امـر به معروف

و نهى از منـكر

دوره هفتم، شماره هفده

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  2  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نام جزوه: امـر به معروف و نهـى از منكــر

نويسنده: هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر: مؤسسه در راه حق قم - تلفن 2-7743221

تيراژ: 20000 جلد

نوبت چاپ : مكرّر

تاريخ چاپ : 1378 هـ ش

قطع: جیبی 

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  3  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در دانش فقه اسلامى; امر به معروف و نهى از منكر به عنوان دو فرع مهم از فروع اسلام مورد بحث و گفتگوى فقهاى برزگ و كتاب هاى فقهى قرار گرفته است. از آن جا كه اين هر دو موضوع از نهادهاى مهم اجتماعى اسلام است، تكيه بر جنبه هاى اجتماعى آن ضرورى مى نمايد و ما نيز در اين مقاله بيشتر بر همين جنبه ى آن تكيه كرده ايم.

مفهوم لغوى

«معروف» كارى است كه خوب بودنش از جهت عقل و اسلام پذيرفته شده باشد و «منكر» آن است كه

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  4  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در نظر عقل و دين; ناپسند و زشت به شمار آيد(1).

شناخت كار خردمندانه و نيكو و نيز كردار ناپسند، و به جاى آوردن آن يك و دورى گزيدن از اين ديگرى، محيطى سالم به وجود مى آورد كه در آن مى توان به تربيت راستين دينى و رشد واقعى رسيد.

در يك جامعه ى اسلامى مردم با كارهاى نيكو يعنى با «معروف»ها مأنوس و آشنايند ولى اگر «منكر»ى رخ دهد، مورد شگفتى عموم واقع مى شود چرا كه خلاف عقل و دين است و مردم از آن روگردان و بدان نامأنوسند، هم از اين روست كه در قرآن كريم در مواردى بسيار بر معروف و منكر تكيه شده و جنبه هاى اجتماعى آن گوشزد گرديده است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - مفردات، ذيل معروف و منكر.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  5  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

معروف و منكر درقرآن

در قرآن نسبت به وجوب و لزوم و اهميّت اين وظيفه ى اجتماعى اسلامى، و ترغيب در انجام معروف و نهى از انجام ديگرى، منكر آيات بسيارى آمده است; ما در اين جا تنها به برخى از آن ها اشاره مى كنيم:

1 - آل عمران، آيه ى 104: بايد از شما گروهى وجود داشته باشند كه مردم را به نيكويى و خير فراخوانند و به معروف امر كنند و از منكر باز دارند و آنان رستگارانند.

2 - مائده، آيه ى 63: چرا دانشمندان و عالمان دين آنان (مردم) را از سخنان گناه آلود و خوردن مال هاى نامشروع باز نمى دارند، چه زشت است كارى كه مى كنند.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  6  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

3 - توبه، آيه ى 71: مردان و زنان مؤمن، دوستان و هواداران يكديگرند، امر به معروف و نهى از منكر مى كنند، نماز را برپا مى دارند و زكوة مى دهند و از خدا و پيامبر فرمانبردارى مى كنند، خداوند آنان را رحمت خواهد فرمود، كه خدا عزيز و حكيم است.

4 - لقمان، آيه ى 17: «پسرم(1)، نماز را بپادار، به معروف امر و از منكر نهى كن».

5 - اعراف: آيه ى 157: آنان كه از پيامبر امّى(2) (كه نامش در تورات و انجيل آمده است)، پيروى مى كنند، (پيامبرى) كه آنان را به معروف امر مى كند و از منكر باز مى دارد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - لقمان به فرزند پند مى دهد.

2 - درس نخوانده.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  7  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

6 - حج، آيه هاى 41 و 40: خداوند كسانى را كه ياور او باشند، يارى خواهد كرد، چرا كه توانا و عزيز است. همان كسانى كه اگر در زمين مستقرشان سازيم، نماز را برپا خواهند داشت و زكوة خواهند داد و به معروف امر و از منكر نهى خواهند كرد: و سرانجام همه ى كارها براى خداست.

آن چه از آيه هاى ذكر شده و نيز آيه هاى ديگر درمى يابيم آنستكه: به حكم قرآن: امر به معروف و نهى از منكر، از صورت يك مسأله ى اخلاقى صرف خارج مى شود و به صورت نهادى اجتماعى و واجب، در درگيرى و مبارزه عليه عوامل مفسد و ستمگر جامعه و متجاهرين و تظاهر كنندگان به گناه، در مى آيد، و بدين گونه مى بينيم كه اگر ملّت مسلمان ما، عليه ستم ها و خون خوارى هاى رژيم مطرود پهلوى و بيگانه، فرياد

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  8  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اعتراض برداشتند، در حقيقت فرياد اعتراض وى دست كم همان نهى و بازداشت و مقابله عليه منكر و ستم و ظلم بوده است.

از همين رو مى توان گفت كه پايندگى و بالندگى احكام اسلامى، در گرو امر به معروف و نهى از منكر است و با اجراى قاطع و كامل اين دو شاخه ى بزرگ از فروع اسلام، مى توان بدعت ها را نابود و سنّت پيامبر عزيز را زنده كرد و محيطى سالم پديد آورد، بى ترديد پايدار كردن احكام و فرائض اسلام و منطبق ساختن جامعه با خواسته هاى قرآن، وابستگى مستقيم به اين دو فرع مهم دارد، و سستى و تعلّل در اين مسوؤليّت خطير، موجب از دست رفتن مصالح مهم و بروز مفاسد و تباهى هاى بزرگ مى گردد.

حضرت امام باقر(عليه السلام) مى فرمايند:

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  9  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

«امر به معروف و نهى از منكر، راه پيامبران و شيوه ى صالحان است; فريضه ى بزرگى است كه با آن فريضه هاى ديگر به پا داشته و راه ها امن و كسب و كار حلال مى گردد، آن چه به ستم ستانده شده به صاحبان آن باز گردانده مى شود، زمين ها آباد، از دشمنان انتقام گرفته و امور پابرجا مى شود»(1).

رسول مكرّم(صلى الله عليه وآله) نيز فرموده اند: امّت من مادام كه امر به معروف و نهى از منكر و يكديگر را بر نيكى يارى دهند، در خير به سر خواهند برد، و چون چنين نكنند، بركت ها از آنان برداشته مى شود و برخى بر برخى ديگر تسلّط مى يابند و براى آنان نه ياورى زمينى و نه آسمانى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسائل الشيعه، ج 11، ص 394، ح 6.

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  10  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خواهد بود(1).

دختر گرامى پيامبر اسلام حضرت فاطمه(عليها السلام)با توّجه كامل به برد اجتماعى فرع امر به معروف مى فرمايند: «خداوند، امر به معروف را به منظور مصلحت جامعه واجب فرموده است»(2).

نظام عادلانه ى اجتماعى كه اسلام آن را تشريع كرده و مردم را به سوى آن فرا مى خواند، ضمانت اجرا و ضمانت بقايى مى طلبد كه اسلام اين ضمانت را بر اساس دو نهاد مهم اجتماعى يعنى همان امر به معروف و نهى از منكر، نهاده است.

اين دو وظيفه، نخست به گونه ى مسالمت آميز و در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسائل، ج 11، ص 398.

2 - شرح خطبه ى حضرت فاطمه(عليها السلام)، ص 301.

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

هيأتى برادرانه و انتقاد دوستانه، در برابر بروز جوانه هاى تلخ گناه و پيدايش كج روى هاى نوپا صورت مى گيرد و سپس در موارد مهم و پايگير از قبيل ستم و امثال آن، در دفع يا رفع آن، نيروى بيشترى به كار برده مى شود.

چنين نيست كه اين وظيفه تنها بر كسانى كه خود به هر معروف عمل و يا از هر منكر پرهيز مى كنند، واجب باشد، بلكه آن كس هم كه برخى از معروف ها را به جا نمى آورد و يا مرتكب برخى از منكرات مى شود، بايد به معروف امر و از منكر، نهى كند، زيرا اين يك وظيفه ى دينى است كه بنابر حكم شرع و عقل واجب است و هر كس خواه عامل به معروف و تارك منكر باشد يا نباشد، بايد به اين وظيفه اسلامى عمل كند.

شخصى به رسول الله(صلى الله عليه وآله) عرض كرد: ما به معروف

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  12  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

امر نمى كنيم تا همه ى معروف ها را به جا آوريم، و نهى از منكر نمى كنيم تا از همه باز ايستيم، حضرت در پاسخ فرمود: به معروف امر كنيد اگر چه همه را به جا نمى آوريد و از منكر نهى كنيد گرچه همه را ترك نمى كنيد(1).

شخصى كه معروف را ترك و منكر را به جا مى آورد، اگر امر به معروف و نهى از منكر را هم ترك كند دو گونه گناه مرتكب شده و سزاوار است كه دو بار تنبيه شود، يكى براى ترك معروف يا انجام منكر، و ديگرى براى ترك امر به معروف و نهى از منكر، كه اگر دست كم اين وظيفه ى دوّم را انجام مى داد از اين نظر گناه نكرده و مستحق تنبيه نمى بود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسائل الشيعه، ج 11، ص 420.

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  13  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

البته تأثير كلام شخصى كه به حكم خدا پاى بند است، و از گناه مى پرهيزد به مراتب بيشتر از كسى است كه خود مرتكب گناه مى شود، زيرا همين كه مردم تضاد بين گفتار و عمل شخصى را ملاحظه كردند به گفتار او اهميّت چندانى نمى دهند و نتيجه ى مطلوب گرفته نمى شود.

هدف از امر به معروف و نهى از منكر

اسلام، با بينش وسيع خود مى بيند كه هر حادثه ى بدى كه رخ دهد در جامعه تأثير مى گذارد، لذا مردم را در برابر گناهان مسؤول مى داند تا از توسعه ى آنها جلوگيرى كنند، زيرا تظاهر به گناه هم چون عمل كسى است كه در كشتى نشسته، و مى خواهد سوراخى در كابين خود ايجاد كند، كه اگر از آن جلوگيرى نشود

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  14  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

سرانجام جان ديگران نيز به خطر مى افتد. در اين صورت، مردم همه به پا مى خيزند و او را از آن كار باز مى دارند. گناه، و ترك واجب هم، در اجتماع چنين حكمى دارد.

شرايط امر به معروف و نهى از منكر

گفتيم امر به معروف و نهى از منكر واجب است، و مسلمانان بايد به اين وظيفه ى اسلامى بسيار اهميّت بدهند و بدانند ترك آن موجب مجازات است. پس بايد شرايط انجام آن باز شناخته گردد تا هر كس تكليف خود را به طور قطعى بداند، بنابر آن چه مشهور علماء اسلام فرموده اند: در صورتى كه اين چهار شرط موجود باشد بايد امر به معروف و نهى از منكر كرد:

1 - بايد معروف و منكر شناخته شده باشد.

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  15  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

2 - احتمال داده شود كه امر و نهى اثر و نتيجه يى دارد.

3 - گناه كار بر گناه سماجت و اصرار داشته باشد.

4 - امر و نهى ضرر و مفسده نداشته باشد.

اگر اين چهار شرط موجود باشد، امر به معروف و نهى از منكر به جا و به هنگام است وگرنه امرى است بى هنگام و مفسده خيز.

و اكنون توضيحاتى درباره ى اين چهار شرط:

درباره ى شرط اوّل: علماء اسلام فرموده اند كسى كه معروف و منكر را نمى شناسد، موظّف نيست امر به معروف و نهى از منكر كند، ولى بعضى از علماء فرموده اند كه شخص جاهل اگر چه خود مصون باشد، لازم است براى امر به معروف و نهى از منكر، تحصيل علم كند و معروف را از منكر باز شناسد و اين را در

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  16  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اصطلاح، شرط واجب مى گويند يعنى شخص نمى تواند به عذر اين كه معروف و منكر رانمى شناسد خود را از انجام اين وظيفه ى بزرگ تبرئه كند. ولى البته تا هنگامى كه معروف و منكر را نشناخته است، حق ندارد چنين كارى بكند، زيرا كه ممكن است در اثر جهل و نادانى; به منكر امر كند، و از معروف جلوگيرى نمايد.

در باره ى شرط دوّم: گفتيم دوّمين شرط واجب شدن امر به معروف و نهى از منكر، احتمال تأثير است، در اين جا نكاتى را يادآور مى شويم:

بسيار ديده شده است كه به عذر نداشتن تأثير، اين وظيفه ى خطير و جامعه ساز اسلامى ترك مى شود در صورتى كه بايد متوجّه اين نكته بود كه «احتمال تأثير» چند گونه است:

1 - اگر احتمال مى دهد كه امر و نهى او در شخص

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  17  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مخاطب تأثير دارد و در نتيجه معروف را به جا مى آورد و منكر را ترك مى كند: در اين صورت امر و نهى بر شخص مكلّف واجب است.

2 - اگر با يك بار امر و نهى نمى توان به چنين تأثيرى رسيد، ولى با تكرار: تأثير قطعى يا محتمل است، واجب است امر و نهى را تكرار كند تا نتيجه ى مطلوب حاصل آيد.

3 - اگر فعلا امر و نهى او اثر ندارد ولى باعث مى شود كه شخص خطاكار، در آينده، گناه را مرتكب نشود در اين جا هم امر و نهى واجب است.

4 - اگر امر و نهى در شخص مخاطب تأثير ندارد: ولى در شخص ديگر مؤثّر است، يعنى با امر و نهى كه به كسى مى شود، شخص ديگرى كه نمى توان او را مخاطب قرار داد، دست از گناه برمى دارد، در اين

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  18  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

صورت هم امر و نهى واجب است، يعنى بايد به آن شخص كه امر و نهى در او اثرندارد امر و نهى كرد تا ديگرى از گناه دست بردارد.

5 - و اگر احتمال مى دهد امر و نهى موجب مى شود گناه كم شود، يا گناه مهمّى به معصيتى غير مهم تبديل گردد، بايد امر و نهى كرد.

6 - اگر احتمال دهد امر و نهى او موجب مى شود كه معصيت ديرتر واقع شود، نهى واجب مى شود.

بارى، امروز وظيفه ى همه ى مسلمانان سنگين است، چه بسا امر و نهى با برگزيدن بعضى از راه و روش ها، در زدودن فحشا و منكرات مؤثّر باشد و بايد مواظب بود كه به بهانه ى عدم تأثير، اين فريضه ى اسلامى ترك نشود، چرا كه امر و نهى گاه، اشخاص را به كلّى عوض كرده است، «فذكر فان الذكرى تنفع

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  19  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

المؤمنين».

درباره ى شرط سوّم: دانشمندان اسلامى مى فرمايند: اگر معلوم شود كه شخص گناهكار و نافرمان، بدون اين كه او را امر و نهى كنيم خود از خطا دست برمى دارد يعنى منكر را ترك مى كند و معروف را به جا مى آورد، ديگر امر و نهى او واجب نيست، و نيز اگر او اظهار ندامت و پشيمانى كند امر و نهى او واجب نيست، ولى اگر كسى تصميم گرفته است كه ولو يك بار معصيّت كند، يا آن را ولو يك بار، ادامه دهد، بايد او را نهى كرد.

درباره ى شرط چهارم: علماء گفته اند اگر امر و نهى موجب شود كه به شخص امر و نهى كننده و يا به مسلمانان ديگر ضررى جانى و يا آبرويى و يا مالى قابل توجّه برسد. در اين جا امر و نهى واجب نيست، و نيز

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  20  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اگر امر و نهى موجب شود كه خودِ وى يا مسلمانان ديگرى در حرج و مشقّت قرار گيرند.

امّا برخى ديگر از علماى اسلام افزوده اند: اگر معروف و منكر از امورى است كه شارع مقدّس به آن بسيار اهميّت مى دهد ديگر هيچ ضررى اگر چه جانى و يا هيچ حرجى و مشقّتى موجب ترك اين فريضه ى اسلامى نمى شود، به عنوان مثال مى توان به خطر افتادن جان عده اى از مسلمانان، يا هتك ناموس آنان يا محو آثار اسلامى كه موجب گمراهى مسلمانان گردد، يا محو شعائر اسلامى مثل خانه ى كعبه و امثال آن را نام برد.

مثال روشن تر را مى توان از جنبش پوياى اسلامى مسلمانان ايران آورد كه مى بينيم با راهنمايى روحانيّت پيشرو شيعه، چون مردم مسلمان ما، استقلال وطن

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  21  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اسلامى و نيز دين خود را در چنگال عوامل بيگانه، در معرض زوال يافتند، همگى به رفع اين منكر بزرگ قيام كرده و در اين راه جان هم مى دهند.

از اين نكته هم نبايد غافل بود كه بسيارى از موارد امر به معروف و نهى از منكر به خاطر توهّم ضرر يا حرج ترك مى شود، كه اگر در پيرامون آن كمى فكر شود معلوم مى شود كه هيچ گونه ضررى در بين نيست و معمولا جز توهّم ضرريابى حالى، تنبلى يا ترس بى جا، علّتى ديگر ندارد، بر همه ى مسلمانان واجب است كه مواظب باشند اين عوامل در آن ها تأثيرى نكند، و ناآگاهانه اشتباه نكنند.

عدّه يى به خاطر اين كه حال بحث و گفتگو ندارند، و برخى چون مى ترسند رفاقت از دست برود، امر و نهى را ترك مى كنند، و گروهى حتّى حاضر نيستند از نشستن

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  22  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در مجلس شراب، قمار و موسيقى خوددارى كنند و آنجا را ترك كنند، چون مى ترسند به صاحب خانه بر بخورد و بدش بيايد و يا خود، آن روز بى ناهار بمانند و چند ساعتى گرسنگى بكشند، در صورتى كه هيچ يك از اين گونه ملاحظات، مجوّز ترك امر و نهى در موارد لازم نمى تواند باشد، انسان بايد در ايمان خود محكم باشد و اين گونه چيزهاى بى اساس نبايد او را از انجام فريضه هاى بزرگ باز دارد.

امام صادق(عليه السلام) از پدران ارجمند خود نقل مى كند كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرموده اند: خدا مؤمن ضعيفى را كه عقل(تفكر صحيح) ندارد، مبغوض مى دارد و فرمود: او كسى است كه نهى از منكر نمى كند(1). اميرمؤمنان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسائل الشيعه، ج 11، ص 399.

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  23  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

فرموده اند: «كسى كه نهى از منكر را به قلب و زبان و دست خود ترك كند، مرده اى است ميان زندگان»(1).

قبلا اشاره كرديم كه برخى از علماى گذشته شرط پنجمى نيز اضافه كرده و فرموده بوده اند: كسى كه به امر به معروف و نهى از منكر مى پردازد بايد خود معروف را انجام داده و منكر را ترك كرده باشد امّا بيشتر علماى اسلام فرموده اند: هر كس بايد به وظيفه ى شرعى خود عمل كند; يعنى كارهاى واجب را انجام دهد و كارهاى حرام را ترك كند: پس اگر احياناً دچار معصيت شود، نبايد امر به معروف و نهى از منكر را رها كند زيرا اين خود گناهى ديگر است، و اين كه در روايات، از كسانى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسائل، ص 404، من ترك انكار المنكر بقلبه و لسانه و يده فهو ميت بين الاحياء.

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  24  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كه خود عمل نمى كنند و ديگران را وادار به عمل مى كنند، و يا خود گناه مى كنند و ديگران را از گناه باز مى دارند، مذمتهاى بسيار آمده است، براى اين است كه چرا خود به وظيفه عمل نكرده اند، نه براى اين كه چرا امر و نهى كرده اند.

روشن است، امر ونهى از كسانى كه خود عمل مى كنند بيشتر تأثير دارد و مردم از آنان بهتر مى پذيرند.

و كسانى كه ديگران را امر و نهى مى كنند، ولى خود اهل عمل نيستند، در قيامت به حسرت بزرگى گرفتار مى گردند كه چرا خود عمل نكردند در حالى كه ديگران از سخنان آنها نتيجه گرفتند.

مراتب امر به معروف و نهى از منكر

پيش از برشمردن مراحل امر به معروف و نهى از

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  25  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

منكر، يادآورى اين نكته را لازم مى دانيم كه اقتضاى ايمان به خدا، روز قيامت، و رسالت پيامبران خدا اين است كه به آنچه اسلام آورده است، معتقد باشيم; حرامش را حرام و حلالش را حلال بدانيم و نسبت به كسانى كه واجب را ترك و حرام را به جا مى آورند، قلباً متنفّر باشيم. اين تنفّر چون امرى قلبى و انزجارى است درونى است، ربطى به مسأله ى امر به معروف و نهى از منكر ندارد; اين انزجار قلبى نسبت به كسى كه واجب را ترك، يا منكر را به جا مى آورد، در هر صورت لازم است، چه بتوانيم اظهار كنيم يا نتوانيم(1).

امام صادق(عليه السلام) فرموده اند: «براى مؤمن همين قدر عزّت كافى است كه وقتى منكرى را ديد، خدا بداند كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - كتب فقهى استدلالى.

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  26  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

او در قلب آن كار را انكار مى كند(1).

و نيز در روايتى كه از حضرت باقر(عليه السلام) رسيده است به تنفّر و انزجار قلبى امر مى فرمايد «فانكروابقلوبكم»(2).

و اينك مراتب امر به معروف و نهى از منكر مطابق آن چه مشهور علماى اسلام بيان فرموده اند:

الف - مرحله ى اوّل: اين است كه مسلمان بايد تنفّر قلبى خود را نسبت به كسى كه معروف را ترك مى كند و يا منكرى را به جا مى آورد، اظهار كند تا او بفهمد كه كار وى موجب تنفّر است. اظهار تنفّر درجاتى دارد كه بايد مراعات شود، يعنى تا به درجه ى پايين تر مى توان اكتفا كرد، بايد درجه ى بالاتر را وانهاد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - كافى، ج 5، ص 60، حسب المؤمن عزا اذارأى منكراً ان يعلم الله  عزو جل من قلبه انكاره.

2 - كافى، ج 5، ص 56.

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  27  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اظهار تنفّر قلبى به صورت هايى گوناگون مى تواند انجام بگيرد مانند: اخم كردن، روگرداندن، پشت كردن، صحبت را قطع كردن، قهر كردن و ترك معاشرت كردن.

تا انسان مى تواند با آسان ترين راه، امر به معروف و نهى از منكر كند نبايد از آن تجاوز نمايد بلكه اگر موجب هتك احترام طرف مى شود بايد حتماً همان راهى كه موجب توهين نيست بپيمايد.

ب - مرتبه ى دوّم: اين است كه با گفتن از طرف بخواهد تااز منكر دست بردارد يا معروف را انجام دهد. تا ممكن است با گفتارى نرم از او بخواهد تا منكر را ترك و يا معروف را به جا آورد. و اگر طرف با لحن آرام حاضر نشد از كار خود دست بردارد، مى بايد او را امر و نهى كرد و اگر باز هم مؤثّر نشد بايد با شدّت بيشترى از او خواست كه از منكر دست بردارد، البته نبايد با دشنام يا

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  28  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اهانت به خود او يا پدر و مادر و كسان او همراه باشد زيرا كه اين خود گناه و حرام است، مگر اين كه منكر از چيزهايى باشد كه شارع به هيچ وجه حاضر نيست در اجتماع واقع شود، و هر طور شده بايد از آن جلوگيرى شود، در اين صورت مانعى ندارد با نوعى اهانت همراه باشد، ولى تشخيص موارد آن به نظر حاكم شرع است.

اگر در موردى معلوم شد كه با انجام مرتبه ى اوّل و دوّم بر روى هم مى توان از منكر جلوگيرى كرد، بايد هر دو انجام شود. يعنى هم بايد اظهار تنفّر كرد و هم به امر و نهى توسّل جست.

ج - اگر مرتبه ى اوّل و مرتبه دوّم مؤثر نشد، يا مطمئن است كه اين دو راه تأثير ندارد، واجب است راه سوّم را دنبال كند، يعنى از بكارگيرى قدرت استفاده كند، البته تا زمانى كه با آسان ترين روش اعمال قدرت

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  29  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بتوان نتيجه گرفت به شديدتر آن نبايد پرداخت مثلا اگر شخصى اراده كرده است كسى را اذيّت كند و به او ضرب و جرحى وارد كند، در مرحله ى اوّل بايد بين آن دو حايل شد، و اگر اين راه نتيجه نداد، انسان موظّف است وسيله يى كه در دست او است از وى بگيرد، يا او را به عقب براند، و يا دستش را محكم نگه دارد و چنانچه اين كارها مستلزم آن است كه داخل خانه ى ديگرى شود و يا تصرّف در اموال او كند، در صورتى جايز است كه اهميّت منكر به حدّى باشد كه شارع مقدّس ابداً راضى نيست واقع شود مثل اين كه قرار باشد انسانى كشته شود.

اگر جلوگيرى از منكر به حبس طرف و يا سختگيرى بر او وابسته است، در اينجا برخى از علماء فرموده اند سزاوار است اين كار با نظر حاكم شرع باشد.

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  30  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اگر جلوگيرى از منكر، به ضرر زدن به طرف بستگى دارد و شارع به هيچ وجه به انجام آن منكر رضايت ندارد بايد ضرر زد و از منكر جلوگيرى به عمل آورد، مثلا اگر جلوگيرى از شراب خوردن وابسته به اين باشد كه جام آن شكسته شود، بايد شكسته شود و به قول برخى از علماى اسلام ضمان هم ندارد، البته تشخيص موارد آن با حاكم شرع است.

اگر جلوگيرى از منكر به مجروح ساختن و يا شكستن عضو طرف بستگى داشت، يعنى تا با او زد و خوردى انجام نگيرد دست از كارش برنمى دارد و كتك زدن به او هم موجب مجروح شدن و يا شكستن عضوى از اعضاى او مى گردد و يا كشته مى شود، در اين صورت جلوگيرى بايد به اذن حاكم شرع باشد، مگر اين كه طرف بخواهد انسانى را ناروا به قتل برساند كه بايد

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  31  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

حتماً او را از اين كار بازداشت، اگر چه به جرح و قتل او بيانجامد و در اين جا بنا به گفته ى بعضى از فقهاء، انسان مى تواند بدون اجازه ى حاكم شرع هم چنين كارى را انجام دهد و ضمان هم ندارد، (مشروط بر اين كه بعد بتواند ثابت كند و ديگر اين كه اين عمل مفسده اى را به دنبال نداشته باشد). بديهى است كه اگر با راه آسان تر مى توان جلوگيرى كرد نبايد راه سخت تر را پيمود، يعنى اگر با جرح مختصر نتيجه گرفته مى شود، نمى توان به قتل و يا جرح سخت تر دست زد.

حاكم شرع با ملاحظه ى مفاسدى كه از معصيت بهوجود مى آيد مى تواند نظر خود را درباره ى جرح و شكستن عضو و قتل اعلام دارد و ديگران وظيفه دارند به حاكم شرع مراجعه كنند.

اين نكته را يادآور شويم كه: امر به معروف و نهى از

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  32  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

منكر يكى از واجبات كفايى است، (و مانند ساير واجبات كفايى،) اگر يك نفر تنواند انجام دهد بايد ديگران را خبر كند و با همكارى همديگر از منكر جلوگيرى كنند، يعنى همان گونه كه دفن ميّت از واجبات كفايى است اگر به تنهايى ممكن نباشد بايد با كمك ديگران ميّت را به خاك بسپارند، جلوگيرى از منكر و امر به معروف نيز اگر به تنهايى ممكن نباشد، وظيفه ى مسلمانان است كه با هم كمك كنند و به طور گروهى امر و نهى كنند و منكر را رفع و يا دفع نمايند و معروف را به پا دارند، «و لتكن منكم امة يدعون الى الخير و يأمرون بالمعروف و ينهون عن المنكر و اولئك هم المفلحون(1)»

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره ى آل عمران، آيه ى 104.

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  33  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بايد از شما دسته يى وجود داشته باشند كه مردم را به خير دعوت و به معروف امر كنند و از منكر نهى نمايند و آن ها رستگارانند.

حضرت رضا(عليه السلام) به نقل از پيامبر گرامى(صلى الله عليه وآله)فرمودند: هرگاه امّت من امر به معروف و نهى از منكر را به يكديگر واگذارند يقين پيدا كنند به جنگى از خدا(1).

امام صادق(عليه السلام): هيچ گروهى نيست كه منكر را در محيط خود برقرار بدارند و تغيير ندهند، مگر اين كه خدا عذاب خود را به همه ى آنان فراگير سازد»(2).

در مجتمع اسلامى همه وظيفه دارند در زدودن منكرات بكوشند، و جامعه ى اسلامى را از آلودگى ها پاك سازند و هيچ كس به بهانه ى اين كه از من تنها

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 و 2 - بحارالانوار، ج 100، ص 78، طبع ايران.

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  34  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ساخته نيست نمى تواند از اين مسؤوليّت خطير، شانه خالى كند، قدرت و نيروى اجتماع بهترين وسيله براى انجام اين فريضه ى الهى است. اجتماعى كه افراد آن زنده و بيدار باشند، و در برابر منكرات بايستند، هميشه مصون از آلودگى ها و عقب ماندگى ها خواهد بود.

اسلامى كه در خارج از مرزهاى خود به خاطر بسط عدالت و برچيدن بساط ظلم مبارزه مى كند، و جهان رابه سوى خدا و قوانينش باز مى خواند، نمى تواند در داخل و به هنگام اجراى احكام حيات بخش الهى سستى روا دارد و به قوانين غير اسلامى معتقد باشد و عمل كند، از اين رو اسلام عليه ظلم و ستم و منكرات به پا مى خيزد و آنها را نفى مى كند، اعتقاد به معيارها و ارزش هاى اسلامى، مسلمان را ملزم مى دارد با هر چه معيار بدلى و غير اسلامى است مبارزه كند و مسلمانان

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  35  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

با اين اعتقاد و باور داشت نمى توانند در برابر بدعت هايى كه عليه احكام خدا به عنوان دين وضع مى شود ساكت بنشينند، اين مبارزه را نه تنها فرمان خدا ثابت مى كند، بلكه فطرت انسان نيز چنين جريان يافته است، و چنين است كه امروزه، روز لهيب پر فروغ به پا خاستگى جامعه مسلمان و با حميّت خود را مى بينيم كه در احياى ارزش هاى دينى جان مى بازند.

حضرت على(عليه السلام) درباره ى وظيفه ى مسلمانان راجع به منكرات و نيز مراتب و مراحل امر به معروف و نهى از منكر چنين اشاره مى فرمايد:

اى گروندگان، همانا هر كس تجاوزى را ببيند كه بدان عمل و يا منكرى را كه بدان دعوت مى شود و آن را در دل خود زشت شمارد به تحقيق سالم مى ماند و از كيفر آن رسته است، و هر كس با زبان خود آن را انكار كند

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  36  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مأجور و از دسته ى اوّل بهتر است و هر كس آن را با حربه انكار كند تا كلمه ى خدا برتر و كلمه ى ستمگران پست تر شود، پس او كسى است كه به راه هدايت رسيده و بر طريق مستقيم قيام كرده و در دلش نور يقين تابيده است(1).

هدف از امر به معروف و نهى از منكر

يادآورى اين نكته لازم است كه معيارهاى اصيل اسلامى را بايد از قرآن و احاديث اهل بيت(عليهم السلام) و فتواى فقهاى شيعه كه مبتنى بر اين دو مأخذ مى باشد، گرفت، نه از سنّت هاى تحميلى مردم و ساخته هاى ذهنى مسلمانان، قرآن و احاديث براى شناسائى خوبى ها و بدى هاست و زندگى مسلمانان، بايد با آنها تطبيق داده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نهج البلاغه ى، فيض الاسلام، ص 252.

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  37  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

شود، متأسّفانه از مسلمانان جز گروهى اندك امر به معروف و نهى از منكر نمى كنند و اين گروه نيز بيشتر، امر به معروف و نهى از منكر را با رأى خود تطبيق مى دهند، مثلا در كارهاى خصوصى اشخاص با عنوان امر به معروف و نهى از منكر دخالت مى كنند، در گناهان مخفى كه اسلام اجازه ى افشا نداده است، پرده درى مى كنند، مستحبّى را واجب و مكروهى را حرام مى كنند، در آن چه خدا سرزنش و يا تحسين نكرده سرزنش و تحسين روا مى دارند.

هدف از امر به معروف و نهى از منكر آن است كه مردم ارزش هاى اسلامى را باز شناخته و تحوّلات جهان را با ضوابط دين ارزيابى كنند و بكوشند زندگى جامعه را بر آن معيار تطبيق دهند و شخصيّت افراد را بر اساس اسلام بشناسند نه آن كه سليقه هاى شخصى را به عنوان

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  38  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

دين جا بزنند و مردم را به سوى آن فرا خوانند و عقده ها رابه صورت امر و نهى دينى خالى كنند و غرض ورزى ها را به صورت تكليفى مذهبى بيان نمايند.

اسلام با اين وظيفه ى خطير مى خواهد منحرفين، به سوى دين برگردند و زندگى خويش را با احكام اسلام تطبيق دهند و نظام عادلانه اى در متن جامعه پياده شود.

در مواعظ حضرت عيسى بن مريم(عليه السلام)چنين آمده است:

...آتش در خانه يى درمى گيرد و از اين خانه به آن خانه سرايت مى كند تا اين كه خانه هاى بسيارى را مى سوزاند، اگر خانه ى اوّل را دريابند و آن را در هم بكوبند ديگر آتش نمى تواند كارى بكند.

اگر اوّلين ستمگر مكافات شود بعد از او رهبر ستمگرى پيدا نخواهد شد كه مردم از او پيروى كنند...

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  39  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و هر كه بتواند شخص ستمگر را سرزنش كند و نكند و نكند چنان است كه خود ظلم كرده باشد...(1).

امام حسين(عليه السلام) ضمن حديثى، هدف از امر به معروف و نهى از منكر را چنين معرفى مى فرمايند:

خدا مى داند اگر اين فريضه انجام يابد و پابرجا شود، ساير فريضه ها، چه آسان و چه دشوار پا مى گيرد، زيرا امر به معروف و نهى از منكر دعوت به اسلام است و مظلمه ها را(به صاحبانشان) بر مى گرداند(2).

و در پايان از كلام خاتم رُسل، رسول اكرم(صلى الله عليه وآله)تبرّك بجوييم كه فرمود: «زمانى كه معصيت پنهانى انجام شد، جز به معصيت كار ضرر نمى رساند، ولى زمانى كه آشكارا به جاآورده شود و مردم(جلوى آن را نگيرند) به اجتماع ضرر مى رساند(3).

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - مستدرك الوسائل، ج 2، ص 359، ح 27.

2 - وسائل الشيعه، ج 11، ص 403.

3 - وسائل، ج 11، ص 407.

اشتراک نشریات رایگان

سامانه پاسخگویی