زيارت قبورِ اولياء خدا; رسمِ انسانى، سنّتِ رحمانى

دوره يازدهم، شماره چهار

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  2  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نام: زيارت قبورِ اولياء خدا; رسم انسانى، سنّت رحمانى

نويسنده: هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر: مؤسسه در راه حق قم ـ تلفن 2ـ7743221

تيراژ: 10000 جلد

قطع: جیبی

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  3  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

«وادى خاموشان» در هر شهر و روستا، زمين گسترده اى را در برمى گيرد، كه در آن انسان هاى ديروز از بزرگ و كوچك، توانا و ناتوان، در كنار هم به خوابى ژرف فرو رفته اند.

ديدار از اين وادى، كه نشانگرِ «عجزِ ذاتى» انسان و زوال قدرت ها و مكنت هاى مادّى است، آثار سازنده و حيات بخش دارد: انسان هوشمند، با مشاهده اين وضع رقّت بار، ناپايدارى جهان را از نزديك لمس كرده در مقام چاره برمى آيد و با دركِ «هدفدارىِ جهان آفرينش»، از گرداب غفلت و خودخواهى بيرون مى جهد، و به انديشه تحصيل اسباب و لوازم «حيات جاويد» مى افتد. پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)بر

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  4  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اين نكته تربيتى انگشت نهاده و مى فرمايد:

زورُوا القبورَ فانّها تُذكِّركُم الآخرةَ;(1)

به زيارت قبور بشتابيد كه مايه يادآورى شما به سراى جاويد (آخرت) است.

و در ديگر سخنان خود مى فرمايد:

زُورُوا القبورَ فانّ لكم فيها عبّرة;(2)

به زيارت قبور برويد زيرا در آن براى شما درس عبرت است.

شاعر شيوا سخنِ معاصر، مرحوم صادق سرمد، به هنگام ديدار از سرزمين فراعنه و مشاهده اهرام مصر و قبورِ بانيان آن، چكامه اى سوزناك سروده است كه گويى تفسير سخن پيامبر(صلى الله عليه وآله)است:

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سنن ابن ماجه، ج 1، ص 500، ح 1569.

2 ـ كنزالعمال، ج 15، ص 647، ح 42558.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  5  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

به مصـر رفتم و آثـار باستـان ديدم *** به چشم هر چه شنيدم ز داستان ـ ديدم

گواهِ قدرتِ شاهانِ آسمان درگاه *** بسى هِرَم ز زمين سر بر آسمان ديدم

تو كاخ ديدى و من خفتگان در دل خاك *** تو نقش قدرت و من نعش ناتوان ديدم

تو تخت ديدى و من بخت واژگون بر تخت *** تو صَخره ديدى و من سُخره زمان ديدم

توعكس ديدى و من گردش جهان برعكس *** تو شكل ظاهر و من صورت نهان ديدم

تو چشـم ديدى و من ديده حريصان باز *** هنوز در طمع عيش جاودان ديدم

تو تـاج ديدى و من تخت رفته بر تـاراج *** تو عاج ديدى و من مشت استخوان ديدم

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  6  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ميان اين همه آثار خوب و بد به مثل *** دو چيز از بد و از خوب تو أمان ديدم

يكى نشانه قدرت، يكى نشانه حرص *** دو باز مانده ز ايوان خسروان ديدم(1)

حضور بر تربت عزيزان

آنان كه عزيزى را از دست مى دهند، به حكم پيوند خونى و عاطفى، وى را به دست فراموشى نمى سپرند، بلكه در محافل و مجالس پيوسته از او ياد كرده و به تكريم وى مى كوشند; و چون مرگ، راه ديدار جسمى را بر آنان بسته است به ديدار روحى و معنوى روى آورده و به صورت فردى يا گروهى، بر سر مزار عزيزِ از دست رفته گرد مى آيند و

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - ديوان صادق سرمد، ص 90.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  7  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مراسمى را بر پا مى كنند.

مويه در مرگ عزيزان و همايش بر سر مزار آنان، رسمى عام و جهانگير بوده و از اينرو مى توان گفت ريشه در «فطرت» انسان ها دارد. در معنى، همان «جذبه و كشش روحى» كه آدمى را در حياتِ عزيزان به ديدارشان ترغيب مى كند، پس از مرگ آنان نيز بر سر مزار ايشان مى كشاند. خاصّه آنكه، بر اساس بينش اسلامى، «روح» همچون «تن» از بين نمى رود بلكه آفاق و چشم اندازى وسيع تر مى يابد و از لطف دوستانى كه قدم رنجه كرده خود را بر سر مزار وى رسانده و با قرائت حمدى وى را شاد ساخته اند به وجد مى آيد.

از اين رو زيبنده نيست مردم را از برگزارى اين رسم فطرى و انسانى باز داريم، بلكه بايستى به هدايت آنان كوشيده و دقت كنيم كه اظهار علاقه به عزيزان، با گناه، آلوده نگردد.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  8  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

زيارت قبور عالمان

آنچه گفتيم درباره زيارت قبورِ افراد عادى بود كه به نوعى با زائر، بستگى داشته و زائر با حضور بر سر مزار آنان، به احساسات قلبى و نياز عاطفى خود پاسخ مى دهد و با نثار اشك و گلاب، تربت عزيزان خود را عطرآگين مى كند.

در ميان عزيزان، عالمان و مصلحان جهان، حسابى برتر و والاتر دارند. آنان به سان شمع، سوخته و پيروان خويش را روشن ساخته اند و در سايه يك زندگى فقيرانه، گنجينه بزرگ و ماندگارى از علم و معرفت به يادگار نهاده اند; و از اينرو شايسته بيشترين تقدير و تكريم اند. خصوصاً عالمان دين، كه جامعه را با كتاب خدا و سنت پيامبر(صلى الله عليه وآله)آشنا ساخته و موجبات دستيابى بشر به سعادت جاويد را فراهم مى آورند.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  9  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

حضور در كنار تربت عالمان، گذشته از آنكه تقدير از شخص آنان است، ترويج از علم و دانش بوده و موجب رغبت همگان به اين سلسله خَدوم و حفظ ميراث ارزشمند آنان است. پيداست جامعه اى كه در آن، علم و عالم، از حرمت و منزلت شايسته برخوردارند، هيچگاه در حضيض فقر علمى و فرهنگى سقوط نخواهد كرد.

زيارت تربت شهيدان

زيارت تربت مجاهدان نيز ـ كه با خون سرخ خويش از شرف و عزّت ملّتى دفاع كرده و در راه پاسدارى از آرمان هاى بزرگ انسانى و الهى جان باخته اند ـ مفهومى فراتر از زيارت قبور افراد عادى دارد.

حضور بر تربت شهيدان راه حق، علاوه بر آثار سازنده

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  10  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

روحى و تربيتى، نوعى پيمان بستن با آنان است. شخص زائر، با اين حضور اعلام مى دارد كه به راه شهيدان وفادار است و آرمان مقدّس و ارزشمندشان را پاس مى دارد.

زيارت قبور شهيدان سرزمين بدر و اُحد و كربلا و ديگر عزيزان خفته به خون، ترسيم گر اين حقيقت است، و زوّار اين مَشاهد با دست كشيدن بر ضريح و قبر آنان و فرستادن درود بر روان پاكشان، تعهد مى كنند كه تداوم بخش راه ايشان باشند و به ديگر سخن: زيارت قبر شهيد نوعى تكريم و احترام به اوست و از آنجا كه شهيد، كشته آرمان ها و ايده هاى خويش است، هر كس نيز به شهيد احترام گذارد در حقيقت آرمان او را مقدس شمرده و خود را پيرو راه و مرام وى دانسته است.

   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

 حضور در حرم پيامبر(صلى الله عليه وآله)

حضور در حرم رسول اكرم(صلى الله عليه وآله)يا جانشينان پاك او(عليهم السلام)نيز، علاوه بر تقدير و سپاس از فداكارى ها و جانفشانى هاى آنان در هدايت خلق، حكم نوعى بيعت با ايشان را دارد. امام هشتم(عليه السلام)در يكى از سخنان خود پيرامون زيارت بارگاه معصومين(عليهم السلام) چنين مى فرمايد:

انّ لكلِّ إمام عهداً في عنق أوليائه و شيعته، و انّ من تمام الوفاء بالعهد زيارة قبورهم;(1)

هر امامى عهد و ميثاقى بر ذمه دوستان و شيعيان خويش دارد و زيارت قبور امامان، بخشى از عمل به اين تعهّد است.

در واقع، شخص زائر هنگام زيارت قبر پيامبر و

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه، ج 10، ص 346 از ابواب مزار، ح 2.

   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  12  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

امامان(عليهم السلام) با آنها پيمان مى بندد كه در زندگى، جز راه و رسم آنان، روشى را تعقيب نكند. زائر رسول خدا(صلى الله عليه وآله)با زبان حال چنين مى گويد: اى رسول خدا، اگر مهاجر و انصار در حُدَيبيّه با تو بيعت كردند كه از حريم رسالت دفاع كنند،(1) و اگر زنان با ايمان مكّه با تو بيعت كردند كه از شرك و گناه بپرهيزند،(2) و اگر مؤمنان گنهكار دستور يافته اند كه به حضور تو رسيده و از تو درخواست كنند كه در حق آنان طلب آمرزش كنى(3)، من نيز اى رسول گرامى، و اى شفيع امّت با

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ لَقَدْ رَضى الله عَنِ الْمُؤْمِنينَ إِذْ يُبايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرة...، سوره فتح، آيه18.

2 ـ ...اذا جائَكَ الْمُؤْمنات يُبايِعنَكَ عَلى أَنْ لا يُشْرِكنَ بِالله...، سوره ممتحنه، آيه 12.

3 ـ وَلوْ أَنَّهُمْ اِذْ ظَلمُوا أَنْفُسهم جاؤوك فَاسْتَغْفروا الله وَ استغفر لَهُمُ الرَّسُول لَوَجَدُ وْ الله تَوّاباً رَحيماً، سوره نساء، آيه 64.

   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  13  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

حضور در حرم تو، و استلامِ تربتت، با تو بيعت مى كنم كه پاسدار آرمانهايت باشم و از شرك و ديگر گناهان دورى جويم و در ازاى اين عمل، از تو مى خواهم كه برايم از درگاه الهى طلب آمرزش كنى. بايد توجه داشت كه زيارت قبور انبياء و اولياءِ الهى از سياحت و جهانگردى (توريسم) Tourism جدا بوده و هدفى ديگر را دنبال مى كند. «گردش گران»، به دنبال لذّت بردن از مناظر زيبا يا مشاهده آثار باستانى اند و مقصود عمده شان تفريح و خوشگذرانى است (كه البته، اگر با «لهو و لعب» همراه نباشد، اسلام نيز با آن مخالفتى ندارد). اما زائرانِ حرمِ يار، در پِى وصل به محبوب و تجديد و تشديد پيمان با اويند و رنج رسيدن به وى را حتى اگر مستلزم دويدن در بيابان و خفتن بر خار مغيلان باشد ـ بر خود هموار مى كنند. «توريست»، سالم و سَرِ حال كردن جسم و جان حيوانى را مى خواهد ولى «زائر» بر

   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  14  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آن است كه روح عَطَشناك خويش را از كوثر وصل يار، سيراب سازد، و چون دستش به دامن معشوق نمى رسد، دست به قبر وى مى سايد كه رنگ و بوى او را دارد.

تاريخ مى نويسد: پس از درگذشت رسول گرامى(صلى الله عليه وآله)، عربى از خارج مدينه وارد شهر شد، در كنار قبر پيامبر نشست و اين آيه را تلاوت كرد:

وَ لَو انّهم إِذ ظلموا أَنفسهم جاؤوك فَاسْتَغْفروا الله و استغفرَ لهم الرَّسولُ لوجدُوا اللهَ تَوّاباً رَحيماً;(1)

اگر آنان آنگاه كه بر خويش ستم كرده اند، نزد تو آيند پس از خدا طلب آمرزش كنند و پيامبر نيز براى آنان طلب آمرزش نمايد خدا را توبه پذير و رحيم خواهند يافت.

آنگاه آن عرب غريب چنين گفت: «اى پيامبر، من به اين

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره نساء آيه 64.

   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  15  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نقطه آمده ام تا براى من طلب آمرزش بكنى، و تو را شفيع پروردگارم قرار دهم». سپس در حالى كه اشك از ديدگانش جارى بود اين شعر را سرود: اى بهترين فردى كه پيكرش در اين ديار به خاك رفته و عطر وى پستى و بلندى اين سرزمين را خوشبو ساخته است. جانم فداى زمينى كه در آن جاى گزيده اى و عفّتِ و جود و كرم در آن پنهان گشته است.

پس از خواندن اشعار، طلب آمرزش كرد و برخاست و رفت.(1)

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ ياخير من دفنت في القاع أعظمه *** فطاب من طيبهن القاع و ألاكم

نفسي الفـداء لقبر أنت ساكنه *** فيه العفاف و فيه الجود و الكرم

وفاء الوفا، ج 4، ص 1361; الدررالسنية، ص 2.

   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  16  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

عرب مزبور، مفهوم زيارت قبر پيامبر(صلى الله عليه وآله)را با ذهن صاف و فطرت پاك خود، دريافت و به زيارتِ آن عزيزِ عالَم وجود شتافت. اين است فلسفه اجتماعى و تربيتى زيارتِ قبورِ ارحام و بستگان، علما و دانشمندان، شهداى راه حق و پيشوايان دين(عليهم السلام) كه منطق عقل و دين بدان گواه و ناظر است.

در اينجا لازم است موضوع زيارت قبور را از چند جهت مورد بررسى قرار دهيم:

1. زيارت قبور مؤمنان از ديدگاه كتاب و سنّت;

2. زيارت قبر پيامبر(صلى الله عليه وآله) از ديدگاه دانشمندان اسلامى (محدّثان و فقيهان).

   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  17  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

زيارت قبور مؤمنان

از ديدگاه كتاب و سنّت

زيارت قبور مؤمنان بالأخص آنها كه با انسان پيوند دارند، يك رسم فطرى و جهانى است كه ملل دنيا عملا بر آن اتّفاق نظر دارند و از آيه زير نيز مى توان تأييد آن را استنباط كرد.

قرآن به پيامبر(صلى الله عليه وآله)درباره منافقان چنين خطاب مى كند:

وَ لا تُصَلِّ عَلى أَحَد مِنْهُم ماتَ أَبداً وَ لاتقُمْ عَلى قَبْرهِ إِنَّهُمْ كَفَروا بِاللهِ وَ رَسُولِهِ وَ ماتُوا وَ هُمْ فاسِقُون;(1)

هرگز بر احدى از آنان (منافقان) آنگاه كه بميرد ابداً نماز مگزار، و بر سر قبرش نَايست، زيرا آنان به خدا و پيامبر او كفر ورزيده اند و در حال فسق و معصيت مرده اند.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره توبه، آيه 84.

   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  18  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آيه مباركه به پيامبر دو دستور مى دهد:

1. بر مرده آنان نماز مگزار:

لا تُصّلِّ على أَحَد مِنْهُمْ ماتَ أَبَداً.

2. در كنار قبر آنها ]براى دعا[ توقف مكن:

وَ لاتَقُمْ عَلى قَبْرِهِ.

بخش دوم آيه براى ما اهميّت خاصى دارد، و آن اينكه آيا مقصود از ايستادن در كنار قبر، صرفاً توقف در هنگام دفن است يا مفهومى گسترده تر از اين دارد؟ مفسران معنى دوم را تأييد مى كنند كه به اختصار، كلام برخى از آنان را يادآور مى شويم.

بيضاوى مى گويد:

و لا تقف عند قبره للدفن أو الزيارة;(1)

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تفسير بيضاوى، ج 1، ص 416.

   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  19  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بر سر قبر منافقان توقف مكن، خواه براى دفن و خواه براى زيارت.

همين نظريه را جلال الدين سيوطى در تفسير جلالين،(1)و عارف بورسى در تفسير روح البيان،(2) و آلوسي بغدادى در روح المعانى(3) آورده اند.

بنابراين، خدا پيامبر را از هر نوع توقف بر سر خاك منافق (چه هنگام دفن، و چه پس از آن) باز داشته است و اين خود حاكى از آن است كه پيامبر در حالات مختلف (اعم از دفن يا پس از آن) در كنار قبور مؤمنان توقف مى كرد و در حقّ آنان دعا مى نمود، والاّ نهى از اين امر، وجهى نداشت.

در اين صورت از آيه استفاده مى شود كه منافقان از چنين فيضى محرومند طبعاً جامعه با ايمان، مشمول چنين

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تفسير جلالين; سوره توبه، آيه 84.

2 ـ روح البيان، ج 3، ص 378.

3 ـ روح المعانى، ج 10، ص 155.

   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  20  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

لطف الهى خواهند بود و پيامبر هم به هنگام دفن و هم در مواقع ديگر بر سر قبر هر مسلمانى مى تواند بايستد و دعا كند.

زيارت قبور در سنّت پيامبر

علاوه بر دو روايتى كه در آغاز بحث، از پيامبر آورديم، بايد خاطر نشان سازيم كه، آن حضرت، خود نيز به قبرستان بقيع مى رفت و به زيارت مسلمانان مى پرداخت. ذيلا به گواهى تاريخ در اين باره توجه كنيد.

1. مسلم در كتاب صحيح خود از يكى از همسران رسول خدا(صلى الله عليه وآله) نقل مى كند كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)در آخرين بخش شب، خانه را به قصد زيارت بقيع ترك مى كرد و هر موقع وارد اين سرزمين مى شد به آنان چنين خطاب مى نمود:

السّلام عليكم دارَ قوم مؤمنين و آتاكم ما توعدون غداً،

   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  21  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مؤجّلون، و إِنّا إن شاء الله بكم لاحقون، اللّهمّ اغفر لأهل بقيع الفرقد;(1)

درود بر شما اى ساكنان خانه افراد با ايمان، آنچه به وقوع آن در آينده وعده داده مى شديد، سراغ شما آمد و شما ميان مرگ و روز رستاخيز به سر مى بريد، ما نيز به شما خواهيم پيوست. پروردگارا! اهل بقيع «فرقد» را بيامرز.

2. مسلم در كتاب صحيح خود از يكى از همسران رسول خدا(صلى الله عليه وآله) نقل مى كند كه پيامبر به او چنين گفت: جبرئيل بر من نازل شد و گفت خدايت فرمان مى دهد كه به زيارت اهل بقيع برويد و براى آنان طلب آمرزش كنيد.

او مى گويد: از پيامبر پرسيدم چگونه براى آنان طلب آمرزش كنم؟

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ صحيح مسلم، ج 3، ص 63; كتاب الجنائز.

   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  22  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

فرمود: بگو: السلام على أهلِ الديار من المؤمنين و المسلمين و يرحم الله المستقدمين منّا و المستأخرين و إنّا إن شاء الله بكم كَلاحقون;(1)

درود بر ساكنان مؤمن و مسلمان اين ديار. خداوند همه مؤمنان را ـ چه آنها كه قبلا در گذشته اند و چه آنها كه بعداً در خواهند گذشت ـ رحمت كند، و محققاً نيز به خواست خدا به شما خواهيم پيوست.

3. مسلم همچنين از بريده نقل مى كند كه پيامبر گرامى(صلى الله عليه وآله)به ياران خود آموزش مى داد كه به هنگام زيارت قبور چنين بگويند:

السلام عليكم أهل الديار من المؤمنين و المسلمين و إنّا إن شاء الله لاحقون أسأل الله لنا و لكم العافية;(2)

درود بر شما اى ساكنان مؤمن و مسلمان اين ديار ما همانا به خواست خدا مطمئنّاً خواهيم پيوست. از خدا براى خود و شما عافيت مى طلبم.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ صحيح مسلم، ج 3، ص 64.

2 ـ صحيح مسلم، ج 3، ص 65، باب ما يقال عند دخول القبور و الدعاء لاهلها از كتاب الجنائز.

    ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  23  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

زيارت قبر شريف پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)

از ديدگاه دانشمندان مسلمان(محدّثان و فقيهان)

با مرورى بر سخنان محدّثان و فقيهان، روشن مى شود كه علماى اسلام همواره زيارت مرقد شريف پيامبر اسلام را مستحبّ مؤكَّد دانسته و مردم را به زيارت حرم مطهر او دعوت مى كرده اند.

تقى الدين سبكى شافعى (متوفاى 756 هـ ق) در نقد سخن ابن تيميّه (728 م) كه استحباب زيارت قبر پيامبر را انكار كرده بود، كتابى به نام «شفاء السقام فى زيارة خير الأنام» نوشت و با پژوهشى گسترده، آراى فقيهان اهل سنّت را از قرن چهارم تا روزگار خويش در آن كتاب گرد آورد و روشن ساخت كه استحباب زيارت قبر آن حضرت، از مسلّمات فقه اسلامى است و محدّثان و فقيهان بزرگ، روايات گوناگونى در استحباب زيارت مزبور نقل كرده و به آن

   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  24  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

فتوا داده اند.(1)

علاّمه و محقّق سخت كوش معاصر، آيت الله امينى (1320 ـ 1390) در كتاب شريف «الغدير» به تكميل موضوع پرداخته و توانسته است نظريات بيش از 40 دانشمند مسلمان اعم از فقيه و محدّث را در اين زمينه تا عصر خويش گرد آورد.(2)

برخى از محققان با كاوش بيشتر بر فتاواى ديگرى نيز كه در آن دو كتاب وارد نشده دست يافته و در رساله اى كه در اين موضوع به زبان عربى تأليف كرده آمده است. حتّى مفتى سابق عربستان سعودى «عبدالعزيز بن باز» نيز بر اين خيل پيوسته و صريحاً به استحباب زيارت قبر مطهر پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)فتوا داده است.(3)

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ شفاء السقام، صص 65 ـ 79.

2 ـ الغدير، ج 5، صص 109 ـ 125.

3 ـ جريدة «الجزيرة» مورخ 24 ذى القعدة سال 1411، شماره 6826.

   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  25  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نقل سخن عالمان فوق، از گنجايش اين نوشته و حوصله خوانندگان بيرون است و لذا، نمونه وار، به سخنان برخى از آنان اكتفا مى كنيم:

1. ابوعبدالله حليمى جرجانى شافعى (م 403 هـ) پس از آنكه درباره تعظيم و تكريم پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) سخن مى گويد يادآور مى شود كه تعظيم او امروز، زيارت مرقد شريف اوست.(1)

2. ابوالحسن ماوردى (م 450) مى نويسد: راهنماى حجّ پس از پايان مراسم، كاروان را به راه مدينه سوق دهد تا زائران ميان دو زيارت; زيارت خانه خدا و زيارت قبر رسول خدا، جمع كنند. و از اين طريق حرمت پيامبر(صلى الله عليه وآله)را رعايت كرده و حقوق اطاعت او را ادا كنند. زيارت قبر پيامبر، جزء

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ شفاء السقام، ص 65، نقل از المنهاج في شعب الايمان.

   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  26  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

فريضه حج نيست امّا از مستحبّات به شمار مى رود.(1)

3. غزالى (متوفاى 505) درباره زيارت قبر پيامبر(صلى الله عليه وآله) به صورت گسترده سخن گفته و آداب زيارت را نيز بيان كرده است. مى گويد: پيامبر فرموده است زيارت من در حال ممات، بسان زيارت من در حال حيات است، و هر كس قدرت جسمانى و مالى داشته باشد و مرا زيارت نكند، بر من جفا كرده است.

غزالى مى افزايد: كسى كه قصد زيارت پيامبر كند، بايستى در راه بر او درود بفرستد و آنگاه كه چشمش به ديوارها و درختان مدينه افتاد بگويد:

اَللّهمّ هذا حَرمُ رسُولِك فَاجْعله لى وَقايةً مِنَ النارِ، و أماناً من العذاب و سوُءِ الحِسابِ;

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ الأحكام السلطانية، ص 109، دارالفكر، بيروت.

   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  27  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خدايا اين حرم رسول تو است، آن را براى من سپرى از آتش و امانى از عذاب و بدى حساب قرار بده.

غزالى سپس آداب زيارت پيامبر(صلى الله عليه وآله) و كيفيت آن را يادآور شده و مى نويسد: «زائر قبر پيامبر بعداً به سرزمين بقيع برود و قبر حسن بن على را زيارت كند و در مسجد فاطمه نماز بگزارد...».(1)

4. قاضى عياض مالكى (متوفاى 544) مى نويسد: زيارت قبر پيامبر، سنّتى مورد اتّفاق همگان است. سپس به نقل يك رشته حديث درباره زيارت قبر پيامبر پرداخته و مى افزايد: زائر قبر او، به روضه پيامبر، و منبر و قبر، و جايگاه او و ستونى كه بر آن تكيه مى كرد و نقطه اى كه جبرئيل بر او فرود مى آمد، تبرّك بجويد.(2)

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ احياء علوم الدين، ج 1، صص 258 ـ 259.

2 ـ الشفاء، ج 2، صص 194 ـ 197، ط دارالفيحاء، عمان.

   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  28  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

5. ابن الحاج محمد عبدى قيروانى مالكى (متوفاى 738) پس از آنكه درباره لزوم و كيفيّت زيارت پيامبران و نحوه توسّل به آنان و درخواست حاجت از ايشان سخن مى گويد، درباره قبر پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)چنين يادآور مى شود: «آنچه درباره ديگران گفتيم، در زيارت سرور پيشينيان و آيندگان و در درود و سلام بر او، دو چندان بايد گفت. شايسته است انسان با تواضع و فروتنى در حرم پيامبر حاضر شود، زيرا او شفيعى است كه شفاعتش رد نمى شود، و كسى كه آهنگ او كند نااميد باز نمى گردد، و كسى كه به حرم او وارد شود و از او استعانت بجويد و استغاثه كند محروم نمى گردد».

سپس مى گويد: «علماى ما ـ رحمت خدا بر آنان باد ـ مى گويند شايسته است كه زائر قبر پيامبر در خود چنين احساس كند كه آن حضرت را در حال حياتش زيارت مى كند».

   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  29  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

6. ابن حجر هيثمى مكى شافعى (متوفاى 973) در استدلال بر استحباب زيارت قبر پيامبر(صلى الله عليه وآله)به دلايلى همچون «اجماع»، متمسك شده و مى افزايد: «مخالفت يك نفر مانند ابن تيميّه با اين امر، مضرّ به اجماع نيست، زيرا او كسى نيست كه رأى او در اين مورد، مضرّ باشد و بسيارى از علما سخنان ناموزون او را تعقيب كرده و اشكالات او را جواب داده اند يكى از آنان عز بن جماعه است». به گفته ابن حجر; ابن تيميّه فردى است كه خدا او را گمراه كرده و لباس خوارى و پستى بر او پوشانده است و شيخ تقى الدين سبكى كه جلالت مقام و اجتهاد وى مورد قبول همگان است كتابى مستقل در ردّ فتواى او نوشته است.(1)

7. عبدالرحمن جزيرى نويسنده كتاب «الفقه على

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ الجوهر المنظم فى زيارة القبر المكرّم، ص 22، چاپ سال 1279 هـ .

   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  30  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

المذاهب الأربعة» كه در آن فتاواى فقهاى چهار مذهب را گرد آورده است، مى نويسد: «زيارت قبر پيامبر(صلى الله عليه وآله)از بالاترين مستحبّات بوده و در مورد آن احاديثى وارد شده است». سپس به نقل شش حديث پرداخته و آداب زيارت را بيان مى كند.(1) از اينكه از طرف هيچ يك از فقيهان مذاهب چهارگانه، بر ادعاى فوق، تعليقه اى نزده است درمى يابيم كه فتواى ياد شده، مورد پذيرش همه فقهاى ائمه اربعه در عصر حاضر قرار دارد.

8. شيخ عبدالعزيز بن باز مى گويد: كسى كه مسجد پيامبر را زيارت كرد مستحب است در روضه پيامبر دو ركعت نماز بگزارد، سپس بر پيامبر(صلى الله عليه وآله) سلام بگويد، همچنان كه مستحب است به زيارت بقيع و شهيدان مدفون در آن رفته

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ الفقه على المذاهب الأربعة، ج 1، ص 590.

   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  31  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و سلام بگويد.(1) ما در اينجا به همين چند گفتار اكتفا مى نماييم كسانى كه علاقمندند از گفتارهاى ديگر آگاه شوند به رساله مخصوصى كه به زبان عربى در اين مورد نوشته شده، مراجعه فرمايند.(2)

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ جريدة الجزيرة، مورخ 24 ذى قعدة الحرام 1411هـ، شماره 6826.

2 ـ الزيارة فى الكتاب و السنة، صص 22 ـ 24.