با خدا چنين عهدى داشته باشند.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره مريم، آيه 87.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  28  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ممكن است معناى آيه اين باشد كه:

هيچ كس مالك شفاعت نيست. مگر آن كه با خدا در اين باره عهدى داشته باشد.

2. و لا يملك الذين يدعون من دونه الشفاعة الا من شهد بالحق و هم يعلمون;(1)

كسانى كه جز خدا مورد پرستش واقع مى شوند (مانند بت ها و فرشتگان و مسيح(عليه السلام) هرگز مالك شفاعت نيستند مگر آن گروه كه به حق گواهى دهند و به آن عالم باشند.

جمله «و لا يملك الذين يدعون من دونه الشفاعة» حاكى است كه جز خدا هيچ معبودى اعم از فرشته و انسان و غيره مالك شفاعت نيست.

و جمله «الا من شهد بالحق و هم يعلمون» آن معبودهائى را كه خود به يگانگى خدا و بندگى خويش گواهى مى دهند استثنا مى كند مانند فرشتگان و حضرت مسيح(عليه السلام) كه

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره زخرف، آيه 86، در اين آيه ضمير منفصل (يدعون) كه مفعول آن است حذف شده است و تقدير كلام چنين است: يدعونهم.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  29  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

معبودهاى گروهى از مردم مى باشند. اما خود بر بندگى خويش و وحدانيّت خدا گواهى مى دهند.

بنابراين از اين آيه هم به روشنى استفاده مى شود كه اصل شفاعت قابل ترديد نيست. گرچه شفاعت كننده محدود به افراد معين باشد.

3. و قالوا اتخذ الرحمن ولداً سبحانه بل عباد مكرمون، لا يسبقونه بالقول و هم بامره يعملون، يعلم ما بين ايديهم و ما خلفهم و لا يشفعون الا لمن ارتضى و هم من خشيته مشفقون;(1)

و گفتند خداوند (از فرشتگان) فرزندانى براى خود انتخاب كرده است، (خداى متعال) از چنين نقصى منزّه است بلكه آنان بندگان گرامى خدا هستند، هرگز بر فرمان او سبقت نمى گيرند و آنان به امر او عمل مى كنند، خداوند از پيش رو و پشت سر آنها آگاه است و آنان جز درباره كسانى كه مورد

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره انبياء، آيات 28 ـ 26.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  30  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

پسند خدا باشند شفاعت نمى كنند و آنان از خشيت خدا هراسان هستند.

دقّت در آيات گروه ششم و هفتم ما را به نكات زير راهنمايى مى كند:

1. گروهى در روز رستاخيز به طور قطع و يقين با شرايطى شفاعت خواهند شد.

2. يكى از شرائط نفوذ شفاعت اذن الهى است هم درباره شفاعت كننده و هم درباره شفاعت شونده «الا باذنه».

3. شفاعت كننده خود بايد به يگانگى خدا و بندگى خويش گواهى دهد «الا من شهد بالحق...».

4. شفاعت كننده بايد پيمان شفاعت با خداوند داشته باشد «الا من اتخذ عند الرحمن عهدا».

5. درخواست شفاعت آميخته با سخنى كه خشم خدا را برمى انگيزد نباشد «و رضى له قولا» و شايد مقصود اين باشد كه درباره افرادى كه شايستگى شفاعت شدن را ندارند مانند مشركين درخواست شفاعت نكند.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  31  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

6. شفاعت شونده بايد مورد رضايت خدا باشد «الا لمن ارتضى».

در پايان از يادآورى چند نكته ناگزيريم:

برخى از مفسران اسلامى «الا»هاى واقع در آيه هاى زير از گروه هفتم را:

و لا يملكون الشفاعة الا من اتخذ عند الرحمن عهدا.

و لا يملك الذين يدعون من دونه الشفاعة الا من شهد بالحق و هم يعلمون.

به نحو ديگرى تفسير كرده اند توضيح اينكه:

ما در گذشته اين استثناها را مربوط به شفيع دانستيم و گفتيم كه مقصود از «من» شفيعان مى باشند و چنين معنا كرديم كه كسانى كه با خدا

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  32  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

پيمان شفاعت دارند و كسانى كه به حق گواهى مى دهند مى توانند شفاعت كنند.

اما برخى احتمال ديگر داده اند و آن اينكه مقصود از «من» شفاعت شوندگان باشند نه شفاعت كنندگان و بنابراين شفاعت شونده بايد دو شرط مذكور را دارا باشد. يعنى با خدا پيمان شفاعت داشته باشد و به حق گواهى دهد.

البته اين تفسير از نظر صحت و استوارى در درجه دوم قرار دارد.(1)

2. شفاعت كنندگان در روز رستاخيز از خود استقلال ندارند و به اذن خدا شفاعت مى كنند و در حقيقت مجريان اوامر خدا و مظهر اراده حكيمانه او مى باشند و ما هرگز شفيعانى كه خود سر، بدون اذن خدا امر و نهى صادر كنند نداريم و از اينرو در اين عقيده هيچ گونه شائبه شرك به خدا و شريك قرار دادن براى او نيست.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همين دو احتمال در برخى از آيات گروه ششم هم گفته شده است.

اشتراک نشریات رایگان

سامانه پاسخگویی