انسان و سعادت

دوره دهم، شماره شش

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  2  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نام جزوه: انسان و سعادت

نويسنده: زير نظر هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر: مؤسسه در راه حق قم - تلفن 2-7743221

نوبت چاپ: اوّل

تيراژ: 10000 جلد

تاريخ چاپ: 1379 هـ ش

قطع: جیبی

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  3  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

*انسان و سعادت

آنچه گذشت، اشاره اى بود هرچند اجمالى از برخى فطرتهاى انسان و رابطه اخلاقى با آنها. غرض اصلى و نهايى اينست كه انسان چگونه در شعاع انديشه و عمل خويش استعدادهايش را در جهتى مطلوب به ظهور فعلى برساند تا به كمال انسانى نايل شده و به سعادت جا ويد و ابدى دست يابد.

در اين قسمت به مسأله سعادت ـ كه نتيجه مباحث گذشته محسوب مى شود ـ اشاره كرده و از خداى بزرگ توفيق رسيدن به آن را اميد داريم.

*سعادت چيست؟

سعد در لغت به معناى يُمن (ميمنت و خجستگى) و مباركى; و سعادت به معناى نيكبختى و خوشبختى است; و در مقابل شقاوت (بدبختى) قرار دارد.(1)

در قرآن مجيد و روايات اسلامى اغلب سعادت در كنار شقاوت ذكر شده و اين، بيانگر آنست كه اين دو در جهتى خلاف يكديگر قرار دارند.

علاوه طباطبايى مى فرمايد: «بين سعادت و شقاوت تقابل است; پس، سعادت هر موجودى در نايل شدن او به چيزى است كه برايش خير است، و خير آنست كه سبب كمال انسان شده و از آن لذّت ببرد... و شقاوت، محروم بودن از خير است(2)».

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ قاموس المحيط، معجم المقابيس اللغة.

2ـ «السعادة و الشقاوة متقابلان، فسعادة كل شىء أن ينال مالوجوده من الخير الذى يكمل بسببه و يلتذبه فهى فى الانسان... و شقاوته»; الميزان، ج 11، ص 18، 17 چاپ اسلاميه (بازار سلطانى).

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  4  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

سعادت، امرى معنوى بوده و قبل از رسيدن به آن، نمى توان درك كاملى از مصداق آن داشت. البته با توجه به روايات مى توان يك فهم حصولى نسبت به آن پيدا كرد و تا حدّى توجيه شد. و اين توجيه و آگاهى براى ايجاد زمينه سعادت و دورى از شقاوت كافى است.

از على(عليه السلام) است كه فرمود:«لا يَسْعَدُ إمْرُءٌ إلاّ بِطاعَةِ اللّهِ سُبْحانَهُ وَ لا يَشْقى امْرُءٌ إلاّ بِمَعْصِيَةِ اللّهِ; (1)

انسان جز به اطاعت از خداى سبحان به سعادت نمى رسد، و جز به معصيت خدا شقى نمى گردد.»

روايت فوق بيانگر معناى سعادت از ديدگاه اسلام است. آنچه از بيان اميرالمؤمنين(عليه السلام)و تعريف علامه طباطبايى از سعادت و شقاوت استفاده مى شود. اينست كه:

1ـ انسان با اطاعت از خدا، زمينه كمال انسانى و رشد معنوى را به وجود مى آورد.

2ـ كمال انسانى و رشد معنوى در رسيدن به قرب خداى متعال است.

3ـ قرب الهى در گرو ايمان انسان است; هر قدر ايمان

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- شرح غرر، ج 6، ص 417، ش 10848

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  5  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نيكوتر باشد، انسان به خدا نزديكتر مى شود.

 چنانكه اميرالمؤمنين(عليه السلام) فرمود: «أَقْرَبُ النّاسِ مِنَ اللّهِ سُبحانَهُ أَحْسَنُهُمْ ايْماناً(1);

نزديكترين مردم به خداى سبحان نيكوترين آنها از حيث ايمان است.»

نتيجه اين كه سعادت انسان از ديدگاه اسلام، عبارت است از نايل شدن انسان به مقام قرب و رشد ايمانى و معنوى، پس، آنچه براى وجود انسان خير است، كمال وجودى مى باشد كه همان نيل به مقام قرب و شهود است.

سعادت به معناى فوق، اخص از خير، زيبايى، لذت، عشق و محبت است. زيبايى و خير و لذّت و عشق و محبتى سعادت است كه در جهت اللّه و در اطاعت خدا در آيند; به گونه اى كه مقدّمه قرب قرار گيرند.

بنابراين، سعادت را در فرهنگ دين، مى توان مترادف با قرب خدا و رشد وجود گرفت و چنين بيان داشت كه سعادت انسان و رشد وجودى او در گرو اطاعت از خداى متعال است.

*سعادت در دنياى علم و صنعت

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ شرح فارسى غرر، ج 2، ص 436، ش 31930.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  6  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در دنياى پر غوغا و پر تحرك علم و صنعت، كلمه سعادت معنا و مفهومى پيدا كرده، غير از آنچه در مذهب مطرح است، براى ما مهم نيست كه دانشمندان غرب يا شرق در كتابهايشان راجع به سعادت بشر چه گفته اند. آنچه گفته اند، يا با بيان مذهب مطابقت دارد و يا مخالف با ديد مذهب است; هر كدام باشد، نتيجه و اثرى ندارد. آنچه مورد نظر و توجه ماست، نظر و عمل دنياى مادّى گراست كه برداشت آنها از سعادت عملا خلاف مفهوم مذهبى آن مى باشد. و اين، سبب تأسّف و تأثر هر صاحب عقلى است.

آنچه درباره حيات انسان جديد مى شنويم و مى بينيم و در ذهن و دستگاه عقلانى تجزيه و تحليل مى كنيم اينست كه انسان قرن حاضر، سعادت را در رسيدن به دنياى پر از تجمّلات مادّى و شَهَوى مى بيند و خوشبخت در نظر وى كسى است كه بهره بيشترى از ماديّت برده باشد.

اصل آزادى مطلق در كسب ثروت و قدرت، اصل آزادى شهوت، اصل رفاه طلبى و... حكايت از اين دارد كه فرهنگ دنياى علم و صنعت، سعادت را در گرايشهاى مادّى و شهوى دانسته و با قاطعيّت و تمام امكانات به ترويج آن پرداخته است.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  7  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اين اصول و اين برداشت از مفهوم سعادت، درست در جهتى مخالف با بيان آن انسان كامل، آن مرد بزرگ و الهى، مولى الموحدين، اميرالمؤمنين(عليه السلام) است كه فرمود:

سعادت در اطاعت از خالق متعال ـ كه كمال مطلق و وجود مطلق است ـ مى باشد.

برداشت جديد از سعادت در قرن به اصطلاح علم و صنعت، ناشى از كيفيت ادراك انسان غربى در رابطه با هستى و خودش و حيات است. اگر با دقت بنگريم، انسان غربى توجّهى به اصل هستى و چگونه بودن و چيستى آن ندارد. فقط به آنچه محسوس و در معرض ديدش قرار گرفته و مى تواند منافع مادّى او را تأمين كند، تمايل پيدا كرده و تلاش مى كند آن را به دست آورد; اگرچه انسانيت انسان را زايل كند. به بيان علامه طباطبايى ـ رضوان الله عليه ـ :

«... و گويا مرادشان از سعادت اجتماعى اينست كه از حيث عدّه و قدرت برترى پيدا كنند و در استفاده از منابع مادّى موفّق باشند و اسلام اين را سعادت نمى داند... بل سعادت در اسلام عبارت است از سعادت روح و بدن. يعنى، بهره گيرى انسان از نعمتهاى مادّى و آرايش به فضايل اخلاقى و معارف حقّه الهى، كه اين ضامن سعادت انسان در زندگى دنيا و آخرت است. و فرو رفتن

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  8  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در لذّتهاى مادّى و سستى در كسب سعادت روحى و معنوى نزد اسلام چيزى جز شقاوت نيست(1)».

با نهايت تأسف بايد بگوييم: ما امروز كم و بيش شاهد گرايشهاى غربى در جامعه اسلامى خودمان هستيم، گرايشى كه سعادت را در بهره هاى دنيوى و خواسته هاى نفسانى خلاصه مى كند با داشتن چنين بينشى با جمهورى اسلامى ـ كه تلاشش حاكميت اصل معنويت بر ماديّت و به وجود آوردن حيات انسانى و استفاده از طبيعت و مادّه در پرتو پرستش الله است ـ به مخالفت برخاسته، نه تنها در جهت رفع نقايص و كمبودها و رشد فرهنگ قدمى برنمى دارند، بل مى كوشند تا بر كمبودها بيفزايند و مردم را در جهل نگاه دارند. اين فرو رفتگان در شهوات و گمراهى، اندكى بينديشند و به بيان بلند مولى الموحدين اميرالمؤمنين(عليه السلام) توجّه داشته باشند كه فرمود:

«أسْعَدُ النّاسِ مَنْ تَرَكَ لَذَّةً فانِيَةً لِلَذَّة باقِيَة(2); با سعادت ترين مردم، كسى است كه لذت فانى را به خاطر لذت جهان آخرت ترك بگويد.»

و نيز فرمود: «مِنْ كَمالِ الْسَّعادَةِ الْسَّعْى في صلاحِ

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ الميزان، ج 4، ص 111، چاپ اسلاميه (بازار سلطانى).

2ـ شرح غرر، ص 441، ش 3218.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  9  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

الجمهور(1);

از كمال سعادت، تلاش در اصلاح امور جامعه و مردم است.»

«أسْعَدُ النّاسِ الْعاقِلُ...(2); سعادتمندترين مردم، انسان عاقل است.»

«أسْعَدُ النّاسِ الْعاقِلُ الْمُؤمِنُ...(3); فرد عاقل و مؤمن، سعادتمندترين مردم است.»

«مِنَ الْسَعادَةِ التَوْفيقُ لِصالِحِ الأعْمالِ(4); از سعادت، توفيق داشتن براى انجام عمل شايسته مى باشد.»

*سعادت و فطرت

آيا سعادت لازمه ساختمان وجودى انسان است؟ يا اين كه انسان پس از رسيدن به رشد عقلى با تجزيه و تحليل در قوا و استعدادهاى نفس متوجه مى شود كه خواهان سعادت است؟

معناى عقلى بودن سعادت اينست كه انسان به طور بديهى

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ شرح غرر، ج 6، ص 30، ش 9361.

2ـ شرح غرر، ج 2، ص 379، ش 2893.

3ـ شرح غرر، ج 2، ص 397، ش 2990.

4ـ شرح غرر، ج 6، ص 19، ش 9296.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  10  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نمى يابد كه طالب سعادت است، بلكه بر اساس تحليلهاى عقلى، آن را پذيرفته و سپس متوجه مى گردد كه خواهان سعادت است و اگر قوّه عاقله او رشد نكند و به درك اين مطلب نايل نشود، هرگز موفق نخواهد شد. و هرگز طالب سعادت نخواهد بود.

امّا فطرى بودن سعادت به اين معناست كه طلب سعادت امرى بديهى و روشن براى نفس بوده و انسان از ابتدا طالب آن است و آن را در عمل و انديشه اش مى جويد و در رسيدن به آن احتياجى به فكر و تدبّر ندارد.

اگر بگوئيم: تا زمانى كه مصداق سعادت را به خوبى درك نكنيم خواهان آن نمى شويم و پس از درك مصداق است كه در وصول به آن تلاش مى كنيم، اين جاست كه عقلى بودن سعادت، مطلبى صحيح و درست است. نكته آن است كه درك سعادت به اين معنا كه هر انسانى به دنبال چيزى است كه براى وجودش خير باشد، يك امر فطرى و بديهى است و انسان از بدو تولد تا هنگام مرگ به نحو شدت و ضعف، اين درك را دارد چنانكه مفهوم شقاوت را نيز، كه محروم ماندن از خير است، درك مى كند. شناخت اين مفهوم محتاج به تحليل عقل و رشد عقلانى نيست. لذا هيچ كس در اصل اين مفهوم، اختلاف ندارد.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اختلاف در مصداق سعادت و عوامل رسيدن به سعادت است. آنان كه فكر مى كنند. مفهوم سعادت براى انسان مشخص نيست، در واقع مصداق را به جاى مفهوم گرفته اند.

رواياتى كه در اين باب وارد شده بيشتر به بيان راه سعادت و كيفيت رسيدن به آن، و نيز به بيان اين كه مصداق سعادت چيست پرداخته است. و بسيارى از انسانها به لحاظ نرسيدن به رشد عقلى و عدم درك مصالح و مفاسد و يا با بيگانگى از دين از شناخت آن عاجزند.

رواياتى در اين زمينه از على(عليه السلام) است كه فرمود: «سَعادَةُ الرَّجُلِ في إحْرازِ دِيْنِهِ وَ الْعَمَلِ لاِخَرَتِهِ(1);

سعادت مرد در علم و آگاهى كامل از دينش و عمل براى آخرت است.»

«دَوامُ الْعِبادَةِ بُرْهانُ الْظَّفَرِ بِاْلسَّعادَةِ(2); دليل ظفر يافتن و رسيدن به سعادت، دوام در عبادت (حق) است.»

«أسْعَدُ النّاسِ مَنْ عَرَفَ فَضْلَنا وَ تَقَرَّبَ الَى اللّهِ بِنا وَ أَخْلَصَ حُبَّنا وَ عَمِلَ بِما إليه نَدَبْنا وَ انتهى عمّا عنه نهينا فذاك منّا و هو فى دار المُقامَةِ مَعَنا...(3);

سعادتمندترين مردم كسى است كه،

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ شرح غرر، ج 4، ص 144، ش 5624.

2ـ شرح غرر، ج 4، ص 22، ش 5147.

3ـ شرح غرر، ج 2، ص 491، ش 3297.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  12  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مقام و فضل ما را بشناسد و به وسيله ما به خدا تقرب جويد و در دوستى ما اخلاص داشته باشد و به آنچه ما خواهانيم عمل كند و از آنچه ما نهى و منع كرده ايم باز ايستد پس چنين كسى از ما است و او در خانه اقامت و هميشگى يعنى بهشت با ما است.»

اسلام، به لحاظ مرتبه عالى وجودى انسان و اين كه انسان بايد در رشد مرتبه عالى وجودى اش گام بردارد، مصداق سعادت را ـ كه براى وجود خير است ـ نزديكى به خدا قرار داده است. چنانكه در بخش اول اخلاق اسلامى در بحث از كمال نهايى بيان شد.

با توجه به آنچه بيان شد نتيجه مى گيريم كه سعادت، فطرى است و براى درك آن محتاج به تحليلهاى عقلى نيستيم.

*راه سعادت

گفته شد كه سعادت انسان، نايل شدن او به واقعيتى است كه براى وجودش خير باشد و اين امرى فطرى و بديهى است، از ديدگاه اسلام، آن واقعيت عبارت از قرب الهى و كمال نهايى است كه در وصول به آن مى باشد. راه رسيدن به سعادت (قرب خدا) كدام است؟ براى يافتن راه سعادت به بيان چند نكته اشاره مى كنيم:

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  13  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

1ـ سعادت، امرى معنوى است كه نفس در مرتبه عالى اش (روح الهى) آن را مى طلبد و راه وصول به حقيقت معنوى بايد معنوى باشد.

2ـ فطرى بودن سعادت اقتضا مى كند كه طريق رسيدن به آن، فطرى باشد. به عبارت ديگر، هر غايت و هدفى داراى راه خاص و مشخصى است كه ايصال به مطلوب از غير آن راه ممكن نيست. لذا هدف خاص، سنخيت با راه خاص دارد. سعادت (قرب به خدا) كه غايت حركت انسان و امرى فطرى مى باشد، داراى راه معينى بوده كه آن هم فطرى است. بنابراين، راه وصول به سعادت را بايد در خودمان جستجو كنيم.

3ـ در عالم طبيعت، رشد و رسيدن به كمال انسانى توسط حركت معنوى صورت مى گيرد. رسيدن به كمال مادّى، حركت مادى لازم دارد. مانند حركت يك هسته تا آن جا كه درختى تنومند شده و با حركت كيفى و كمى به ثمر مى نشيند.

ولى رسيدن به كمال معنوى توسط حركت معنوى انجام مى گيرد; خواه شرايط مادى و حركتهاى مادى به عنوان معد موجود باشند ـ كه اغلب چنين است ـ و خواه نباشند. پس، اولا : انسان در وصول به قرب الهى محتاج به حركت است. ثانياً : به لحاظ معنوى بودن هدف، بايد حركتى معنوى داشته باشد، هر

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  14  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

چند كه بدن مادّى و عوامل خارجى و مادّى در به وجود آمدن اين حركت و دوام و شدّت آن، به عنوان ابزار بكار گرفته مى شوند.

4ـ حركت معنوى انسان در رسيدن به سعادت، حركت ادراكى و علمى و نيز حركتى ارادى است. لذا رشد ادراكى انسان در بعد نظرى و علمى در صورتى كه توأم با ايمان باشد، رساننده انسان به مقصود (قرب الهى) است.

با توجه به نكات مزبور، راه سعادت، راهى فطرى، معنوى، علمى و ارادى است. بنابراين، انسان براى رسيدن به سعادت و خير انسانى راهى جز عبوديت و بندگى خداى متعال ندارد. البته به لحاظ ارادى بودن حركت، انسان مختار است كه راه عبوديت را برگزيند و سعادتمند شود و يا كنار بزند و به مقام سعادت نرسد.

«إنّا هَدَيْناهُ السِّبِيلَ إمّا شاكِراً وَ إمّا كَفوراً(1); براستى ما راه سعادت و هدايت را به انسان نشان داديم يا (به حسن اختيار) شكرگزار (ما) مى باشد و يا (به سوء اختيار) ناسپاسى مى كند.»

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره انسان (دهر)، آيه 3.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  15  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در نكته چهارم بيان شد كه «رشد ادراكى انسان در بعد نظرى و عملى در صورتى كه توأم با ايمان باشد به ظهور رساننده كمال انسانى (قرب الهى) است».

در توضيح آن اشاره مى كنيم كه رابطه انسان با خودش و با جهان خارج، رابطه اى ادراكى بوده و بستگى به نحوه ادراك دارد. بر اساس اين قاعده كلى، عمل انسان نيز به دنبال فهم و علم به آن، انجام مى گيرد. به عبارت ديگر، رابطه انسان با عملش نيز رابطه اى علمى و ادراكى مى باشد. اين جاست كه بعد نظرى، نقشى عظيم در كيفيت عمل دارد. قرآن مجيد در بعد نظرى به بيان هستى مطلق و ويژگيهاى آن پرداخته و انديشه و عقل انسان را به سوى او رهبرى كرده و نيز با جدا ساختن رشد از غىّ، او را به موارد كمال و انحطاط آگاه نموده و در نهايت، به تأكيد در بعد عملى پرداخته و ايمان و عبادت و تخلّق به اخلاق الهى و رنگ خدايى گرفتن را به عنوان رسيدن به هستى مطلق و رشد وجودى، شناسانده است.

«أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللّهَ لَهُ مُلْكُ السَّمواتِ وَ الاَْرْضِ وَ ما لَكُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ مِنْ وَلي وَ لا نَصير(1); آيا ندانستى كه پادشاهى آسمانها

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره بقره، آيه 107.

 

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  16  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و زمين از آن خداست و براى شما به غير (الله) سرپرست و يارى كننده اى نيست؟»

اين آيه بيانگر آنست كه حاكم و محيط بر جهان، خداى متعال است، زيرا جز او مالكى نيست و شما كه جزئى از پديده هاى اين جهان هستيد تحت مالكيت و سلطنت او قرار داريد، پس، تنها او سرپرست و يارى كننده شماست. با اين بيان، قرآن به انسان يك نوع هستى ادراكى داده است كه از آن به هستى ادراكى الهى و توحيدى تعبير مى كنيم. هستى ادراكى توحيدى تفسيرى خاص درباره جهان و انسان ارائه مى دهد كه بر طبق آن هر وجودى جز اللّه، غير مستقل بوده و در وجود، تداوم و رشد خويش محتاج و نيازمند به خداست، تنها وجود مستقلى است كه بى نياز مطلق مى باشد.

«... فَإنَّ لِلّهِ ما في السَّمواتِ وَ ما في الأرْضِ وَ كانَ اللّهُ غَنياً حَميداً(1); پس همانا آنچه در آسمانها و زمين است براى خداست ـ و او مالك آنها مى باشد ـ و خداوند بى نياز و ستوده است.»

بر اساس اين ادراك خاص، قرآن مجيد به تبيين رشد از غىّ پرداخته است;

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره نساء، آيه 131.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  17  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

«لا إكْراةَ في الدّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ...(1); در دين، اكراهى نيست، براستى رشد را از غىّ ]حق را از باطل و ايمان را از كفر[ جدا فرمود و روشن ساخت.»

با توجه به وجود هستى ادراك الهى و بيان رشد و غىّ، بجاست كه انسان در بعد عمل به اطاعت از خدا قيام كند و با ايمان به او، روحش را مزيّن به صفات الهى نمايد.

«فَأَمَّا الَّذينَ امَنُوا بِاللّهِ وَاعْتَصَموُا بِهِ فَسيُدْ خِلُهُمْ فى رَحْمَة مِنْهُ وَ فَضْل وَ يَهْديهِمْ إلَيْهِ صِراطاً مُسْتَقيماً(2);

امّا آنان كه به خدا گرويدند و به ريسمان او چنگ زدند (به او پناه بردن)، پس، به زودى اينان را در رحمت و فضلى از خودش داخل مى گرداند و آنها را به سوى خودش به راه مستقيم هدايت مى فرمايد.»

كسى كه به هستى ادراكى الهى روى آورد، راه مستقيم را به طرف خدا مى يابد و هدايت مى شود و با داشتن آن چنان انديشه اى و اين چنين هدايت و عملى، به سعادت نايل گشته و در رحمت و فضل خدا داخل مى شود.

دين، مجموعه اى از هستى ادراكى، ايمان و عمل است كه شخص در پرتو آن، به سعادت راه مى يابد;

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

14ـ سوره بقره، آيه 256.

15ـ سوره نساء، آيه 157

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  18  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

«سَعادَةُ الرَّجُلِ في إحْرازِ دِينِهِ وَ الْعَمَلِ لاخِرَتِهِ(1); سعادت مرد در احراز دينش و عمل براى آخرتش است.»

از جمله «سعادة الرجل...» چنين استفاده مى شود كه حقيقت احراز دين، عبارت از معرفت، ايمان و عمل به آن است، و الاّ دين شناسى بدون ايمان و عمل، انسان را به سعادت نمى رساند، و چنين شخصى دين را احراز نكرده است، پس، سعادت وقتى حاصل مى شود كه دين احراز شود و احراز دين; شناخت ايمان و عمل براى آخرت است.

بايد توجه داشت كه ثمره دو بعد نظرى و عملى، سعادت است و اطلاق آن بر آنها بدين جهت است كه زمينه و شرط سعادت هستند. پس، كسى كه شناخت لازم به معارف حقه اسلام را داشته باشد و اعمالش صالحه باشد به سعادت مى رسد. نتيجه اين كه، راه سعادت شناخت، ايمان و عمل براى آخرت است و حركت در اين راه، حركت عملى و ارادى است.

*شقاوت

«شقاوت» نقطه مقابل سعادت و نايل شدن موجود به

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ شرح غرر، ج 4، ص 144، ش 5624.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  19  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مرحله يا چيزى است كه براى وجودش شرّ باشد. به عبارت ديگر، محروم بودن از خير و نايل شدن به شر ـ كه سبب نقصان است ـ شقاوت مى باشد.

شقاوت حقيقى حاصل از رفتار و افكارى است كه انحطاط و نقص وجودى انسان را به همراه دارد. شقاوت و بدبختى را نبايد در ظواهر اعمال مشاهده كرد، بلكه آن را در نتيجه اعمال بايد ديد. چه بسيار اعمالى كه به ظاهر جلوه اى زشت دارند، چون: فقر، جنگ، نتبيه مفسد و... امّا آن گاه كه نتيجه اش عزت و كرامت، اصلاح و قرب به خدا باشد، سعادت است نه شقاوت; صبر بر فقر، صبر بر جهاد در راه خدا و تحمل بر گرفتاريهاى آن و... نتيجه اى مطلوب و مثبت دارند. و چه بسيار اعمالى كه به ظاهر جلوه اى خدائى دارند. امّا ثمره آنها شقاوت و بدبختى است; ديندارى، زهد، انفاق و... زيبا هستند، امّا اگر همراه با ريا، شهرت طلبى و رسيدن به آمالهاى دنيوى و نفسانى باشند، نتيجه اى جز انحطاط و سقوط از مقام والاى انسانى نخواهند داشت.

در اين جا يادآورى اين نكته لازم مى نمايد كه ثمره برخى از اعمال بطور مطلق شقاوت است، مانند: غيبت مؤمن، ظلم و ستم، حق كشى، دروغ، مال حرام و... محصول برخى

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  20  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

از اعمال نيك نيز بطور مطلب سعادت است، مانند: عبادت خالصانه، تضرّع و زارى در برابر خدا، احسان و نيكى به مؤمنين، صدق و صفاى واقعى و...; امّا سعادت و شقاوت برخى اعمال، نسبى است. يعنى، نتيجه مثبت و يا منفى اش بستگى به نيت و انگيزه دارد، مانند: خدمت و انفاق به مردم، كه انگيزه اش جلب توجه، شهرت و رياست طلبى باشد، موجب تنزل معنوى و اگر به خاطر شرف و عزّت دين و اطاعت امر خدا انجام گيرد، موجب تكامل معنوى است.

اعمال خيرى كه با انگيزه هاى شيطانى و با نيّات پست انجام مى گيرند، هر چند داراى حسن فعلى هستند و خوبند، ولى سبب نقص وجودى مى شوند و انسان را از مرتبه الهيش تنزل مى دهند; چنانكه اگر با انگيزه الهى و بر وفق دستور او باشد موجب رشد وجودى مى گردند.

حضرت على(عليه السلام) فرمود:«إنَّ حَقيقةَ السَّعادَةِ أنْ يُخْتَمَ لِلْمَرء عَمَلُهُ بِالْسَّعادَةِ وَ إنَّ حَقيقَةَ الشَّقاءِ أنْ يُخْتَمَ لِلْمَرءِ عَمَلُهُ بِالْشَّقاءِ(1); براستى حقيقت سعادت اينست كه عمل انسان به سعادت ختم شود و حقيقت

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ بحار، ج 71، ص 346، روايت 3، طبع تهران.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  21  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

شقاوت نيز اينست كه عمل انسان به شقاوت ختم گردد.»

ملاك رسيدن به سعادت انديشه و فعل، برخوردارى از بعد عالى وجودى انسان، روح الهى است. هر موجودى مى كوشد تا به كمال حقيقى خويش نايل شود و كمال حقيقى انسان در رشد حقيقت او (مرتبه عالى وجودى، روح الهى) است. بنابراين، هر انديشه و عملى كه ايجاد نقص در اين مرتبه نمايد، شقاوت، و در صورتى كه سبب رشد و تكامل آن شود، سعادت است. علامت اين دو، صفاتى است كه در نفس، ظهور فعلى پيدا مى كنند; شقاوت مساوى با ضعف در ظرفيت وجودى و روحى است و چنين ظرفى گنجايش صفات الهى را ندارد، بلكه جايگاه صفات نقص، حسد، حرص، حبّ دنيا، خيانت و... مى گردد.

رسول گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود:

«مِنْ عَلاماتِ الشَّقاء جُمُودُ الْعَيْنِ وَ قَسْوَةُ الْقَلْبِ وَ شِدَّةُ الْحِرْصِ في طَلَبِ الرِزْقِ وَ الاْصْرارُ عَلَى الذَّنْبِ(1); از نشانه هاى شقاوت، خشكى و جمود چشم، سخت دلى ـ كه عاطفه و ترحم در آن نيست ـ و زيادى حرص در طلب روزى و اصرار بر گناه است.»

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ بحار، ج 73، ص 162، حديث 11، طبع تهران.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  22  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

على(عليه السلام) فرمود:

«مِنْ عَلامَةِ الشَّقاء غَشُّ الصَّديقِ(1); از نشانه هاى شقاوت، گول زدن دوست است.»

«مِنْ عَلاماتِ الشَّقاءِ ألاساءَةُ إلَى الاْخْيارِ(2); از نشانه هاى شقاوت، سوء ادب و بدرفتارى با افراد خيّر و نيكوكار است.»

*عامل بازدارنده از سعادت

بيان شد كه حركت انسان به جانب سعادت، حركتى علمى و ادراكى است، امّا هر حركت و تحوّل ادراكى، آدمى را به سعادت نمى رساند. به حركت انسانِ متجدد مآب بنگريد، او حركتى سريع در ادراك حسّى و خيالى دارد و توانسته است با تفكّرات احساسى و خيالى خود به دنياى صنعت و پر از تجمّل قدم بگذارد، امّا به مقام سعادت به معناى خاص انسانى، الهى نايل نشده است. چنانكه مشاهده مى كنيم، امور و شؤون جوامع و اجتماعات بر محور ماديت و دنيا طلبىِ صرف مى چرخد، جز برخى كه اندك رنگى از معنويت به خود گرفته اند. بنابراين، حاكميت صفاتِ ناپسند و سوء خلق بر اجتماع احساسگرا امرى

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ شرح غرر، ج 6، ص 19، ش 9297.

2ـ شرح غرر، ج 6، ص 20، ش 9307.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  23  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

واضح و آشكار است.

ما علامت سعادت را ـ كه حسن خلق دينى و مكارم اخلاق مى باشد ـ در جوامع بشرى و در انسانها ]جز افراد بسيار كمى [مشاهده نمى كنيم، پس جوامع غربى و شرقى دليل و برهان واضح بر اين مطلب هستند كه حركت تجربى و احساسى و خيالى و تفكّرات در اين محدوده، قادر نيست انسان را به رشد وجودى و سعادت برساند; هر چند دنياى آباد و پر از تجمّل ساخته است.

بنابراين، با توجه به حقيقت انسانى و روح الهى او حركت ادراكى خاصى لازم است تا وى را به سعادت واقعى نايل گرداند و آن، ادراك عقلى و تفكر عقلانى مى باشد كه خاص مرتبه عالى نفس انسان است.

حال، به اين نكته مى توان واقف شد كه عامل اصلى بازدارنده انسان از نيل به سعادت كه سرمنشأ عوامل ديگر نيز مى تواند باشد، حركت در ادراكات حسى، خيالى، وهمى و تفكر در محدوده آنها بدون بهره گيرى از عقل و دين است. ادراك حسّى، انسان را در ماديت و ظواهر طبيعت نگاه مى دارد و ادراك خيالى و وهمى راهى به حقيقت ندارد و در حدّ گمان، شخص را به پيش مى برد; پس، ادراك حسّى و خيالى و هستى ادراكى و

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  24  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

عقايدى كه جهان غرب يا شرق بر اين اساس به انسان مى دهند، او را به مقصود نمى رساند. و چون مطابقت با واقع ندارد، جامعه معتقد به آن در اوهام بسر مى برد و راه به حيات طيبه ندارد.

همان گونه كه تحليل امور اجتماعى، سياسى و رفتارى افراد بر اساس خيال، ظنّ و گمان امكان پذير نيست، و نمى توان بر اساس آن اقدام كرد و به قضاوت صحيح نشست، تحليل مسائل فكرى و عقيدتى هم اگر بر پايه خيال باشد، تنها ظنّ آور بوده و چنين ادراكى به سعادت منتهى نمى شود زيرا پايه سعادت، علم و يقين است نه وهم و ظن. بنابراين، باقى ماندن در فهم خيالى و حسى سرمنشأ حركتهاى غير منطقى، و مانع اصلى در رسيدن به سعادت است.

به هر حال، حركت در ادراك خيالى و ظنّى و عمل بر طبق آن از ارزش اخلاقى منفى برخوردار بوده و براى نجات از اين امر منفى بايد به اصلاح ادراكات اقدام كرده و به سير فكرى در كانال عقل پرداخت.