حج يا پرچم پيروز حق

بخش دو

دوره هفتم، شماره دوازده

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  2  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نام جزوه: حــج يا پرچـم پيروز حق بخش «2»

نويسنده: هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر: مؤسسه در راه حق قم - تلفن 2-7743221

تيراژ: 20000 جلد

نوبت چاپ : مكرّر

تاريخ چاپ : 1378 هـ ش

قطع: جیبی 

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  3  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در بخش نخستين از اين نوشتار: «پرچم پيروز حق» به اختصار از حج و عمره و اماكن مربوطه سخن گفتيم. و اكنون در اين بخش دوم، به بررسى فضيلت و فلسفه حج از ديدگاه آيات و روايات مى پردازيم.

مطالب اين بخش طىّ سه فصل به اين ترتيب، تبيين و تنظيم شده است:

فصل اوّل: فضيلت حج از ديدگاه آيات و روايات.

فصل دوّم: فلسفه حج از ديدگاه آيات و روايات.

فصل سوّم: تجزيه و تحليل كلّى و جَمع بنـدى.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  4  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

فصـل اول

 

الف: فضيلت حج از ديدگاه آيات و روايات

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  5  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

الف - فضيلت حج و كعبه از ديدگاه آيات

1 - «اِنَّ اَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذى بِبَكَّةَ مُبارَكاً وَ هُدىً لِلْعالَمينَ فيهِ آياتٌ بَيِّناتٌ مَقامُ اِبْراهيمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً وَلِلّهِ عَلَى النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ اِلَيْهِ سَبيلا وَ مَنْ كَفَرَ فَاِنَّ اللهَ غَنِىٌّ عَنِ الْعالَمينَ;بى گمان نخستين خانه اى كه براى مردم بنياد گرديد، آن است كه در بكّه است، مبارك است و راهنماى جهانيان. در آن نشانه هايى است آشكار، مقام ابراهيم، و هر كه به آن(خانه) درآيد در امان باشد و بر مردم واجب است كه براى خدا آهنگ خانه «او» كنند، آنها كه توانايى رفتن به سوى آن دارند. و هر كس كفر ورزد (و حج را ترك كند، به خود زيان رسانده)، پس به يقين خدا از همه جهانيان

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  6  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بى نياز است».(1)

2 - «وَ اِذْجَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ وَ أَمْناً وَ اتَّخِذُوا مِنْ مِقامِ اِبْراهيمَ مُصلّىً وَعَهِدْنا اِلى اِبْراهيمَ وَ اِسْمعيلَ أَنْ طَهّرِا بَيْتِىَ لِلطّائِفينَ وَالْعاكِفينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ» و(ياد كن) آن گاه كه ما خانه(كعبه) را مرجع هر ساله مردم يا محل ثواب و اجر و جايگاه امن قرار داديم و شما از «مقام ابراهيم» نمازگاه براى خود بگيريد. و ابراهيم و اسماعيل را فرموديم كه خانه مرا براى طواف كنندگان و ساكنان حَرم و ركوع كنندگان و سجود كنندگان پاكيزه داريد.

وَاِذْ قالَ اِبْراهيمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَارْزُقْ اَهْلَهُ مِنَ الَّثمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ قالَ وَ مَنْ كَفَرَ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره ى آل عمران، آيه ى 97 - 96.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  7  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

فَاُمَتِّعُهُ قَليلا ثُمَّ اَضْطَرُّهُ اِلى عَذابِ النّارِ وَ بِئسَ الْمَصيرُ; و(ياد كن) آن گاه كه ابراهيم گفت پروردگارا اينجا را يك شهر امن قرار بده و مردم آن را از ميوه ها روزى ده، مردمى كه به خدا و به روز رستاخيز ايمان دارند. گفت: «ما دُعاى تو را اجابت كرديم; و مؤمنان را از انواع بركات، بهره مند ساختيم;» امّا به آنها كه كافر شدند، بهره كمى خواهيم داد، سپس به عذاب آتش دچار مى كنم (كه) بازگشت گاه بدى است.

وَ اِذْ يَرْفَعُ اِبْراهيمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَيتِ وَ اِسْمعيلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنّا اِنَّكَ اَنْتَ السَّميعُ الْعَليمُ; و آن گاه كه ابراهيم پايه هاى خانه ى (خدا) را با اسماعيل، بالا بردند، (گفتند:) پروردگار ما،از مابپذير، به راستى كه توشنواى دانايى.

رَبَّنا وَاجْعَلنا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّ يَّتِنا اُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  8  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

وَاَرِنا مَناسِكَنا وَ تُبْ عَليْنا اِنَّكَ اَنْتَ التَّوّابُ الرَّحيمُ; پروردگار ما، ما را از فرمانبرداران خود قرار بده. و از فرزندان ما، امّتى كه تسليم فرمانت باشند به وجود آور و مواضع اعمال حج يا «طرز» عبادت ما را به ما بنما و توبه ى ما بپذير كه بنشان ده بى گمان توئى توبه پذير مهربان.

رَبَّنا وَابْعَثْ فيهِمْ رَسُولا مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِكَ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ يُزَكّيهِمْ إِنَّكَ اَنْتَ الْعَزيزُ الْحَكيمُ

پروردگار ما،در ميان آنان پيامبرى برانگيز از خودشان، تا آيات ترابر آنان تلاوت كند و كتاب و حكمت را به آنها بياموز، و آنها را پاك كند، براستى كه

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  9  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

عزيز حكيم هستى.(1)

3 - «وَاَتِمُّواالْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّهِ...; و حج و عمره را براى خدا به پايان رسانيد...».(2)

4 - «اَلْحَجُّ اَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فيهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَلافُسُوقَ وَلا جِدالَ فِى الْحَجِّ وَ ماتَفْعَلُوا مِنْ خَيْر يَعْلَمْهُ اللهُ وَ تَزَوَّدُوا فَاِنَّ خَيْرَ الزّادِ التَّقْوى وَ اتَّقُونِ يا اُولِى اْلأَلْبابِ; (وقت) حج، ماههاى معيّنى است و هر كس در آن ماهها حج بر او لازم شود به حج برود، بايد آميزش جنسى نكند و به فسوق(دروغ و دشنام) و به جدال(بله و الله و نه و الله) در زمان حج وارد نشود و هر چه از نيكى ها كنيد، خدا بر آن آگاه است. و شما توشه(راه) برگيريد كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره ى بقره آيات 125 تا 129.

2 - سوره ى بقره آيه ى 196.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  10  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بهترين توشه پرهيزكارى است و از من بترسيد اى صاحبان خرد».

5 - «وَ اِذْ قالَ اِبْراهيمُ رَبِّ اجْعَلْ هذَا الْبَلَدَ آمِناً وَاجْنُبْنى وَ بَنِىَّ اَنْ نَعْبُدَ الأَصْنامَ اِنَّهُنَّ اَضْلَلْنَ كَثيراً مِنَ النّاسِ فَمَنْ تَبِعَنى فَاِنَّهُ مِنّى وَ مَنْ عَصانى فَاِنَّكَ غَفُورٌ رَحيمٌ; و(ياد كن) هنگامى را كه ابراهيم گفت: پروردگار من! اين شهر را ايمن كن و من و پسرانم را از پرستش بتان دور دار، پروردگار من! بى گمان آن ها(بتان) بسيارى از مردم را گمراه كردند. پس هر كس از من پيروى كرد، بى گمان او از من است و آن كسى كه به من نافرمان شد، به يقين تو آمرزنده مهربانى.

رَبَّنا اِنّى اَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتى بِواد غَيْرِ ذى زَرْع عِنْدَ بَيْتِكَ الُْمحَرَّمِ رَبَّنا لِيُقيمُوا الصَّلوةَ فَاجْعَلْ اَفْئِدَةً مِنَ النّاسِ تَهْوى اِلَيْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ اْلثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُروُنَ;

پروردگارا: من بعضى از فرزندانم را در سرزمين بى آب و علفى، در كنار خانه اى كه حرم توست، ساكن ساختم تا نماز را برپادارند; تو دلهاى گروهى از مردم را متوجّه آنها ساز; و از ثمرات به آنها روزى ده; شايد آنان شكر تو را بجاى آورند.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ب: فضيلت و اهميّت حج و كعبه ازديدگاه روايات

 

1 - امام ششم(عليه السلام) مى فرمايد: «لايَزالُ الدّينُ قائِماً ما قامَتِ الْكَعْبَةُ.»

مادامى كه كعبه «و برنامه ى حج و عمره» برپا است، دين «اسلام» نيز همواره ثابت (و پابرجا) است»(1).

2 - و نيز از آن حضرت است كه فرمود: «مَنْ نَظَرَ اِلَى الْكَعْبَةِ لَمْ يَزَلْ تُكْتَبُ لَهُ حَسَنَةٌ وَ تُمْحى عَنْهُ سَيِّئَةٌ حَتَّى يَصْرِفَ بِبَصَرِهِ عَنْها;»

هر كس به كعبه بنگرد تا هنگامى كه چشم از آن بر نداشته، حسنه (و ثوابى) براى او نوشته مى شود و گناهى از او محو مى گردد(2).

3 - و نيز، آن حضرت مى فرمايد: خداوند تبارك و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - من لايحضره الفقيه، ج2، ص 158 و كافى، ج 4، ص 271.

2 - كافى، ج 4، ص 240.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  12  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

تعالى، در پيرامون كعبه يك صد و بيست نوع رحمت، قرار داده است كه شصت نوع آن مخصوص طواف كنندگان و چهل نوع از نمازگزاران (در پيرامون كعبه) و بيست نوع مخصوص ناظران (و بينندگان) كعبه است(1).

4 - و باز امام ششم(عليه السلام) مى فرمايد: هر كس از روى معرفت(و آگاهى) به كعبه بنگرد و همان طور كه حقّ و حرمت آن را شناخته، حق و حرمت ما را بشناسد(و حريم امامت و رهبرى ما را پاس دارد)، خداوند گناهانش را مى آمرزد و شؤون دنيا آخرت او را كفايت (و تأمين) مى كند(2).

5 - پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد: حج گزاران و عمره

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - كافى،ج 4،ص 240 من لايحضره الفقيه، ج2، ص134.

2 - كافى، ج 4، ص 241.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  13  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

روندگان ميهمانان خدايند و او خواسته ى آنان را تأمين مى كند، دعايشان را مستجاب مى نمايد و هزينه هاى سفرشان را جبران و تدارك مى كند(1).

6 - و نيز آن حضرت مى فرمايد: كسى كه وصيّت مردم را در مورد حج، به گردن گيرد و تضمين نمايد، ولى در اين باره بدون عذر، كوتاهى و تفريط كند، خداوند نماز و روزه چنين كسى را(كه حج كسى را گردن گرفته، ولى آن را به انجام نمى رساند) قبول نمى كند و دعايش را مستجاب نمى نمايد...(2).

7 - امام ششم(عليه السلام) مى فرمايد: شخص حج گزار، مادامى كه پيرامون معصيت و گناه نرفته است، همواره

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - مستدرك الوسائل، ج 2، ص 8.

2 - مستدرك، ج 2، ص 12.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  14  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نور حج، در وجودش ثابت است(1).

8 - حضرت صادق(عليه السلام) مى فرمايد: حج و عمره دو بازارند از بازارهاى آخرت (كه در اين دو بازار، با سرمايه ى تقوا و پاكى، مى توان، سعادت ابدى را كسب كرد) و آن كس كه ملازم اين دو عمل باشد، در ضمانت (و در پناه رحمت) خداست كه اگر مقدّر كرده او را زنده بدارد، او را(به سلامت) به نزد خانواده اش باز مى گرداند و اگر مقدّر كرده او را بميراند(و مرگش فرا رسيده) او را داخل بهشت مى كند(2).

9 - امام صادق(عليه السلام) مى فرمايد: «اگر مردم(در يكى از سال ها)، مراسم حج را ترك كنند، بر امام(و رهبر مسلمين) واجب است كه آنان را چه بخواهند و چه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - كافى، ج 4، ص 255.

2 - همان مدرك.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  15  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نخواهند، وادار كند كه به انجام حج پردازند(و بايد گروهى را براى برگزارى حج به مكّه معظّمه، اعزام دارد)، زيرا اين خانه(كعبه) براى حج(و زيارت) بنياد شده است(1).

نگارنده گويد: در مورد زيارت رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) نيز چنين الزام و تكليفى وجود دارد(2).

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 و 2 - كافى، ج 4، ص 272 و روضة المتقين، ج 5،ص 11.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  16  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

پيرامون تشريع حج و وجوب آن

1 - امام پنجم(عليه السلام) مى فرمايد: «بُنَى اْلاِسْلامُ عَلى خَمْس: عَلَى الصَّلوةِ وَالزَّكوةِ وَالصَّوْمِ وَالْحَجِّ وَ اْلوِلايَةِ وَ لَمْ يُنادَ بِشَىء كَما نُودِىَ بِالْوَلايَةِ;»اسلام(در مرحله ى عمل) بر پنج چيز بنياد شده است: بر نماز، زكات، روزه، حج و ولايت(1) و براى چيزى(و موضوعى) ندا و صدا(و سفارش) نشده، آن چنان كه براى ولايت»(2).

2 - رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد: «صَلُّوا خَمْسَكُمْ وَ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - به نظر بيشتر علما منظور، ولايت الهى پيامبر عزيز اسلام و ائمّه اطهار(عليهم السلام) است، ولى برخى از علما و دانشمندان معتقدند اين كلمه نسبت به مسأله رهبرى و تدبير امور مسلمين و ولايت فقيه در عصر غيبت نيز شمول دارد.

2 - اصول كافى، ج 2، ص 18، روايت 1،(باب دعائم الاسلام).

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  17  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

صُومُوا شَهْرَكُمْ وَ اَدُّوا زَكوةَ مالِكُمْ وَ حَجُّوا بَيْتَكُمْ تَدْخُلُوا جَنَّةَ رَبِّكُمْ»;

«نمازهاى(واجب) پنج گانه خود را بگزاريد و ماه خود را(ماه مبارك رمضان را) روزه گيريد و زكات مال خويش را بپردازيد و حج خانه خود را به جاى آوريد، تا در بهشت پروردگارتان در آييد»(1).

3 - امام صادق(عليه السلام) مى فرمايد: «اِنَّ الشّيعَةَ لَوْ اَجْمَعُوا عَلى تَرْكِ الصَّلوةِ لَهَلَكُوا وَ لَوْ اَجْمَعُوا عَلى تَرْكِ الزَّكاةِ لَهَلَكُوا وَ لَوْاَجْمَعُوا عَلى تَرْكِ الْحَجِّ لَهَلَكُوا»

«شيعيان اگر(به طور دسته جمعى و همگان» نماز را ترك كنند، هر آينه نابود خواهند شد و اگر همگان، از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - مستدرك الوسائل، ج 2، ص3، ح 16 به نقل از تفسير شيخ ابوالفتوح رازى(قدس سره).

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  18  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

پرداخت زكات خوددارى كنند، هر آينه نابود خواهند شد و اگر همگان حج را ترك گويند، هر آينه نابود خواهند شد(1)».

4 - و نيز آن حضرت مى فرمايد: «اِنَّ لِلّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حُرُمات ثَلثَ لَيْسَ مِثْلَهُنَّ شَيْئٌ: كِتابُهُ وَ هَوُ حُكْمُهُ وَ نُورُهُ وَ بَيْتُهُ اَلَّذى جَعَلَهُ قِبْلَةً لِلنّاسِ لايُقبَلُ مِنْ اَحَد تَوَجُّهاً اِلى غَيْرِه وَ عِتْرَةُ نَبِيِّكُمْ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ;»

براى خداوند(عزّ و جلّ) سه حرم (و شئ محترم) وجود دارد كه هيچ چيز همانند آن ها نيست(هر كدام در نوع و ابعاد خاصّ خويش بى مانندند) كتابِ او(قرآن) كه فرمان و نور او است و خانه ى او(كعبه) كه آن را قبله ى مردم قرار داد و از هيچ كس توجّه به غير آن را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسائل الشيعه، ج 1، ص 12.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  19  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نمى پذيرد و عترت پيغمبرتان(صلى الله عليه وآله).(1)

5 - حضرت امير(عليه السلام) در ضمن وصيّتى مى فرمايد: «اَلله اَلله فى بَيْتِ رَبِّكُمْ فَلا يَخْلُو مِنْكُمْ ما بَقيتُمْ فَاِنَّهُ اِنْ تُرِكَ لَمْ تُناظَرُوا وَ اَدْنى ما يَرْجِعُ بِه مَنْ اَمَّهُ اَنْ يَغْفِرَ لَهُ ما سَلَفَ.»

خدا را، خدا را، درباره ى خانه ى پروردگار خويش كه مبادا مادامى كه در قيد حيات هستيد (و در دنيا به سر مى بريد)، اين خانه از شما خالى(و تهى) ماند، چه اين كه اگر اين خانه متروك (و مهجور) بماند، مهلت داده نخواهد شد(و كفّار به شما مسلّط شوند خداوند شما را كيفر خواهد داد) و كم ترين (و كوچك ترين) ره آوردى كه حج گزار(حقيقى) به ارمغان خواهد برد، آمرزش گناهان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - بحار الانوار، ج 99، ص 60.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  20  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

گذشته ى او(پيش از برگزارى حج) مى باشد.(1)

6 - در روايات بسيارى آمده است: هر كس بدون عذر موجّه شرعى حج را به تأخير اندازد تا بميرد، يهودى يا نصرانى خواهد مرد (و به كيش اسلام و قول ثابت ايمان باقى نخواهد ماند) و روز قيامت نابينا محشور خواهد شد(2).

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - مستدرك الوسائل، ج 2، ص 4.

2 - همان و كافى، ج 4، ص 269.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  21  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

فصـل دوم

 

فلسفه ى حج از ديدگاه آيات و روايات

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  22  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

پيش از پرداختن به فلسفه ى حجّ، بايد به اين حقيقت توجّه داشته باشيم كه مجموعه ى هستى «و هر چه هست» بر اساس حكمت و بر مبناى مصلحت بوده و هست.

در كتاب، «تكوين» خواه در «آفاق» و خواه در «انفس و قلمرو جان ها» اين قانون و ضابطه و «حكمت الهى» است كه حكم مى راند و در كتاب «تدوين» و نظام تشريع نيز همين عامل است كه «موجود مكلّف» را به دارالسلام «اسلام» و صراط مستقيم «ايمان» و «عمل صالح» فرا مى خواند.

و «حكيم مطلق كه عليم مطلق است»، هر چه خواهد يا گويد: «قانونمند» است. هر ايجاد را «حكمتى» است و هر موجود را «علّتى» و هر فرمان را «فلسفه اى» كه در «حريم هستى» و «قاموس وجود» واژه هائى چون:

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  23  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

عبث، لغو، گزاف، تصادف و اتّفاق و فطور... راه ندارد.

در رابطه با اين موضوع به نقل چند روايت مى پردازيم تا روشن گردد كه همه ى برنامه ها و احكام آئين اسلام بر مبناى حكمت، مصلحت و فلسفه اى است، گر چه آن حكمت بر ما پوشيده باشد و خوشبختانه فلسفه ى بسيارى از احكام در ضمن آيات و روايات تبيين و تشريح شده است.

1 - اميرمؤمنين(عليه السلام) مى فرمايد: «قالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ مِنْ فَوْقِ عَرْشِه يا عِبادى اَطيعُونى فيما اَمَرْتُكُمْ بِه وَلاتُعَلِّمُونى بِما يُصْلِحُكمْ فَأِنّى اَعْلَمُ بِه وَ لا اَبْخَلُ عَلَيْكُمْ بِمَصالِحِكُمْ;

خداوند - عزّوجلّ - از بالاىِ عرش فرمود: اى بندگان من در مورد دستوراتى كه به شما مى دهم مرا اطاعت نماييد، و نسبت به امورى كه به صلاح شما

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  24  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

است، مرا تعليم ندهيد، زيرا من «بهتر از خود شما» به مصالح شما آگاهم و درباره شما نسبت به مصالحتان، بخل نمىورزم «و چيزى فروگذار نمى كنم(1).

2 - جميل بن درّاج، «يكى از راويان و محدّثان مشهور» مى گويد: سَأَلْتُ اَبا عَبْدِاللهِ عَلَيْهِ السَّلامُ عَنْ شَيْىء مِنَ الْحَلالِ وَالْحرامِ فَقالَ اِنَّهُ لَمْ يُجْعَلْ شَيْىءٌ اِلاّ لِشَىء: از امام ششم(عليه السلام) درباره ى حلال و حرام «و فلسفه ى احكام» پرسش كردم، حضرت در پاسخ فرمود: هيچ حكمى «چه حلال و چه حرام و...» بدون جهت «و علّت» وضع نشده است(2).

3 - امام هشتم(عليه السلام) مى فرمايد: «اِنّا وَجَدْنا كُلَّ ما اَحَلَّ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - عدّة الداعى، ص 31.

2 - محاسن برقى، ج 2، ص 333.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  25  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اللهُ تَبارَكَ وَ تَعالى فَفيهِ صَلاحُ الْعِبادِ وَ بَقائُهُمْ وَ لَهُمْ اِلَيْهِ الْحاجَةُ الَّتى لا يَسْتَغْنُونَ عَنْها وَ وَجَدْنَا اْلمحَرَّمَ مِنَ اْلأَشْياءِ لا حاجَةَ لِلْعِبادِ اِلَيْهِ وَ وَجَدْناهُ مُفْسِداً داعِياً اِلَى الْفَناءِ وَ الْهَلاكِ.»

تمام چيزهائى را كه خداوند حلال نموده است، يافتيم كه مصلحت و بقاءِ بندگان به آن ها بستگى دارد و آنان محتاج آنند و نمى توانند كه از آن بى نياز باشند و چيزهاى حرام را يافتيم كه «نه تنها» بندگان محتاج آن نيستند، بل عامل فساد و نابودى و هلاكت «آنان» است(1).

4 - و نيز امام هشتم(عليه السلام) مى فرمايد: «اِعْلَمْ يَرْحَمُكَ اللهُ اَنَّ اللّهَ تَبارَكَ و تَعالى لَمْ يُبِحْ اَكْلا وَ لا شُرْباً اِلاّ لِما فيهِ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - معادن الحكمه، ج 2، ص 151.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  26  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

الْمَنْفَعَةُ وَ الصَّلاحُ وَ لَمْ يُحَرِّمْ اِلاّ لِما فيهِ الضَّرَرُ وَ التَّلَفُ وَالْفَسادُ فَكُلُّ نافِع مُقَوٍّلِلْجِسْمِ فيهِ قُوَّةٌ لِلْبَدَنِ فَحَلالٌ وَ كُلُّ مُضِرٍّ يَذْهَبُ بِالْقُوَّةِ اَوْقاتِلٌ فَحَرامٌ».

خداوند هيچ خوردن و آشاميدنى را حلال نكرده است، مگر به جهت آن كه سود و مصلحت انسان در آن بوده و هيچ كدام را حرام نكرده است، مگر به جهت زيان و هلاكت و مفسده اى كه در آن بوده است. پس هر نافع و شىء سودمندى كه جسم و بدن را تقويّت و نيرومند كند، حلال است و هر شىء مضر و زيان مندى كه عامل تضعيف بدن گردد يا كشنده و مهلك باشد، حرام است(1).

5 - امام حسن عسكرى(عليه السلام) در نامه اى كه خطاب به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - مستدرك الوسائل، ج 3، ص 71.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  27  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

يكى از اصحاب خويش نوشته اند مى فرمايند: «اِنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ بِمَنِّه وَ رَحْمَتِه لَمّا فَرَضَ عَلَيْكُمُ الْفَرائِضَ لَمْ يُفْرَضْ ذلِكَ عَلَيْكُمْ لِحاجَة مِنْهُ اِلَيْهِ بَلْ رَحْمَةً مِنْهُ اِلَيْكُمْ... خداوند - عزّوجل - چون از باب امتنان و رحمت خويش، فرائض «و واجبات» را بر شما فرض و لازم نمود، به خاطر نياز او به طاعت شما نبود، بل به خاطر رحمت او بر شما بوده «و هست». آن حضرت در اين نامه خاطرنشان نموده است كه منظور از تشريع احكام، اين است كه انسان ها خود را بيازمايند و با شركت در اين آزمون هاى الهى خود را در مسير سعادت ابدى و تكامل و رشد عقلانى و معنوى قرار دهند تا به فوز و فلاح و رستگارى دست يابند و اين كه اين كار بدون هدايت و رهبرى امامان معصوم(عليهم السلام)مقدور و ممكن نيست و الزاماً بايد از طريق آن بزرگواران به معارف حقّه

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  28  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و دستورات شرع مقدّس اسلام پى برد(1).

فلسفه ى حج از ديدگاه برخى از آيات

1 - «وَ اَذِّنْ فِى النّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالا وَ عَلى كُلِّ ضامِر يَأْتينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَميق; و مردم را دعوت عمومى به حج كن تا پياده و سواره بر مركب هاى لاغر از هر راه دورى به سوى تو آيند.

لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ يَذْكُرُوا اسْمَ اللهِ فى اَيّام مَعْلُومات عَلى ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهيمَةِ اْلأَنعامِ فَكُلُوا مِنْها وَاَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقيرَ; تا شاهد منافع گوناگون خويش(در اين برنامه حيات بخش) باشند; و در ايّام معيّنى نام خدا را، بر چهارپايانى كه به آنان داده است(به هنگام قربانى كردن) ببرند، پس از گوشت آنها

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - علل الشرايع، ج 1، ص 238.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  29  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بخوريد; و بينواى فقير را اطعام نماييد»(1).

2 - «جَعَلَ اللهُ الْكَعبَةَ الْبَيْتَ اْلحَرامَ قِياماً لِلنّاسِ وَ الشَّهْرَالْحَرامَ...»

خداوند قرار داد كعبه، آن خانه محترم را ايستادگى «و عامل برپائى» مردم و ماه حرام را...(2).

«خداوند متعال كعبه را محترم قرار داد و بعنوان «بيت الحرام» مقرّر فرمود و از طرفى، بعضى از ماه ها را هم حرام كرد و به وسيله ى جعل فريضه ى «حج» كه در «ذيحجة الحرام» انجام مى گيرد «بيت الحرام و ماه حرام» را به هم مربوط ساخت... و «بيت الحرام» را قبله گاه مردم نمود تا در نماز دل و روى خود را متوجّه آن كنند و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره ى حج، آيات 28 - 27.

2 - سوره ى مائده، آيه ى 97.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  30  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اموات و ذبيحه هاى خود را به سوى آن توجّه دهند و در هر حال آن را احترام نمايند تا در نتيجه ى اين توجّه، به صورت جامعه اى متّحد و متشكّل و همآهنگ در آيند و با اين اتّحاد و هم بستگى دنيا و دينشان زنده و پاينده بماند و از نقاط گوناگون و آفاق دور دست به سوى آن سفر كنند و حج گزارند و شاهد منافع و مصالح خويش گردند...(1).»

فلسفه ى حج از ديدگاه برخى از روايات

1 - امام ششم(عليه السلام) مى فرمايد: «فَجَعَلَ فيهِ اْلاِجْتِماعَ مِنَ اْلمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لِيتَعارَفُوا وَ لِيَتَرَبَّحَ كُلُّ قَوْم مِنَ التِّجاراتِ مِنْ بَلَد وَليَنْتَفِعَ بِذالِكَ الْمُكارى وَالْجَمّالُ وَ لِتُعْرَفَ آثارُ رَسوُلِ الله صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ تُعْرَفَ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - الميزان، چ آخوندى، ج 6، ص 151.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  31  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اَخْبارُهُ وَ يُذْكَرَ وَ لايُنْسى»

خداوند مقرّر فرمود كه مردم از شرق و غرب جهان در مراسم حج، گردآيند تا يكديگر را بشناسند(و با تفاهم به اتّحاد برسند و به حلّ مشكلات اجتماعى و دفع دشمنان مشترك درون مرزى و برون مرزى پردازند) و تا هر گروه و قومى كه(در رابطه با مراسم حج) از شهرى به شهرى سفر مى كنند از كسب و تجارت خويش سود برند و تا مُكاريان و شترداران(كه مركب ها را به كرايه مى دهند) استفاده نمايند و تا آثار رسول خدا(صلى الله عليه وآله) و برنامه ى زندگى و خطّ مشى آن حضرت شناخته و يادآورى شود كه فراموش نگردد(1).

2 - امام هشتم(عليه السلام) مى فرمايد: «اِنَّ عِلَّهَ الْحَجّ اْلوَفادَةُ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - علل الشرايع، ج 2، ص 91.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  32  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اِلَى اللهِ وَ طَلَبُ الزِّيادَةِ وَ الْخُروُجُ مِنْ كُلِّ مَا اَقْتَرَفَ وَ لِيَكُونَ تائِباً مِمّا مَضى مُسْتَأنِفاً لِما يَسْتَقْبِلُ وَ ما فيهِ مِنْ اِسْتِخْراجِ اْلاَمْوالِ وَ تَعَبِ اْلأَبْدانِ وَ حَظْرِها عَنِ الشَّهَواتِ وَ اللَّذّاتِ وَ التَّقَرُّبِ فِى الْعِبادَةِ اِلَى اللهِ عَزَّوَجَلَّ...»

فلسفه ى حج، ورود «در حرم خدا» و رفتن به سوى اوست و درخواست و تقاضاى خواسته هاى(مشروع بيشتر، در دنيا و آخرت) و بيرون شدن از هر گناه كه شخص نموده است و تا از «گناهان» گذشته توبه نمايد و نسبت به آينده ى خويش تجديد «نظر» كند(و به جبران غفلت هاى پيشين به اعمال صالح و نيك پردازد) و (نيز حج به خاطر) اِنفاق مال(در راه خدا) و به خاطر اين كه «در سفر حج» بدن ها به رنج و زحمت افتد و از خواهش ها(تمايلات جسمانى) و لذّت ها و خويشتن را باز دارد(و مهم تر از همه اين كه) در عبادت خود را به

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  33  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خداى عزّوجلّ مقرّب و نزديك گرداند(1)».

آرى حج هم ميهمان خدا شدن و عرض حاجت به درگاه اوست و هم تجديد نظر در برنامه و كارنامه ى روزانه ى انسان مسلمان و هم دستگيرى از مستمندان است و بالاتر از همه، اين كه «حج» يك آزمون بزرگ الهى است، آزمونى كه سر آغاز و زمينه ساز تحوّل معنوى و تحرّك باطنى حج گزاران حقيقى و راستين بوده و هست.

3 - ابان بن تغلب مى گويد به امام صادق(عليه السلام)عرض كردم منظور از اين آيه چيست كه مى فرمايد: «جَعَلَ اللهُ الْكَعْبَةَ بيتَ الْحَرامَ قِياماً لِلنّاسِ...»

فرمود: پروردگار خانه كعبه را عامل قوام و پايدارى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - عيون اخبارالرضا(عليه السلام)،ج2، ص90 و علل الشرايع،ج2،ص 90.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  34  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

دين و دنياى مردم داده است»(1).

حج در نهج البلاغه از زبان مولود كعبه

1 - حضرت امير(عليه السلام) مى فرمايد: «خداوند متعال حج بيت الله الحرام را بر شما واجب گردانيد و آن را قبله ى مردم قرار داد... خداوند سبحان آن خانه را پرچم و نشانه ى اسلام و پناه پناهندگان مقرّر داشت و حج آن را لازم نمود و رفتن به آن جا را فرمان داد(2).

2 - و در خطبه اى ديگر «در رابطه با تشريح عوامل تقرّب به خداوند متعال» مى فرمايد: برترين وسيله براى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - «عَنْ اَبانِ بْنِ تَغْلِبْ قالَ: قُلْتُ لاَبى عَبْداللهِ(عليه السلام): جَعَلَ اللهُ الْكَعْبَةَ اَلْبَيْتَ الْحَرامَ قِياماً لِلنَّاسِ قالَ جَعَلَهَا اللهُ لِدينِهمْ وَ مَعايِشِهِمْ» تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 564.

2 - نهج البلاغه صبحى صالح، خطبه ى 1، ص 45.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  35  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

تقرّب به خداوند سبحان(ده چيز است) اوّل: تصديق و اعتراف به يگانگى خدا و رسالت رسول خدا(صلى الله عليه وآله)... و هفتم: حج خانه ى خدا و به جا آوردن عمره ى آن است كه حج و عمره فقر و پريشانى را مى زدايد و گناه را مى شويد و پاك مى سازد...(1)».

3 - و در ضمن خطبه اى مفصل مى فرمايد: «آيا نمى بينيد كه خداوند سبحان بر پيشينيان را از زمان آدم(صلى الله عليه وآله)تا آخرين نفر از اين جهان آزمايش فرموده به سنگ هايى (كه كعبه مقدّسه از آن ها بنا شده است)...پس آن سنگ ها را بيت الحرام خود قرار داد، خانه اى كه آن را براى مردم برپا گردانيد پس آن را قرار داد در دشوارترين جاهاى زمين از جهت سنگستان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - همان مدرك، ص 163.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  36  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بودن... و تنگ ترين درّه ها... پس آدم(عليه السلام) و فرزندانش را امر فرمود كه به جانب آن متوجّه گردند و بيت الحرام محلّى براى سود دادن سفرها و مقصد انداختن بارهاشان گرديد (گذشته از سود اخروى كه به خاطر انجام حج مى برند سود دنيوى هم دارد)... از بيابان هاى بى آب و گياه و دور از آبادى و از بلندى هاى درّه هاى سراشيب و از جزيره هاى درياها كه (بر اثر احاطه دريا به آن ها از قطعات ديگر زمين) جدا شده است (از راههاى دور و دراز كوچ كرده با سختى بسيار به آن جا مى رسند) تا اين كه دوش هاى خود را با خضوع و فروتنى (در سعى و طواف) مى جنبانند.

در اطراف خانه تحليل (لااله الاّالله) مى گويند و بر پاهايشان هَرْوَله مى كنند در حالى كه براى رضاى خدا ژوليده مو و غبارآلوده رو هستند... . خداوند ايشان را

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  37  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

(در زيارت بيت الحرام به اين امور) امتحان و آزمايش نمود. امتحانى بزرگ و سخت و آشكار و كامل كه آن را سبب دريافت رحمت و رسيدن به بهشت گردانيد. اگر خداوند سبحان مى خواست خانه محترم و عبادت گاه هاى بزرگ خويش را قرار دهد بين باغ ها و جوى ها و زمين نرم و هموار با درخت هاى بسيار و با ميوه هاى در دسترس و ساختمان هاى به هم پيوسته... و مرغزار نهر و زمين هاى پرگياه بستان دار و كشتزارهاى تازه و شاداب و راههاى آباد، مقدار پاداش را به تناسب كمى آزمايش اندك مى گردانيد و اگر پايه هايى كه خانه بر آن ها نهاده شده و سنگ هايى كه به آن ها بنا گرديده از زمرّد سبز و ياقوت سرخ و نور و روشنايى بود چنين ساختمانى در سينه ها زدوخورد شك را كم مى كرد و كوشش و تلاش شيطان را از دل ها بر طرف مى ساخت و

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  38  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اضطراب و نگرانى ترديد را از مردم دور مى نمود، و ليكن خداوند بندگانش را به سختى هاى گوناگون مى آزمايد و با كوشش هاى رنگارنگ از آنان بندگى مى خواهد و ايشان را به اقسام آنچه پسنديده ى طبع ها نيست امتحان مى فرمايد، براى بيرون كردن كبر و خودپسندى از دل ها و جا دادن فروتنى در جان هايشان و براى اين كه آن آزمايش را درهاى گشاده به سوى فضل و احسان خود و وسائل آسان براى عفو و بخشش خويش قرار دهد»(1).

4 - و در رابطه با تشريح برخى از حكمت ها و مصالح احكام آئين اسلام مى فرمايد: «خداوند واجب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نهج البلاغه فيض الاسلام، خطبه 234 «مشهور به خطبه ى قاصعه».

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  39  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

گردانيد ايمان را به جهت پاك كردن (دل هاى بندگانش) از شرك و واجب گردانيد نماز را به جهت منزّه بودن از تكبّر و سركشى و واجب نمود زكات را به منظور تأمين روزى (بينوايان) و روزه را براى آزمايش اخلاص مردم و حج (و زيارت خانه ى خدا) را براى قوّت يافتن دين (چون بر اثر گردآمدن طوائف مختلف، عظمت و بزرگى اسلام آشكار مى شود) و جهاد را براى ارجمندى (وعزّت) اسلام (و شكست دادن كفّار) و امر به معروف را براى اصلاح توده (و جامعه ى اسلامى) و نهى از منكر را براى جلوگيرى از كم خردان (و ارشاد آنان)...(1).

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نهج البلاغه فيض الاسلام، ص 1187.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  40  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و بيانى از بانوى بزرگ اسلام

«...فَجَعَلَ اللهُ اْلايمانَ تَطْهيراً لَكُمْ مِنَ الشِّرْكِ وَ الصَّلوةَ تَنْزيهاً لَكُمْ عَنِ الْكِبْرِ وَ الزّكاةَ تزكِيَةً وَ نِماءً فِى الّرِزْقِ وَ الِصيّامَ تَثْبيتاً لِلاِْخْلاصِ وَالْحَجَّ تَشْييداً لِلدّينِ...»

...«پس خداوند ايمان «و توحيد» را مقرّر داشت تا شما را از شرك تطهير نمايد و نماز را لازم كرد تا شما را از تكبّر پاك گرداند و زكات را براى پاكى و افزايش در روزى شما قرار داد و روزه را لازم كرد تا إخلاص «درعمل و عقيده» را تثبيت «و تحكيم» كند و حج را واجب نمود تا دين «اسلام» را تقويّت «و تأييد» نمايد»(1).

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - احتجاج طبرسى، ج 1،ص 134 و علل الشرايع، ج 1، ص 236.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  41  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

فصـل سوم

 

تجزيه و تحليل كلّى و جمع بندى

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  42  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

حج، خانه ى خدا و اعمالى كه مى بايست در اين مقدّس ترين معبد الهى انجام گيرد به قدرى در سازندگى فرد و جامعه تأثير دارد كه كمتر قابل وصف و تشريح است و بايد رفت و ديد و خواست و يافت، چون به هيچ وجه با قضاياى معمولى قابل قياس نيست. و بايد دانست كه اگر انسانى به انجام حج توفيق يابد و در مراسم آن شركت جويد و با زبان سرو به ظاهر «لبّيك» گويد، ولى تحوّلى در «روحيّه ى» او، روى ندهد و به مسير تكامل و سعادت ره نبرد، قطعاً، يا از حكمت و اسرار آن آگاهى نداشته است و يا نيروى غرايز حيوانى در او به قدرى قوىّ و نيرومند بوده كه اگر خود حق و حقيقت را نيز مى ديد و در جاذبه و مدار آن قرار مى گرفت، از آن مى رميد و كمترين بهره و نتيجه اى از اين مشاهده و جذبه و جاذبه نمى برد. در اين تجزيه و

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  43  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

تحليلى كه در رابطه با تشريح گوشه اى از اسرار حج و فلسفه چرائى آن در اين جا آورده ايم خاطر خواننده را به نكات ذيل جلب مى نماييم:

1 - مسلّم است كه در تمام جوامع بشرى و همه ى دوران ها، جايگاه هاى مخصوصى براى برگزارى مراسم عبادى و پرداختن به تفكّرات معنوى ساخته شده است. اين معابد و پرستشگاه ها، در حقيقت «رصدگاه هايى» است كه براى نظاره «بى نهايت» و ايجاد رابطه ميان «بى نهايت بزرگ» و «انسان» به وجود آمده است. در اين «رصدخانه ها»ست كه انسان ها بدون واسطه با «خويشتن خويش» روبرو مى شوند و در عرصه ى امواج نور و در فضايى باز و سرشار از شور و شوق با خداى بى انباز، به راز و نياز مى پردازند.

در هيچ يك از جايگاه ها و واحدهاى ساختمانى كه

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  44  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بشر با دست خويش مى سازد، مصالح ساختمانى از آن چه كه هستند، تغييرى پيدا نمى كنند(1)، امّا در مصالح ساختمانى معابد، وضع به گونه اى ديگر است، تو گويى كه آن ها در معابد، مبدّل به روح و جان شفّاف مى شود و انوار الهى را در آئينه ى دل ها منعكس مى سازد. اين «معابد» به چشمه سارهاى زلال و گوارايى مى ماند كه در ميان سنگلاخ ها، كويرها و دشت هاى سوزان زندگى حيوانى انسان ها قرار گرفته است.

و انسان ها با شستشو در اين چشمه سارها، طراوت و شادابى روح را در مى يابند.

«بيت الله الحرام»، نخستين معبد جهانى است كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - به تفسير نهج البلاغه، تأليف جناب آقاى جعفرى، ج2، ص222 مراجعه شود.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  45  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

براى همه ى مردم، ساخته شده است. كعبه اوّلين خانه ى توحيد و با سابقه ترين معبدى است كه در روى زمين وجود دارد. هيچ مركزى پيش از آن جايگاه نيايش و پرستش پروردگار نبوده است.

و «كعبه» خانه اى است كه براى مردم و به سود و مصلحت جامعه ى بشريّت، در نقطه اى كه مركز اجتماع و محلّى پر بركت است; بنياد شده است. طبق برخى از مدارك و منابع اسلامى، خانه ى كعبه، نخست به دست آدم(عليه السلام) ساخته شده و در طوفان نوح(عليه السلام) آسيب ديد و توسّط حضرت ابراهيم(عليه السلام)به طور اساسى بازسازى شد و از آن زمان به بعد همواره مورد توجّه موحدين بوده است.

2 - «كعبه» در جائى بنياد شده است كه هيچ گونه وسيله ى تفريح و هيچ منظره ى طبيعى خوشايندى در

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  46  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آن وجود ندارد. سنگ لاخى را مى بينى كه در ميان اقيانوسى از ريگزارها و ديدگاه هاى خشن، به تو خير مقدم مى گويد و تو در آن حوزه، مجالى و راهى براى انديشيدن به جنبه هاى رفاهى زندگى نمى يابى! حكمت بالغه اى است كه «كعبه» را در اين جايگاه خسته كننده قرار داده است كه انسان را از محيط هاى خوش آب و هوا، به اين بيابان گرم و سوزان مى كشد تا طعم تكليف الهى را بچشد و تا ميزان ايمان او بر او و ديگران روشن گردد و در بوته ى اين آزمون آموزنده و بزرگ، آبديده و ورزيده شود و تا زندگى پست مادّى را به چيزى نشمرد، باشد كه «خويشتن خويش» را در بازار بزرگ «معمار حرم» از بردگى و بندگى «نفس» و «نفوس» و «نفّاثات» باز خرد.

در حج، هيچ يك از عوامل طبيعى و نفسانى، نقشى

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  47  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در انجام تكليف ندارد و تو در اين تكاپو و تلاش، انسان را مى يابى و «معبود راستين» را كه روياروى او است.

3 - شگفت انگيزترين حكمتى كه در حج مشهود است، احساس وحدت و همبستگى است كه در حدّ اعلاى مفهوم انسانيّت، به بركت اسلام، به وجود مى آيد. عالم و جاهل، كوچك و بزرگ، زن و مرد، سياه و سفيد، با جدّى ترين چهره ى حيات، در كنار يك «كانون» و بر اساس يك «قانون»، مى جوشند و مى خروشند. مى روند، مى دوند، مى نشينند و برمى خيزند.

و اين خيزش و خروش و رفت و بازگشت و چرخيدن و گرديدن، همه در يك جهت و در يك خط و در يك مدار و بر يك محور است و او «الله» است. و «اللّه»، «اكبر» است.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  48  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

تضادها و تنوّعاتى كه انسان ها را از يكديگر جدا كرده (و از هر كدام در برابر يكديگر گرگى درنده ساخته و آنان را به جنگ و پيكار با يكديگر واداشته است) مبدّل به هماهنگى و وحدتى مى گردد. اين احساس همبستگى و همآهنگى است كه اگر ادامه يابد و مربيّان جوامع، آن را به طور جدّى در آموزش و پرورش به كار گيرند، بسيارى از دردها و رنجهاى اجتماعى درمان خواهد شد.

4 - در اين عمل فوق العاده سازنده ى حج است كه عامل درندگى انسان «كه خودخواهى و خودمحورى او است» با ضربه اى قاطع از پاى در مى آيد و فضاى درون را براى خداخواهى; خداجوئى و خداخوئى، خالى مى كند كه: «ديو چو بيرون رود فرشته درآيد».

و به راستى، انسان دل آگاه و سالك پاى در راه، در

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  49  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اعمال و مناسك متنوّع حج، بارها و بارها، تجرّد روح و فوق طبيعى بودن آن را به خوبى در مى يابد. روح و روان انسان حج گزار، با باز كردن زنجيرهاى سنگين بار محيط و اجتماع و خواسته هاى طبيعى خويش، به قدرت و نيروى پرواز خويش در بيكرانه ها و تا «بى نهايت» پى مى برد و حيات مطلوب و معقول و مسعود خود را در افقى بسيار بالا و گسترده و در فضايى بهتر و برتر، مى جويد و «جوينده يابنده است».

5 - در اين اجتماع عظيم، نمايندگان جوامع مختلف اسلامى را مى بينى، كه از دور و نزديك در مراسم اين مانور و نمايش نورانى، شركت جسته اند و اينان، به خوبى مى توانند با يكديگر به تبادل فكرى و فرهنگى پردازند تا از دردها و نابسامانى ها و مشكلات موجود و حاكم بر جوامع خويش، اطّلاع و آگاهى يابند

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  50  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و براى رفع كمبودها و نارسايى ها و چگونگى مقابله با دشمنان داخلى و خارجى به مشورت نشينند و درباره ى آينده ى اسلام و فرايند امّت مسلمان بينديشند. و طرق مختلف دسترسى به تكامل و رشد جامعه و خانواده ى بزرگ جهان اسلام را مورد بررسى قرار دهند.

و روابط خود را از نظر كميّت و كيفيّت تا عالى ترين حدّ ارتباطات و پيوند يك خاندان هم جوش، مهربان و موفّق و سالم، بالا ببرند، و باور دارند كه اسلام بر «كلمه ى توحيد» و بر «توحيد كلمه»، يعنى بر اساس «ايمان» و «اتّحاد» استوار است كه در پرتو «امامت و رهبرى» شكوفا مى شود و به بار مى نشيند. و «يَدُاللهِ مَعَ الْجَماعَةِ» كه: «دست حق باشد ميان اجتماع متفق».

6 - هر يك از اعمال متنوّع حج، عامل مستقلّى

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  51  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

براى بارور كردن بُعدى از ابعاد شخصيّت انسان است كه در مجموع «در چند روز محدود»، او را به يك موجود الهى متحوّل مى نمايند.

دو قطعه پارچه ى سفيد به نام «لباس احرام»، عاريتى بودن لباس هاى فاخر و رنگارنگ معمولى را براى انسان قابل درك مى سازد.

انسان به بركت اين حركت معنوى كه در مراسم حج، متبلور مى شود و با گفتن «لَبَّيْكَ اللّهُمَّ لَبَّيْكَ...» مى تواند به عمق عقده هاى حقارتى كه يك عمر، روان او را مختل ساخته و آئينه ى ضمير او را تيره و تار كرده پى ببرد و آن ها را از فضاى جان پاك بزدايد و درست در چنين شرايطى است كه انسان مى تواند ارزش و عظمت و گستردگى ابعاد وجود خويش را لمس كند.

و «حج»، يك خانه تكانى است و عامل تطهير ظرف

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  52  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

وجود خويش، به منظور ارزيابى ظرفيّت وجودى خويش و انباشتن آن با مظروفى مناسب و لازم، «كه همان معارف و معالم الهى است»، و به كار بستن آن در عرصه ى عمل و خانه تكانى در كنار خانه ى خدا، كار آسانى نيست امّا مقدور و شدنى است. به شرط آن كه بخواهى و به شرط آن كه بدانى كه اگر: خواهى و دانى اين خود تكانى نيكو توانى «والله ولىّ التوفيق»(1).

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - بايد توجّه داشت كه اسرار حج به مراتب بيش از اين است كه دراين جا به آن اشارت رفت، ولى چون در اين نوشتار، مى بايست مراعات اختصار مى شد به همين مقدار بسنده گشت. تفصيل اين بحث را به فضل الهى در دفتر سوّم «از فرهنگنامه ى حج و عمره و اماكن مربوطه» خواهيم آورد. (ان شاء الله)