توسّل از ديدگان اهل تسـنّن(غير وهّابيها)

دوره يازدهم، شماره هشت

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  2  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نام: توسّل از ديدگان اهل تسنّن (غير وهّابيها)

نويسنده: هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر: مؤسسه در راه حق قم ـ تلفن 2ـ7743221

تيراژ: 10000 جلد

قطع: جیبی

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  3  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

توسّل به انسان هاى پاك و والا

در بخش قبل، موضوع سخن، توسّل به دعاى انسان هاى پاك و والا بود، و فرد حاجتمند از آنها درخواست مى كرد كه درباره وى دعا كنند و در حقيقت دعاى آنان وسيله تقرّب او به شمار مى رفت.

ولى در اينجا موضوع سخن توسّل به خودِ ذوات مقدّسه معصومين(عليهم السلام)، يا قُرب و منزلت و مقام آنان در پيشگاه الهى است و فرد نيازمند بدون اينكه از آنان درخواست دعا كند، قُرب معنوى و حُرمت آنان را، بين خود و خدا واسطه قرار داده و از خدا مى خواهد به حرمت اين انسان هاى پاك و ارج و قرب آنان در نزد او، و محبوبيّتى كه در پيشگاه الهى دارند، نياز او را برطرف نمايد; و اين نوع توسّل ها با تعبيرهاى

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  4  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

گوناگون صورت مى پذيرد:

خدايا به عزيزان درگاهت،

به حق پيامبر و آل پاكش و...

در اين گونه تعابير و امثال آن، مايه قرب و وسيله كارساز، شخص انسان والا و صفات برجسته او است.

اين نوع توسّل، ميان مسلمانان رواج و گسترش بسيارى دارد و افزون بر اين، ميان مسلمانان، روايت صحيحى به نام «حديث ضرير» در جواز آن وارد شده كه مخالفين توسّل به صحّت و استوارى آن اعتراف دارند.

از آنجا كه شيوه استدلال، در گرو نقل حديث با ذكر تمام خصوصيات آن است، ما متن آن را نقل و ترجمه مى كنيم:

عثمان بن حنيف مى گويد: انّ رجلاً ضريراً أتى النبي، فقال: أُدْعُ اللهَ أن يُعافِيَنى؟

فقال(صلى الله عليه وآله): إن شئتَ دعوتُ، و إن شئتَ صبرتَ و هو خير؟

قال: فادْعُه، فأمره(صلى الله عليه وآله) أن يتوضأ فيُحسِنَ وضوءَه و يصلِّي

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  5  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ركعتين و يدعوَ بهذا الدعاء: (اللهمّ إنى أسألك و أتوجه إِلَيك بنبيّك محمّد نبى الرحمة، يا محمد إنّى أتوجه بك إلى ربّى في حاجتى لتقضى، اللّهُمَّ شفّعه فىّ).

فقال ابن حنيف: «فوالله ما تَفَرَّقْنا و طال بنا الحديثُ حتّى دخلَ علينا كَأَنْ لم يكن به ضرّ ;(1)

عثمان بن حنيف مى گويد: نابينايى خدمت پيامبر آمد، و گفت: دعا كن خدا مرا شفا دهد.

پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: اگر بخواهى دعا مى كنم، و اگر مى خواهى صبر كن كه آن بهتر است.

فرد نابينا گفت: دعا كن.

پيامبر به وى فرمود: وضوى نيكويى بگيرد و دو ركعت نماز بگزارد و پس از آن چنين دعا كند.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سنن ترمذى، ص 5، كتاب دعوات، باب 119، شماره 3578; سنن ابن ماجه، ج 1، ص 441، شماره 1385; مسند احمد، ج 4، ص 138.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  6  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

پروردگارا، من از تو مسألت مى كنم و با واسطه قرار دادن پيامبرت «محمد» كه پيامبر رحمت است به سوى تو روى مى آورم.

اى محمد، من به وسيله تو به پروردگارم رو آورده ام تا حاجتم برآورده شود.

پروردگارا، شفاعت او را در حقّ من بپذير.

ابن حنيف مى گويد: از محضر رسول خدا پراكنده نشده بوديم و زمان زيادى از واقعه نگذشته بود كه فرد نابينا بر ما وارد شد، چنانكه تو گويى اصلاً نابينا نبوده است.

استدلال به اين حديث، در گرو صحّت سند و قوّت دلالت آن است.

از نظر سند: ترمذى، مؤلّف سنن، حديث فوق را، «حديثى حسن و صحيح» شمرده و ابن ماجه، ناقل ديگر حديث، به صحت آن تصريح دارد. گذشته از اين دو، خود

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  7  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ابن تيميّه نيز به صحّت سند آن اعتراف كرده است.(1)

رفاعى، يكى از نويسندگان وهّابى معاصر، مى گويد: شكّى نيست كه اين حديث صحيح و مشهور است.(2)

بنابراين در اعتبار حديث از حيث سند جاى هيچ گفتگويى وجود ندارد. ببينيم دلالت آن بر جواز توسّل چگونه است؟

از نظر دلالت براى روشن شدن دلالت حديث بايد دو نكته را به خاطر سپرد:

1. درخواست نابينا از پيامبر چه بود؟

2. پيامبر، براى برآورده شدن حاجت نابينا، چه نوع توسّلى را به او آموزش داد؟

شكّى نيست كه مرد نابينا از پيامبر درخواست دعا كرد،

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مجموعه رسائل و مسائل، ج 1، ص 13.

2 ـ التوصيل إلى حقيقة التوسّل، ص 158.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  8  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

يعنى براى شفاى از كورى، به دعاى پيامبر متوسّل شد.

پيامبر در اجابت درخواست مرد نابينا به او آموزش داد كه به شخص و شخصيّت پيامبر متوسّل شود و وى را واسطه ميان خود و پروردگار قرار دهد، تا خدا درخواست او را برآورد.

گواه بر اين مطلب كه در آموزش پيامبر توسّل به شخص مطرح است، جمله هايى است كه در خود حديث وارد شده و ذيلاً به آنها اشاره مى كنيم:

1. أللّهمّ إنّى أسألك و أتوجّه إليك بنبيّك.

لفظ نبيك متعلق به دو فعل پيش از آن اسألك و أتوجه إليك» است:

الف: أسألك بنيّك.

ب: أتوجه إليك بنبيّك.

به راستى چه جمله اى روشن تر از اين كه سائل ـ با واسطه قرار دادن حرمت و آبروى پيامبر(صلى الله عليه وآله) ـ از خدا چيزى را طلب مى كند؟

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  9  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

پيداست او به شخص پيامبر متوسّل شده و از خدا به پاس حرمت او، درخواست حاجت كرده است.

2. محمد نبىّ الرّحمة.

اين جمله نيز به روشنى گواه است كه فرد سائل، شخص پيامبر را كه مظهر رحمت است در پيشگاه الهى واسطه قرار داده است.

3. يامحمّد إنّى أتوجه بك إلى ربّى.

لفظ بك در جمله ياد شده حاكى است كه واسطه شخص پيامبر است.

بنابراين، در دعايى كه پيامبر به شخص نابينا آموزش داد كراراً شخص رسول خدا و مقام و منزلت و رحمة للعالمين بودن او مايه توسّل بوده است.

جمله و شفّعه فىّ يك احتمال بيش ندارد و آن اين كه شفاعت او را در حق من بپذير.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  10  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

گاهى تصوّر مى شود كه مفاد آن اين است كه دعاى او را در حقّ من بپذير، ولى اين برخلاف ظاهر روايت است. زيرا پيامبر هرگز دعايى در حق نابينا انجام نداد، و از خدا درباره او چيزى نخواست تا دعاى او را در حقّش بپذيرد. بلكه پيامبر به خود نابينا دستور دعا داد و اگر خود پيامبر افزون بر دعاى نابينا دعا كرده بود، عثمان بن حنيف، اين صحابى بزرگ، آن را نقل مى كرد.

بر فرض هم كه خود پيامبر، فزون بر دعايى كه به نابينا تعليم داد، دعا كرده باشد، باز ضرر به استدلال ما نمى زند. زيرا محور استدلال، دعاى پيامبر نيست، بلكه دعايى است كه پيامبر به نابينا آموخت و در آن دعا مى بينيم كه دعا كننده به شخص پيامبر و مقام و موقع او توسّل جسته است.

چنانچه اين حديث را به دست هر زبان دانِ بى طرف و منصفى بدهيم، از آن چيزى جز توسّل به مقام پيامبر و شخصيّت آن حضرت، نمى فهمد.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ابن تيميّه، و پيروان مكتب او، وقتى در مقابل چنين حديث صحيح و روشنى قرار مى گيرند، مذبوحانه مى كوشند در دلالت حديث، خدشه كنند و بدين منظور، در جمله هاى متعدد حديث، كه صريح در توسّل به شخص پيامبر است، لفظ «دعا» را در تقدير مى گيرند و مدّعى مى شوند كه مقصود از بنبيّك در عبارت أتوجه إليك بنبيّك، بدعاء نبيّك است!

ناگفته پيدا است اين نوع تأويل، منشأى جز پيشداورى ندارد و اين گونه تقدير گرفتن ها با جمله هاى مزبور سازگار نيست.

اگر به راستى مرد نابينا به دعاى پيامبر متوسّل شده، پس چرا پيامبر به او فرمود بگو محمد نبى الرحمة و نيز فرمود:

يامحمد انّي أتوجّه بك إلى ربّى.

گذشته از اين، تقدير كلمه دعا، جمله را ناموزون مى سازد.

لذا آلوسى بغدادى (متوفاى 1270) كه، از مروجين

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  12  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مكتب وهّابيّت است، در اين مورد، تسليم حق شده و اعتراف كرده است كه توسّل به مقام افراد صالح اعم از پيامبر مانعى ندارد به شرط اين كه بدانيم فرد در نزد خدا داراى مقامى است.(1)

ضمناً جالب است بدانيم كه جريان مزبور، يك بار ديگر در عصر عثمان تكرار شد و مشكل مرد حاجتمندى با توسّل به اين دعا حل گشت. با اين تفاوت كه در رويداد اوّل، پيامبر معلّم آن نابينا بود، ولى در رويداد دوّم صحابى بزرگ عثمان بن حنيف.

تفصيل ماجرا را از معجم كبير طبرانى نقل مى كنيم:

مردى در زمان حكومت عثمان چند بار براى انجام كارش نزد عثمان رفت، ولى موفق نشد. روزى عثمان بن حنيف را ديد و جريان را با او در ميان نهاد.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ روح المعانى، ج 6، ص 128.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  13  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

وى گفت: برو وضو بگير، دو ركعت نماز بگزار و بگو:

اللّهمّ إنّى أسألك و أتوجّه إليك بنبيّنا»(1) محمّد نبي الرحمّة، يا محمّد إنّي أتوجّه بك إلى ربّك لتقضي حاجتي;

پروردگارا، به وسيله پيامبرمان «محمد» پيامبر رحمت از تو مسألت مى كنم و به سوى تو روى مى آورم. اى محمد من به وسيله تو رو به خداى تو آوردم، تا حاجتم برآورده شود.

فرد مزبور اين كار را انجام داد، سپس نزد خليفه رفت و حاجت او برآورده شد. آنگاه با عثمان بن حنيف ملاقات كرد و سند دعا را از وى جويا شد. عثمان گفت: با گروهى در حضور پيامبر بوديم كه مردى نابينا آمد و از حضرت درخواست دعا كرد. پيامبر به او همين كار را كه من به تو گفتم تعليم داد.(2)

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ طبق نقل ترمذى: «بنبيّك».

2 ـ معجم طبرانى، ج 9، صص 31 ـ 30، شماره 8311، چون تفصيل جريان را از زبان خود عثمان بن حنيف در روايت نخستين، نقل كرديم، در اين مورد، به اختصار برگزار نموديم.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  14  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

توسّل به مقامات پيامبران و حقوق آنان كه خود خدا به ما معرّفى كرده است در ادبيات ايران اسلامى، رواجى تام دارد. ذيلاً به برخى از توسّلات شاعران بزرگ اين زبان اشاره مى كنيم:

سنايى كه از شعراى قرن پنجم هجرى است در يك رباعى چنين توسّل مى جويد:

كردگارا به جان پاك رسول *** به علىّ و حسين و سبط بتول

كه دل ما زغير خود بستان *** از هواىِ هواى خود برهان

افصح المتكلّمين سعدى (606 ـ 690) مى گويد:

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  15  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خدايا به حق بنى فاطمه *** كه بر قول ايمان كنم خاتمه

اگر دعوتم رد كنى ور قبول *** من و دست و دامان آل رسول(1)

ابوالعطاءِ كمال الدين معروف به خواجوى كرمانى (689ـ753) در توسّل خود به ائمه اهل بيت(عليهم السلام)چنين مى گويد:

فرمانرواى مُلْكِ «سلونى» امير نحل(2) *** داراى دادگستر اقليم «هل اتى»

گر نام او كنم به مَثَل نقش بر زمين *** بر خاك ره فتد شه سياره از هوا

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كليات سعدى، بوستان، ص 188.

2 ـ از القاب حضرت امير(عليه السلام) است.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  16  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

يا رب بحق آن چمن آراى «لَوْ كُشِف» *** كو بود سرو خوش نظر باغ «لافتى»

يا رب بحق آن گل سيراب تشنه لب *** كو را نصيب كرب و بلا شد بكربلا

يا رب بحق آن على عالى آستان *** كو بود در ممالك توحيد پادشا

يا رب بحق خازن گنجينه هدى *** باقر كه بود مخزنِ اسرار اهتدا

يا رب بحق جعفر صادق كه آفتاب *** باشد چو صبح بر نفس صدق او گوا

يا رب بحق موسى كاظم كه چون كليم *** بودى به طُور قرب شب و روز در دعا

يا رب بحق آن على موسوى گهر *** كو را نهند خسرو معموره رضا

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  17  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

يا رب بحقّ شمع سرا پرده تقى *** يعنى على نقى صدف گوهر تُقا

يا رب بحقّ شكّر شيرين عسكرى *** كو بود طوطى شكرستان اتّقا

يا رب بحقّ مهدى هادى كه چرخ را *** باشد به آستانه مرفوعش التجا

كاين خسته را كه بسته بند طبيعت است *** آزاد كن ز محنت اين چار اژدها(1)

خالد نقشبندى آنگاه كه به زيارت امام رضا(عليه السلام)مشرّف مى شود در اشعار معروف خود، به چهارده معصوم(عليهم السلام)متوسّل شده و چنين مى گويد:

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ديوان اشعار خواجوى كرمانى، صص 571 ـ 572، انتشارات پاژنگ، تهران، 1374.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  18  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

جانا به شاه مسند «لولاك» كز شرف *** بر تارَكِ شهان الوالعزم افسر است

آنگه به حقّ آن كه به اوراق روزگار *** بابى ز دفتر هنرش باب خيبر است

ديگر به نور عصمت آن كس كه نام او *** قفل زبان و حيرت مرد هنرور است

آنگه به سوز سينه آن زهر خورده اى *** كز ماتمش هنوز دو چشم جهان تر است

ديگر به خون ناحقِّ سلطان كربلا *** كز وى كنار چرخ به خونابه احمر است...

بر خالد آر رحم كه پيوسته همچو بيد *** لرزان ز بيم زلزله روز محشر است

اين سرايندگان كه شعر آنان را منعكس كرديم همگى از برادران اهل سنّت مى باشند، شعراى شيعى نيز كه در طول سال ها به پيامبر و آل او توسّل جسته اند، فزون از آن است

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  19  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كه حتى بتوانيم بخشى از آن را نقل كنيم.

اشكالات و پاسخ ها

اشكال نخست: چنين توسّلى در ميان صحابه نبوده است!(1)

اگر توسّل به منزلت و شخصيّت پيامبر امرى جايز بود صحابه و تابعان از آن بهره مى گرفتند.

پاسخ: از نظر قواعد علمى، فعلِ معصوم مى تواند گواه بر «جواز» شرعى عملى باشد، ولى ترك و عدم فعل او، دليل بر «حرمت» آن عمل نيست.

بنابراين، چنانچه (به فرض محال) بپذيريم كه صحابه نيز از هر نوع خطا و اشتباه مصون بوده و عمل آنان، حكمِ عملِ معصوم را دارد، بهره نگرفتن آنها از اين گونه توسّل، دليل بر

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ المنار، ج 6، صص 369 ـ 377.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  20  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

حرمت آن نمى باشد.

گذشته از اين، مقياس براى شناسايى اعمال جايز سخنان پيامبر و پيشوايان معصوم اوست و در روايت پيامبراسلام(صلى الله عليه وآله) و ادعيه ائمه اهل بيت(عليهم السلام)وجود اين نوع توسّل، بسيار چشمگير و مشهود است.

اشكال دوم: مخلوق، حقى بر عهده خدا ندارد!

اين نوع توسّل ها متضمّن سوگند دادن خدا به حقّى است كه مخلوقى بر او دارد، در حالى كه هيچ مخلوقى حقّى بر خدا ندارد.

پاسخ: حقّ مخلوق بر خداوند، به دو صورت متصوّر است:

الف: مخلوق از طريق رفتارى بر خالق حقّى پيدا كند بسان حق يك طلبكار بر بدهكار، يك چنين حق درباره مخلوق نسبت به خداى متعال امكان پذير نيست. زيرا بنده خدا، مالك چيزى نيست تا به وسيله آن بر خدا حقّى پيدا كند.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  21  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ب: حقّى كه خود خدا از طريق لطف و كرم براى مخلوق نسبت به خويش قائل شده و در حقيقت از طريق تفضّل و لطفى كه نسبت به بنده خود دارد خود را بدهكار و او را طلبكار محسوب داشته است. تصوّر چنين حقّى براى بندگان خداوند، نسبت به خالق خويش امرى معقول بوده و در قرآن و حديث نيز شواهدى بر آن داريم.

اشكال سوم: اين نوع توسّل، متضمّن خواندن غير خدا است.

آيات بسيارى گواهى مى دهند كه فرد مسلمان نبايد غيرخدا را بخواند يا ندا كند، چنانكه مى فرمايد:

فَلاتَدْعوُا مَعَ الله أَحَداً;(1)

با خدا ديگرى را مخوانيد.

إِنَّ الَّذينَ تَدْعوُنَ مِنْ دُونِ الله عِباداً أَمثالَكُم;(2)

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره جن، آيه 72.

2 ـ سوره اعراف، آيه 194.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  22  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كسانى را كه به جاى خدا مى خوانيد، بندگانى هستند مانند خود شما.

از اين دو آيه استفاده مى شود كه در مقام دعا، فقط بايد خدا را خواند; و توسّل به شخص و شخصيّت و منزلت و مقامِ غير، دعوت غير خدا است و جايز نيست.

پاسخ: بى پايه ترين اشكال به توسّل، همين اشكال سوّم است كه برخى به آن تمسّك مى جويند، و بى دليل آياتى را كه درباره مشركان و دعوت آنان از بتان وارد شده، بر مسلمانان و صالحان تطبيق مى كنند! در حالى كه آيات مزبور در صدد انتقاد از مشركانى است كه بت هاى خود را اله و مدبّر مى دانند. نه مسلمانانى كه پيامبر را بنده خدا و منادى توحيد مى دانند.

در آيه نخست مى فرمايد:

فَلاتَدْعُوا مَعَ الله أَحَداً;

غير خدا را همراه خدا مخوانيد.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  23  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

يعنى غيرخدا را به همراه خدا مپرستيد; و اگر دعوت در اين آيه به معنى «پرستش» نباشد، مفهوم آيه مخالف دستور خود قرآن خواهد بود. چه، قرآن صريحاً دستور مى دهد كه مسلمانان حضور پيامبر برسند و ضمن استغفار به درگاه الهى، از پيامبر نيز بخواهند در حق آنان استغفار كند.(1)

طبيعى است با اجراى اين دستور، انسان، هم خدا را مى خواند (آنجا كه شخصاً استغفار و طلب آمرزش مى كند) و هم پيامبر را (آنجا كه از پيامبر مى خواهد در حق او طلب آمرزش كند).

تأكيد مى كنيم; اين قبيل آيات مربوط به بت پرستان است كه معتقد بودند عزّت و ذلّت، و نفع و ضرر آنها در دست خدايان دروغين است و نصرت و پيروزى در جنگ از آنِ بت هاى سنگى و چوبى و... قرار دارد. لذا، آنها را عبادت

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره نساء، آيه 59.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  24  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مى كردند تا از اين مزايا بهره مند شوند! حال آنكه، متوسّلان مسلمان، هر گونه نفع و ضرر، و پيروزى و شكست را از آنِ خدا مى دانند، و خضوع آنان در برابر اولياى الهى هرگز ناشى از اعتقاد به الوهيت آنان نيست، بلكه صرفاً از اين نظر است كه آنان را بندگان ممتاز خدا مى شناسند و معتقدند كه خداوند دعاى آنان را مى پذيرد.

غالباً در دعاها اين عبارت را به كار مى بريم: «بجاه محمد و آل محمد»، اين جاه چيست؟ اين «جاه»، همان منزلتى است كه خداوند به پيامبر و خاندان وى داده و قرآن هم گروهى از انبيا را با اين لقب ستوده است، چنانكه درباره موسى مى فرمايد:

وَ كانِ عِنْدَ الله وَجيهاً.(1)

يا درباره مسيح مى گويد:

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره احزاب، آيه 69.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  25  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

وَجيهاً فِي الدُّنيا والآخِرة(1)

اين وجاهت، فعل و تفضّل خداوندست كه نتيجه آن منزلت و تقرّب نبىّ الهى است.

اشكال چهارم: توسّل، استعانت از غير خداست

انسان متوسّل در شدايد و سختى ها از غير خدا استعانت مى جويد، و حال آن كه بايد از خدا استعانت جست. چنانكه مى فرمايد:

وَ إِيَّاكَ نَسْتَعين.

پاسخ: اين اشكال از آنِ كسى است كه از الفباى قرآن آگاه نباشد زيرا در منطق قرآن مجيد يك فعل، در عين انتساب آن به خدا، به بنده خدا نيز نسبت داده مى شود، مانند: قبض روح، نگارش اعمال و غيره.

اين دو نسبت، با يكديگر با هم منافات ندارند. زيرا نسبت

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آل عمران، آيه 45.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  26  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

دادن فعل به يكى (خداوند) استقلالى و به ديگرى (غيرخدا) تبعى است.

خداوند، بدون اينكه از جا و مقامى كمك بگيرد فعل را انجام مى دهد، در حالى كه غير خدا، در پرتو قدرت و نيروى خداوند آن كار را انجام مى دهد و لذا كار او، نيز كار خداست.

بنابراين استعانت از غير خدا، به نحوى كه از خدا استعانت طلب مى شود ممنوع است. (نه هر نوع طلب كمك)

بنابراين، مانعى ندارد در حالى كه فقط بايد از خدا استعانت جوييم، از غير او نيز كمك طلبيم. چنانكه مى فرمايد:

وَاسْتَعينوُا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاة وَإِنَّها لَكَبيرةٌ إِلاّ عَلى الْخاشِعين(1)

از شكيبايى و نماز يارى بجوييد، و به راستى اين كار، گِران است مگر بر فروتنان.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره بقره، آيه 45.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  27  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

شگفت آور است كه برخى از مخالفان، استعانت از افراد زنده را جايز، ولى از افراد غير زنده را حرام، بلكه شرك مى دانند! در حالى كه اگر ماهيّت يك عمل، شرك آميز باشد زنده بودن يا زنده نبودن طرف، نمى تواند در اين جهت، مؤثّر باشد. لذا بايد گفت استعانت از غير خدا، به شرط اينكه كمك رسانى او را نتيجه قدرت گسترده خدا بدانيم، شرك نيست، خواه طرف در قيد حيات باشد يا نباشد.

در پايان سه نكته را متذكّر مى شويم:

1. روايات توسّل متواتر

روايات توسّل در كتب اهل سنّت كه ما اندكى از آن را نقل كرديم، به اصطلاح علم حديث، «متواتر» يا قريب به تواتر است. لذا نمى توان از طريق تضعيف سند آنها، به ردّ اين روايات پرداخت. زيرا مجموع اين روايات، حاكى از آن است كه توسّل به ارواح مقدّسه و مقام و منزلت آنها در عصر

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  28  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

رسالت و صدر اسلام، امر رايجى بوده است.

2. كتابهاى پيرامون توسّل

مسأله توسّل از مسائل مسلّم اسلامى است و در اين مورد، فقيهان و محدّثان عالى مقام كتاب هاى بسيارى نوشته اند كه تأليف پاره اى از آنها پيش از شبهه پرانى ابن تيميّه صورت گرفته است. ذيلاً به برخى از اين كتاب ها اشاره مى كنيم.

1. الوفاء فى فضائل المصطفى، نگارش ابن جوزى (متوفاى 597).

2. مصباح الظلام فى المستغيثين بخير الأنام، نگارش محمد بن نعمان مالكى (متوفاى 973). سمهودى در وفاء الوفاء، بخش توسّل، از اين كتاب، بسيار نقل كرده است.

3. البيان و الاختصار نگارش ابن داود مالكى شاذلى. در اين كتاب از توسّل علما و صالحان به رسول اكرم(صلى الله عليه وآله)مطالبى نقل شده است.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  29  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

4. شفاء السقام نگارش تقى الدين سبكى (متوفاى 756). وى از توسّل به پيامبر به شكل زيبايى دفاع كرده است.

5. وفاء الوفاء لاخبار دارالمصطفى، نگارش سيدنورالدين سمهودى (متوفاى 911). در جزء چهارم اين كتاب، بحثى درباره توسّل انجام گرفته است.

6. المواهب اللّدنيّة نگارش ابوالعباس قسطلانى (متوفاى 932). در اين كتاب پيرامون توسّل بحث كرده است.

7. شرح المواهب اللّدنيّة، نگارش مصرى زرقانى مالكى (متوفاى 1122). در جلد هشتم اين كتاب، ص 317 به بعد، درباره توسّل سخن گفته شده است.

8. صلح الاخوان، نگارش خالدى بغدادى (متوفاى1299). وى علاوه بر اين كتاب، رساله ويژه اى در ردّ برآلوسى نوشته كه پس از در گذشت او به سال 1306 چاپ شده است.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  30  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

9. كنز المطالب، نگارش عدوى حمزاوى (متوفاى1303).

10. فرقان القرآن، نگارش محقق عاليقدر عزامى شافعى قضاعى به ضميمه اسماء و صفات بيهقى در 140 صفحه چاپ شده است.

نويسندگان آثار فوق، از دانشمندان اهل سنّتند. افزون بر اين، دانشمندان شيعه نيز كتاب هاى متعددى پيرامون اين موضوع نگاشته اند كه برخى از آنها را يادآور مى شويم:

1. سبيل الرشاد لمن أراد السداد نگارش شيخ جعفر كاشف الغطاء (متوفاى 1227). اين كتاب كراراً چاپ شده است. وى اين كتاب را در ردّ نامه اى كه عبدالعزيز بن سعود براى او فرستاده بود، نوشته است.

2. كشف الارتياب عن شبهات عبدالوهاب، نگارش علاّمه بزرگوار سيدمحسن جبل عاملى (1284 ـ 1373).

3. الغدير، نگارش علاّمه امينى (متوفاى 1390)، كه در جلد پنجم، بحث گسترده اى درباره توسّل انجام داده است.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  31  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

3. اختلاف ميان پيروان ابن تيميّه و ديگر فرق اسلامى

كتاب هايى كه اخيراً از سوى مخالفان توسّل منتشر مى شود، رسم توسّل به صالحان را، نوعى اختلاف ميان سنّى و شيعه! قلمداد مى كند، در حالى كه اختلاف در مسأله ربطى به تسنّن و تشيّع ندارد، بلكه اختلافى است ميان وهابى ها و پيروان ابن تيميّه با ديگر فرق اسلامى (اعم از شيعه و سنّى). پيش از اين، و هم اكنون اسامى برخى از كتبى كه محققين اهل سنّت در ردّ ابن تيميّه و پيرو او محمدبن عبدالوهاب نوشته اند از نظر شريفتان گذشت; و اين امر، حاكى از اين است كه ريشه اختلاف، اين دو نفرند و اگر از اين دو نفر و پيروان آنها صرف نظر كنيم كلّيه فِرَقِ اسلامى در اصل توسّل (و ديگر مسايل كه برخى از آنها گذشت و برخى ديگر خواهد آمد) وحدت نظر داشته و ميان آنان اختلافى وجود ندارد.