انسان و محبّت

دوره دهم، شماره چهار

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  2  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نام جزوه: انسان و محبّت

نويسنده: زير نظر هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر: مؤسسه در راه حق قم - تلفن 2-7743221

نوبت چاپ: اوّل

تيراژ: 10000 جلد

تاريخ چاپ: 1379 هـ ش

قطع: جیبی

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  3  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

* انسان و محبّت

درك محبّت، حقيقتى است كه در نفس انسان مى درخشد و داراى دو رويه است كه در يك رويه آن، توجّه به خود و در رويه ديگر آن، نظر به غير نقش بسته است. در اين قسمت، لازم است به بررسى اين حقيقت واضح در نفس پرداخته و با بيان مطالبى در اين زمينه به ارزش و اهميّت و شيوه به كارگيرى و نقش بزرگ آن در تكامل و رشد انسانى و تعيين جهت آن، پى ببريم.

* مفهوم محبّت

محبّت، رابطه خاصى است كه بر اساس كيفيت خاص و درك خاص از جانب محبّ نسبت به محبوب پيدا مى شود.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  4  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

منظور از رابطه خاص و كيفيت خاص، علاقه روحى و نفسى محب به محبوب است; اين علاقه باطنى، معلول درك و آگاهى محب به خصوصيات محبوب است. دوست داشتن افراد با فضيلت و علاقه هر فردى به خودش، از مصاديق آن رابطه و كيفيت و درك خاص است. به عبارت ديگر، دوستى، رغبت و ميل نفس است به خود و يا شىء مقابل، به لحاظ خصوصيتى كه در آن شىء ملاحظه مى كند و اين ميل در صورتى كه آن خصوصيت، توجّه محبّ را به خود معطوف نمايد و الاّ ميل و رابطه خاص، حاصل نخواهد شد.

مرحوم فيض كاشانى(ره) محبّت را چنين معنا كرده است: «دوست، عبارت از ميل طبع و سرشت به جانب شىء لذّت آور است; پس، اگر آن ميل شدّت پيدا كرد و قوى شد عشق ناميده مى شود.(1)»

خداوند غرضى خارج از ذات خويش ندارد. او خلق را آفريد تا آيه و نشانه او باشند و هر موجودى به جهت وابستگى اش به خداى متعال، محبوبش خداست.

اين سخن صريح امام سجاد(عليه السلام) است كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ محجة البيضاء، ج 8، ص 8.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  5  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خداوند موجودات را از نيستى به هستى آورد و در راه محبّت خود برانگيخت(1) و بيان آن حضرت در دعاى سوّم «صحيفه سجّاديه» راجع به حاملان عرش اين است كه: «و لا يَغْفِلوُنَ عَنِ الْوَلَهِ إلَيْكَ;

در عشق و محبت به تو غفلت نمىورزند.»

اشاره قرآن به اين كه هر موجودى به تسبيح و تقديس خداوند مشغول است دليل واضح و روشنى است بر اين كه حبّ خدا در ذات هر موجودى سرشته شده است زيرا با تمام وجود تسبيح مى گويد و با تمام وجود، خدا را مى طلبد.

اسلام با عينك محبّت و دوستى به جهان و انسان نظاره مى كند. آيا جاى آن نيست كه عاقل، چنين مكتبى را بستايد و با نظام هستى يگانه شود و قلبش را مالامال از حبّ خدا گرداند و بر اساس و پايه «حبّ» زندگى را بنا نهد؟

به لحاظ هماهنگى با نظام هستى است كه دين خدا جز دوست داشتن، چيز ديگرى نيست و اخلاق، سياست، فرهنگ، اقتصاد و حقوقش بر بنيان حبّ گذاشته شده است.

از امام صادق(عليه السلام) روايت شده كه فرمود:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ دعاى اوّل صحيفه سجاديه: «ابتدع بقدرته الخلق ابتداعاً... و بعثهم فى سبيل محبّته».

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  6  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

«هلِ الدّينُ إلاَّ الْحُبُّ؟ إنّ اللّه عزّوجل يقول «قُلْ إنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّه فَاتَّبِعُونى يُحْبِبْكُمُ اللّه(1); دين جز دوستى نيست. براستى خداى عزّوجل مى فرمايد: بگو (اى پيامبر) اگر خدا را دوست داريد، مرا پيروى كنيد; خدا نيز شما را دوست مى دارد.»

و از امام باقر(عليه السلام) نقل شده كه فرمود:

«... ألدّينُ هُوَ الْحُبُّ. وَالْحُبُّ هُوَ الدِّينُ; دين، عين حبّ است و حب، همان دين است.»

مكتبى كه هستى را عين حبّ مى داند، و جهان و انسان را محكوم حبّ و دوستى دانسته و خود نيز جز بر محبّت نازل نشده است، رشد و كمال انسانى را قطعاً در پناه حبّ توجيه خواهد كرد. و چقدر زيباست كه حيات انسان هماهنگ با نظام هستى بر محور حبّ بنا شود و نظر به يكديگر، نظر حبّ باشد; راه به سوى سعادت، حبّ است چنانكه از راههاى شناخت خدا نيز حبّ است; و از طريق فطرت حبّ مى توان به خداى بزرگ، پى برد. همان گونه كه به واسطه اثبات نظم به وجود ناظم و به واسطه فقر ذاتى جهان و انسان مى توان با غنى مطلق آشنا شد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ بحار، ج 69، ص 237، روايت 5، (طبع تهران).

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  7  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

*شناخت خدا از طريق فطرت حبّ

فطرت انسان، خواهان كمال و جمالى است كه هيچ گاه به زوال و نيست شدن نگرايد و ازلى و ابدى باشد. آنچه زوال پذيرد، موضوع حبّ و دوستى حقيقى قرار نمى گيرد. حبّ حقيقى آنست كه ضعف و سستى در آن راه نداشته باشد. ما به وضوح مى بينيم كه آنچه در اين دنيا مورد محبّت واقع مى شود، به لحاظ محدوديّت كمال يا زوال كمال و جمال از او، پس از چندى، محبّت به آن كم رنگ يا به طور كلّى زايل مى گردد. در صورتى كه اگر حبّ حقيقى وجود داشت، هرگز زايل نمى شد; رنج فطرت در اين جهان از آنست كه به هرچه دل مى بندد و محبّ او مى گردد، پس از مدّتى زايل و نابود شدن آن را مشاهده مى كند. لذا انسان به جمال و كمالى روى مى آورد كه دائمى و هميشگى باشد تا در پرتو آن، به رشد و كمال برسد و آرام بگيرد. و آن جمال مطلق و كمال مطلق است كه ازلى و ابدى و نامتناهى بوده و تغيير و زوال در آن راه ندارد. انسان داراى حبّ ذات است; ولى اين حبّ، او را اقناع

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  8  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و خوشنود نمى كند. محبّ جمال و زيبائى طبيعت و پديده هاى آن است; ولى اين، محبّتى گذرا است. اين جاست كه نداى فطرت از روح انسانى بلند مى شود و مى گويد:

«إنى وجَّهْتُ وَجْهىَ لِلَّذِى فَطَرَ السَّمواتِ وَ الأرْضَ حَنِيفاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِكينَ(1);

براستى من، صورت خود را به جانب خدايى مى گردانم كه آسمانها و زمين را آفريد و من بر دين حنيف و راستين هستم و از مشركين نيستم.»

علامه طباطبائى ـ قده ـ از بيان حضرت ابراهيم(عليه السلام) برهان حبّ را بر وجود خداى متعال استفاده كرده اند. حضرت ابراهيم(عليه السلام)غروب و افول خورشيد و ماه و ستارگان را علت عدم محبّت دانستند.

«... فَلَمّا أفَلَ قالَ لا أحِبُّ الافِلِينَ(2);چون غروب كرد گفت: من افول كننده ها را دوست ندارم.»

همچنين علامه مى فرمايد:

«دوست نداشتن چيزى با ربوبيّت آن منافات دارد، زيرا ربوبيّت همراه با محبوبيّت است و چيزى كه از نظر نداشتن زيبائى واقعى نمى تواند محبّت فطرى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره انعام، آيه 79.

2ـ سوره انعام، آيه 76.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  9  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و نامتناهى انسان را به خود جلب نمايد، مستحقّ ربوبيّت نيست. البته اين وجه با ظهور آيه و سياق احتجاج، بيشتر و بهتر مى سازد... حضرت ابراهيم(عليه السلام) در اين كلام به ملازمه و پيوستگى اى كه بين دوست داشتن و بندگى كردن و يا بين معبود بودن و محبوبيّت است، اشاره فرموده است...(1)»

به هر حال، فطرت انسانى از برگزيدن محبوبى كه داراى جمال و كمال محدود و زوال پذير باشد، رنج مى برد; لذا رو به محبوبى مى آورد كه آفريننده هر جمال و كمالى است.

با توجه به حقيقت حبّ در نظام هستى و اين كه حبّ، راه شناخت خدا و طريق رسيدن به اوست، به اهميّت آن در حيات انسانى پى مى بريم. به همين جهت لازم است ـ هر چند كوتاه و مختصر ـ به توضيح آنچه متعلّق حبّ انسان قرار مى گيرد بپردازيم.

* دوستى انسان با خود

شايد از عنوان فوق تعجب كرده، بگوئيد: خود را دوست داشتن، يك مسأله طبيعى و جبرى است و هر شخصى حبّ به خود را درك مى كند و در آن شك ندارد; اما با طرح

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ ألميزان (ترجمه فارسى)، ج 13، ص 278.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  10  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اين عنوان نمى خواهيم به اثبات آن بپردازيم; بلكه لازم مى دانيم به جهات مثبت و منفى آن اشاره داشته باشيم.

حبّى كه با آفرينش انسان عجين شده، نه مدح دارد و نه ذمّ و در عين حال يك امر طبيعى و جبرى است. بنابراين، حبّ ذات و نفس، امرى خارج از حيطه اراده و اختيار انسان است. آنچه مورد مدح و ذم واقع مى شود و در حيطه مسائل اخلاقى قرار مى گيرد، نحوه دوست داشتن خود است ـ كه تعيين كننده كيفيت رفتار با خود مى باشد.

هر انسانى از آن جهت كه خود را دوست دارد بر عليه خود اقدام نمى كند و به ضرر خود گام برنمى دارد. اصل حبّ ذات اقتضا مى كند كه انسان به اعمال و افكارى روى آورد كه براى او نافع و سودمند باشند.

به خود انديشيدن و در جهت منافع خود حركت كردن لازمه جدا نشدنى حبّ ذات است. حبّ ذات در هر مرتبه اى از مراتب نفس كه ظهور فعلى داشته باشد، خواهان سود و نفع در همان مرتبه خواهد بود.

حبّ ذات در مرتبه حيوانى داراى دو صورت است:

1ـ صورت وسيله اى و ابزارى

2ـ صورت استقلالى و انحصارى

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

وسيله و ابزار بودن حبّ ذات در مرتبه حيوانى به اين نحو است كه در جهت استكمال روح انسانى و ايجاد زمينه فضائل به كار گرفته شود. مثال: حبّ ذات در مرتبه حيوانى با توجّه به صورت اوّل سبب مى شود كه نفس، خوردن، خوابيدن، استراحت، دفاع از بدن، رفع آلودگيهاى جسمى و توجّه به بهداشت تن و... را دوست داشته باشد و در بهبود اين موارد تلاش نمايد. دوستى و تلاش براى اينست كه قادر به كسب معرفت، انجام تكاليف الهى، انجام وظيفه فردى و اجتماعى و... باشد. چنين حبّ ذاتى هر چند در مرتبه حيوانى است ولى ممدوح بوده و داراى ارزش اخلاقى مثبت مى باشد.

امّا صورت استقلالى و انحصارى حبّ ذات در مرتبه حيوانى اينست كه محور قرار گيرد، به نحوى كه تلاش فكرى و عملى انسان در جهت منافع حيوانى باشد و پيام دين و عقل در بر آوردن خواسته هاى حيوانى ناديده گرفته شود. چنين حبّ ذاتى مذموم بوده و داراى بار منفى است، زيرا سبب انحراف و دور شدن از مقصد انسانى و مانع ظهور فضايل معنوى شده است. از اين حبّ به «نفس امّاره» نيز تعبير مى كنند. خود

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  12  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

حيوانى در اين صورت به واسطه حبّ در پى جلب منافع شهوى خارج از محدوده شرع و عقل است.

ظهور فعلى حبّ ذات در مرتبه انسانى، تابع عقل و شرع مى باشد و جهت انحرافى در آن نيست، براى اين كه حبّ ذات در آن مرتبه اقتضا مى كند كه انسان به افكار و اعمالى روى آورد كه به حيات معنوى و انسانى و قرب الهى منتهى شود.

خلاصه اين كه اگر حبّ ذات، خود محورى به دنبال داشته باشد ـ به اين معنا كه انسان، خودش را مقصد و مطلوب خويش قرار دهد ـ شكى در سقوط و انحطاط او نخواهد بود. زيرا هدف قرار دادن خود، حركت از نقص به جانب نقص است. نفس انسان تهى از كمالات فعلى است و از خود چيزى ندارد و در پرتو حركت بايد قواى باطنى را به ظهور فعلى برساند. لذا حركت بايد به سمتى باشد كه زمينه كسب فيض را فراهم آورد.

در صورتى كه حركت از خود به خود، حركت از فقر به فقر است و چنين حركتى نه تنها شرط كمال نيست، بلكه در جهت منفى (انحطاط و نقص بيشتر) انسان را سوق خواهد داد. اين نحوه دوست داشتن خود مذموم است و كلمه «خودخواهى» كه غالباً در عرف جامعه به كار مى رود، به همين مطلب نظر دارد

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  13  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كه شخص، خود را مطلوب قرار داده و هر چيزى را وسيله حركت به خود قرار دهد.

پس، اگر حبّ ذات سبب خودمحورى شود مذموم است، نه از آن جهت كه حبّ ذات است، بلكه از آن جهت كه سبب حركت از نقص به نقص شده است. امّا چنانچه حبّ ذات، انسان را به فقر وجودى اش آگاه كند به گونه اى كه خود را براى خالق و ربّ خود بخواهد، چنين حبّى نيكو و مثبت مى باشد و اين نه بدان جهت است كه حبّ ذات است بلكه بدان جهت كه شرط و وسيله اى جهت رسيدن به محبوب حقيقى مى باشد.

اگر در مسأله حبّ ذات درست دقت كنيم، پى خواهيم برد كه انسان از آن جهت كه وجودش را درك مى كند و ميل به هستى خويش دارد و دوام وجودش را خواهان است، خود را دوست دارد. و به همين لحاظ رنج انسان از هلاكت و نيستى است. لذا حبّ ذات زمينه رشد وجودى مى گردد، زيرا جمال و كمال نفس در گرو رشد وجودى است. و فطرت حبّ، رشد وجودى را از جمال و كمال مطلق طلب مى كند نه از موجودى ناقص و محدود.

پس، حبّ ذات آن گاه كه در جهت صحيح عقلى و دينى قرار گيرد، به خود محورى منجر نخواهد شد.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  14  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

* دوست داشتن غير خود

در نفس انسان حبّ به غير نيز نهاده شده است.«غير» شامل هر چيزى كه خارج از ذات انسان است مى شود. و واسطه در اين حبّ، ادراك غير است، زيرا به چيزى كه آگاهى نداريم حبّ و بغض به آن تعلق نمى گيرد.

دوست داشتن غير، از جمله نعمتهاى بزرگى است كه خداوند متعال در انسان قرار داده است. اگر مادرى فرزندش را دوست نمى داشت، كودك در بقاى حياتش دچار مشكل مى شد. اگر محبّت غير در نهادمان نبود آيا هرگز مايل به دوستى با ديگران بوديم؟ آيا به اجتماع و ديگران علاقمند مى شديم و به آنها خدمت مى كرديم؟ آيا علاقه به جمال و زيبايى، طبيعت، هنر و دين و... پيدا مى كرديم؟ آيا از جهان و خدا بهره مى برديم؟

شكى نيست كه اگر غريزه محبّت به غير در ما نبود، از بسيارى لذايذ، كمالات و... محروم مى مانديم، بلكه خود در جا مى زديم و حركتى از خود به غير نداشتيم، و فطرت و غرايز و فضايل كامل در نفسمان در حدّ استعداد مى ماند.

پس، سپاس خدايى را كه اين نعمت عظما را در

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  15  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

وجودمان قرار داد تا به واسطه آن بتوانيم انشاءاللّه به كمالات، سعادت و لذتهاى بسيار نايل شويم.

امّا شكر حقيقى، استفاده مطلوب از نعمت است; به گونه اى كه محبّ به غير زمينه ساز خروج از نقص به كمال انسانى باشد. و إلاّ حبّ شهوى به غير، در صورتى كه خارج از حدود دين و انسانيت باشد نكوهيده و مذموم است.

ادراك جمال و كمال غير، واسطه در حبّ غير است. اگر ادراك، به كمال و جمال مطلق تعلق گرفت، آن غير، محبوب حقيقى و ذاتى انسان خواهد بود. و اگر ادراك به حسن و كمال محدود تعلق گرفت موضوع حبّ ذاتى و استقلالى قرار نخواهد گرفت، زيرا چنين قابليتى در آن نبوده و محبوب حقيقى و ذاتى نمى تواند باشد. كمال و جمال محدود شعاع و پرتوى از كمال و جمال نامحدود است. پس، ابتداى حبّ بايد به مطلق تعلق گيرد و سپس به غير مطلق. حبّ جاويد و پايدار حبّى است كه به حبّ مطلق منتهى شود و الاّ فانى و هيچ خواهد بود.

در اينجا به چند مورد از حبّ اشاره مى كنيم:

1. حبّ به مردم 2. حبّ دنيا 3. حبّ اهل بيت(عليهم السلام) 4. حبّ اللّه.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  16  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

حبّ مردم

اصل اوّلى در حبّ اينست كه مردم را بايد دوست داشت، نه دوستى به عنوانى از عناوين اجتماعى، سياسى، علمى و... بلكه به خاطر اين كه انسانند و بندگان خداى بزرگند بايد دوست داشت. (البته به استثناى بعضى افراد و گروهها كه در عقل و دين از دوستى با آنها منع شده است).

اين اصل اقتضا مى كند كه با همه مراوده داشته باشيم، به حوائج آنان رسيدگى كنيم. از آنها در مسائل مهم استفاده كنيم. مؤيد اين اصل، سخن رسول گرام اسلام(صلى الله عليه وآله وسلم) است. از امام باقر(عليه السلام) نقل شده است كه عربى از بنى تميم نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم) آمد; عرض كرد: «به من سفارش كن». از جمله سفارشهاى آن حضرت اين بود: «تَحَبَّبْ إلَى النّاسِ يُحِبُّوكَ(1); با مردم دوستى كن تا مردم تو را دوست بدارند.»

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ اصول كافى، چاپ تهران بازار سلطانى، ج 2، ص 642، حديث 1.

12ـ ميزان الحكمة، ج 3، ص 294، بنقل از تنبيه الخواطر، ص 362.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  17  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و فرمود: «دوستى كردن با مردم نيمى از عقل است(1).»

اين نكته اخلاقى را نبايد فراموش كرد كه دوستى با افراد و اشخاص به خاطر عناوين اعتبارى از جنبه انسانى برخوردار نيست. اين نحو دوستى را مى توان دوستى انتفاعى ناميد كه از نظر بعد انسانى ارزشى ندارد. امّا محبّت اجتماعى و مردمى آثار مثبتى را بر جاى مى گذارد; حضرت على(عليه السلام)فرمود: «ثلاثٌ يوُجِيْنَ المحَّبةَ: حُسْنُ الخلقِ، حُسْنُ الرِّفقِ و التَّواضُع(2);

سه صفت است كه سبب دوستى مى گردد: 1. اخلاق نيكو 2. ملايمت و مداراى نيكو 3. تواضع و فروتنى.»

و نيز امام صادق(عليه السلام) فرمود: «محبّت سه اثر را به ارث مى گذارد; 1. دين 2. تواضع 3. بذل(3)»

و از جمله دليل دوست داشتن مردم و اجتماع اينست كه محبّ تا حدّ توان كمر همّت به خدمت آنان ببندد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ اصول كافى، چاپ تهران بازار سلطانى، ج 2، ص 643، حديث 4.

2ـ شرح غرر، ج 3، ص 3.

3ـ شرح غرر، ج 3، ص 3.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  18  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و اجتماع را مقدم بر منافع شخصى خود بدارد.

*در كجا ترك دوستى رواست؟

گر چه دوست داشتن مردم و اجتماع اصل است، ولى در برخى از موارد بايد با بعضى از مردم قطع دوستى كرد، چون ادامه دوستى با آنها نه تنها فايده اى را در بر ندارد بلكه احياناً موجب گمراهى مى شود; مثلا دشمنان خدا را نبايد دوست داشت و در همه حال و شرايط بايد از آنان تبرّى جست.

حضرت على(عليه السلام) فرمود: «إيّاكَ أنْ تُحِبَّ أعْداءَ اللّهِ أو تُصْفِىَ وُدَّكَ لِغَيْرِ أولياءِ اللّه، فإنَّ مَنْ أحَبَّ قَوْماً حُشِرَ مَعَهُمْ(1);

بپرهيز كه دشمنان خدا را دوست داشته باشى يا دوستى ات را براى غير دوستان خدا خالص گردانى. براستى كسى كه قومى را دوست بدارد با آنها محشور مى شود.»

به طور كلّى بيان مى داريم: اگر دوستى با فاسق، لاابالى، مذبذب، احمق و جاهل سبب اصلاح معرفت و هدايت او شود، داراى ارزش اخلاقى مثبت خواهد بود و چنين حب و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ شرح غرر، ج 2، ص 306، روايت 2703.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  19  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مودّتى را خدا مى پذيرد. امّا اگر حبّ او بدون فايده مذكور باشد و يا موجب تأثر سوء در وجود انسان گردد. چنين محبّتى ارزش اخلاقى منفى داشته و مورد رضايت حق نيست.

حضرت على(عليه السلام) فرمود: «لا تَبْذُلَنَّ وُدَّكَ إذا لَمْ تَجِدْ مَوضِعاً(1);

دوستى ات را بذل و بخشش مكن; آن هنگامى كه موضع و محل مناسبى براى آن نمى يابى.»

و امام صادق(عليه السلام) فرمود: «مَن وَضَعَ حُبَّهُ فى غَيْرِ مَوْضعِهِ فقَدْ تَعرَّضَ لِلْقَطيعَةِ(2);

كسى كه دوستى اش را در غير موضع مناسب آن بگذارد، براستى كه اقدام بر جدايى كرده است.»

نيز حضرت على(عليه السلام) فرمود: «لا تَمْنَحَنَّ وُدَّكَ مَنْ لا وَفاءَ لَهُ(3);

البته دوستى خود را به كسى كه وفا ندارد عطا مكن.»

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ شرح غرر، ج 6، ص 276.

2ـ بحار، ج 74، ص 187، روايت 11.

3ـ شرح غرر، ج 6، ص 262.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  20  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

حبّ دنيا

*  منظور از دنيا چيست؟

اگر دنيا به معناى اين جهانى است كه آفريده خداست و ما در آن زندگى مى كنيم و محلّ رشد ماست، اين دنيا، دوست داشتنى است. دنيايى كه از آن لذت مى بريم; از نعمتهاى فراوانش استفاده مى كنيم; در آن، علم و معرفت مى آموزيم، دنيايى دوست داشتنى است. آنچه وظيفه ما در اين دوست داشتن است، اينست كه به اين دوستى جهت مثبت بدهيم و از آن، هدف اعلى را در نظر داشته باشيم.

اگر منظور از دنيا همان لحظه اى باشد كه در آن هستيم (چون لحظه قبل گذشته، لحظه بعد هم نيامده و ما همان لحظه اى را كه در آن هستيم مورد توجه قرار دهيم) آن لحظه دوست داشتنى است و بايد آن را غنيمت شمرد و در طاعت خدا گذراند.

امّا اگر دنيا عبارت از هر لذّت و شهوت و مال و جاهى باشد كه مانع و مخالف پرستش و ياد خدا و رشد انسانى

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  21  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

باشد، خداى متعال روى از چنين دنيايى گردانده و آن را دوست ندارد و تو نيز نبايد آن را به د وستى بگيرى. اين دنياست كه حبّ آن سرمنشأ هر خطا و گناهى است.

«حُبُّ الْدُّنْيا أصْلُ كُلِّ مَعصِيَة وَ أوَّلَ كُلِّ ذَنْب(1); دوستى دنيا اساس هر معصيت و سرمنشأ هر گناهى است.»

از امام صادق(عليه السلام) نقل است كه فرمود:

«إنَّ أوّلَ عُصِىَ اللّهُ به سِتٌّ: حُبُّ الدُّنْيا وَ حُبُّ الرِّياسَةِ وَ حُبُّ الْطَعامِ وَ حُبُّ النِّساءِ وَ حُبُّ الْنَومِ وَ حُبُّ الرّاحَةِ(2); همانا اول چيزى كه خدا به سبب آن معصيت شد، شش تاست: 1. دوستى دنيا 2. دوستى رياست 3. دوستى طعام 4. دوست داشتن زنان 5.دوست داشتن خواب 6. دوست داشتن راحتى.»

آيا مى توان اين موارد ششگانه را دوست نداشت؟ كيست بگويد: من راحتى، طعام، خواب، رياست، دنيا و زن را دوست ندارم; مگر شخص پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم) نبود كه فرمود: «من زنان را دوست مى دارم»؟

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ ميزان الحكمة، ج 3، ص 294، بنقل از تنبيه الخواطر، ص 362.

2ـ بحار، ج 73، ص 94، روايت 74، طبع تهران.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  22  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

دوست داشتن موارد فوق از موارد تكوينى است كه در نفس انسان نهاده شده است. و زندگى و حيات انسانى بر محور اين امور مى چرخد. بنابراين، حبّ اينها آن گاه سبب معصيت مى شود كه نظر به آنها استقلالى و مانع حركت به سمتِ اَللّه و اطاعت فرمانش شوند.

به هر حال، دنيا را مى توان دو قسم كرد: دنيايى كه ما را به خدا و آخرتى سالم مى رساند كه دوست داشتن چنين دنيايى عبادت است و دنيايى كه ابزار معصيت خدا مى شود كه چنين دنيايى ملعون و دوستى با آن سبب گناه است. چنين حبّى برگشت به نداشتن حبِّ اَللّه دارد و لذا بين آنها تناقض است و با هم جمع نمى شوند.

بيان رسول گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله وسلم) نيز كه فرمود: «حبُّ الدّنيا و حبُّ اللّهِ لا يجتَمِعَان فى قلب أبداً(1);

دوستى دنيا و دوستى خدا در قلب براى هميشه جمع نمى شوند. اشاره به قسم دوّم است.»

و در كلام زيباى امام زين العابدين(عليه السلام) است كه:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ ميزان الحكمة، ج 2، ص 228، بنقل از تنبيه الخواطر، ص 362.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  23  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

«ألدُّنْيا دُنْياعانِ: دُنْيا بلاغ وَ دُنْيا مَلْعُونَة(1);

دنيا دو قسم است: 1. دنياى بلاغ (دنياى پند و اندرز و عبرت گرفتن) 2. دنياى ملعون (آنچه در طريق نافرمانى خدا قرار گيرد).»

حبّ اهل بيت(عليه السلام)

اهل بيت(عليهم السلام) همان كسانى هستند كه آيه تطهير و آيه موَّدت و سوره هل أتى و... درباره آنها نازل شد. كه عبارت از اميرالمؤمنين، فاطمه زهرا، امام حسن و امام حسين و ائمه از فرزندان امام حسين(عليها السلام) مى باشند.

حبّ اهل بيت(عليهم السلام) فريضه است; همان گونه كه پيامبران و نبّى گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله وسلم)واسطه در حبّ خدا و سير إلى اللّه هستند و اطاعت خدا بدون اطاعت از آنها حاصل نمى شود، اهل بيت عصمت و طهارت(عليهم السلام) واسطه در حبّ و اطاعت خدايند و بدون حبّ آنها محال است كسى به مقام انسانى برسد. زيرا دشمنى با آنها كفر است و پيروى نكردن از آنان معصيت كبيره است و شخص كافر و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ بحار، ج 73، ص 20، اواسط روايت 9.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  24  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مرتكب گناهان كبيره هرگز به قرب الهى نايل نمى شود. در زيارت جامعه كبيره مى خوانيم:

«مَنْ أحَبَّكمُ فَقَدْ أحَبَّ اللّه وَ مَنْ أبْغَضَكُمْ فَقَدْ أبْغَضَ اللّه; كسى كه شما را دوست بدارد، همانا خدا را بدوستى گرفته است و كسى كه شما را دشمن دارد با خدا دشمنى نموده است.»

و نيز مى خوانيم:

«مَن أطاعَكُم فَقَدْ أطاعَ اللّه; كسى كه شما را اطاعت كند، خدا را اطاعت كرده است.»

امام باقر(عليه السلام) در تفسير آيه «فقد استمسكَ بالعروة الوثقى(1)» فرمود:

«چنگ زدن به رشته محكم الهى، دوستى ما اهل بيت است.(2)»

«قُلْ لا أسْئَلُكُمْ عَلَيهِ أجْراً إلاّ الْمَوَدَّةَ فِى الْقُرْبى(3); بگو: از شما اجرى بر تبليغ رسالتم طلب نمى كنم; جز دوستى با نزديكان من.»

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره لقمان، آيه 22 و سوره بقره، آيه 256.

2ـ تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 263.

3ـ سوره شورى، آيه 23.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  25  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

رسول گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله وسلم) فرموده: «ألاَئمةُ مِنْ وُلْدِ الحسين... هُم العروةُ الوُثْقى وَ هُمُ الْوَسيلةُ إلَى اللّهِ تعالى...(1);

پيشوايان از فرزندان حسين(عليه السلام) دست آويز و رشته محكم و وسيله قرب به خداى متعال هستند.»

و نيز فرمود: «حُبّى وَ حُبُّ أهْلِ بَيْتى نافِعٌ فى سَبْعَةَ مَواطِن أهْوا لُهُنَّ عَظيمَةٌ...(2);

دوست داشتن من و اهل بيت من، در هفت محل كه هول و وحشت آن محلها بزرگ است ـ سودمند است: 1.هنگام مرگ 2.در قبر 3.هنگام برانگيخته شدن از قبر 4.هنگام نامه عمل 5.حساب 6.ميزان 7.صراط

روايات و احاديث از علماى شيعه و سنّى درباره مودَّت اهل بيت(عليهم السلام) بسيار است و تمام آنها بيانگر اين نكته مهم هستند كه نجات امّت اسلام در دوستى و اطاعت از آنهاست و هم آنان طريق رشد و قرب الهى هستند.

از ابن عباس روايت شده كه پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ ميزان الحكمة، ج 2، ص 238، به نقل از نوادر راوندى، ج 1، ص 263.

2ـ بحار، ج 7، ص 248، روايت 2.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  26  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در روزى كه حضرت على(عليه السلام) را به برادرى برگزيد فرمود: «... آگاه باش كسى كه تو را دوست بدارد سزاوار امن و ايمان است و كسى كه تو را دشمن بدارد خداوند او را به مرگ جاهلى از دنيا مى برد.(1)»

و نيز فرمودند: «أساسُ ألاسْلامِ حُبّى وَ حُبُّ أهْلِ بَيْتى(2); اساس اسلام دوستى من و اهل بيت من است.»

همان گونه كه حب اهل بيت(عليهم السلام) واسطه در قرب الهى و سعادت و ايمان واقعى است، بغض اهل بيت(عليهم السلام) واسطه در بغض خدا و دورى از خدا و خارج شدن از دين و رفتن به جهنم است.

«ألا وَ مَنْ ماتَ عَلى بُغْضِ الِ مُحَمَّد(عليهم السلام) ماتَ كافِراً(3); آگاه باشيد كسى كه بر بغض آل محمد(عليهم السلام) و دشمنى با آنها بميرد كافر مرده است.»

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ دلايل الصدق، ج 2، ص 13، به نقل از كنزالعمال، ج 6، ص 154. و مانند اين روايت از ابن عمر، ج 6، ص 155 روايت شده است.

2ـ دلايل الصدق، ج 2، ص 13.

3ـ دلايل الصدق، ج 2، ص 13، به نقل از تفسير كشاف در ذيل آيه «قل لا أسئلكم...»

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  27  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

حبّ اللّه

حصول حبّ داراى سه شرط است:

1. آگاه به خصوصيات محبوب

2. جلب توجه ننفس به آن خصوصيات

3. علاقه و رابطه خاص

آنچه محبّت را در نفس محبّ جاى مى دهد و علاقه و رابطه خاص او را با محبوب برقرار مى كند، معرفت و آگاهى به خصوصياتى است كه نفس محبّ را به خود معطوف مى دارد و نفس و طبع، خواهان آن است، افراد انسانى در شناخت خداوند به چند دسته تقسيم مى شود:

الف) آنان كه زيبايى و جمال طبيعت را طريق شناخت او قرار مى دهند.

ب) كسانى كه كمال و جمال خويش را طريق معرفت او قرار مى دهند.

ج) گروهى كه كمال و جمال خودش را يافته و به او عارف مى شوند.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  28  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مهمترين نوع معرفت، قسم سوّم است. همين راه است كه سيدالساجدين(عليه السلام) در اوايل دعاى معروف ابو حمزه ثمالى بدان اشاره فرموده عرض مى كنند:

«بِكَ عَرفتُكَ و أنتَ دَلَلْتَنى عَلَيْكَ وَ دَعوتَنى إلَيْكَ وَ لَوْلا أنتَ لَمْ أدْرِ ما أنتَ...;

به تو شناختم تو را، تو مرا بر خود راهنمائى كردى و به سويت خواندى و اگر تو نبودى نمى دانستم كه تو كيستى.»

ابتداى حبّ خدا از يافتن جمال و كمال طبيعت شروع مى شود تا آنجا كه انسان متوجه خود شده و كمال و زيبائى بالاتر و بهتر را در نفسش مشاهده مى كند و خود، واسطه در حبّ خدا مى شود; زيباييهاى روح را جلوه و شعاعى از زيباييهاى او مى بيند و او را به اين جهت كه چنين كمالاتى را در وجود انسان آفريده است، دوست مى دارد.

و آن گاه كه انسان به تزكيه نفس نايل مى شود و صفات عالى اخلاقى را ـ كه خدا دوست مى دارد ـ در نفسش به ظهور فعلى مى رساند، كمال و جمال حق را بيشتر در خود نظاره مى كند و هر قدر روح انسانى به فضايل بالاتر راه پيدا مى كند، محبّتِ او را در روح و جانش بيش از پيش مى يابد. و در اين سير اخلاقى و معنوى به آن جا راه پيدا مى كند كه محو

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  29  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در جمال و كمال حقّ مطلق شده و واسطه در محبّت خدا مى شود.

توجه به مضامين دعاى جوشن كبير، انسان را در جمال و كمال حق سير مى دهد و در اين سير است كه محبّت انسان مبهوت شده به خداى تعالى افزايش مى يابد.

در بند هشتم دعاى مذكور آمده است:

«يا ذاالحمدِ و الثّناء يا ذاالفخرِ و البهاء يا ذاالمجدِ و السَّناء با ذاالعهدِ و الوفاء يا ذاالعفو و الرِّضا يا ذاالمنِّ و العطاء يا ذاالفصلِ و القضاء يا ذاالعزِّ و البقاء با ذاالجود و السخاء يا ذالالاء و النّعماء...;

اى صاحب حمد و ستايش، اى داراى افتخار و زيبايى، اى داراى بزرگوارى و درخشش، اى داراى عهد و وفا، اى صاحب عفو و رضا، اى صاحب احسان و بخشش، اى صاحب فصل و قضا، اى صاحب عزت و بقا، اى صاحب جود و كرم و اى صاحب مرحمتها و نعمتها...»

امام زين العابدين(عليه السلام) در مناجات المحبين عرض مى كند:

«إلهىِ فَاجْعَلنا مِمَّنِ اصْطَفَيْتَهُ لِقُرْبِكَ وَ وِلايَتِكَ وَ أخْلَصْتَهُ

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  30  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

لوُدِّكَ وَ مَحَبَّتِكَ و شوَّقْتَهُ إلى لقائكَ...(1);

خدايا! ما را از كسانى قرار ده كه براى قرب و ولايت خود اختيار فرمودى، و او را براى مهر و دوستى خودت خالص كردى، و به ملاقات خود تشويق نمودى.»

نشانه محبت خدا

هر چيزى داراى علامت و نشانه است و دوست داشتن خدا نيز داراى نشانه و علامت است كه عبارت از اظهار حبّ و دوستى نسبت به هر چيزى است كه تعلّق و ربط به خداى متعال دارد. درست است كه حبّ يك مسأله مرتبط با قلب و روح است، ولى اين حقيقت قلبى بايد در عمل، انديشه و گفتار تجلّى كند.

اگر كسى بگويد: من خدا را قلباً دوست دارم، ولى ظاهرش هماهنگ با قلبش نباشد از او پذيرفته نيست. چنانكه اگر عكس اين قضيه هم وجود داشته باشد مورد قبول نيست. يعنى اعمال، گفتار و انديشه، صالح و سالم باشد ولى حبّ خدا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ مناجات نهم از مناجاتهاى پانزده گانه در مفاتيح الجنان كه منتسب به آن حضرت است.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  31  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در قلب وجود نداشته باشد، در اين صورت هيچ يك از اعمال مورد قبول خدا نيست. اين اعمال هر چند به ظاهر نيكو باشند، ناشى از انگيزه اى غير الهى مخالف خواسته عقل و روح انسانى و بر خلاف خواسته آن خدايى است كه مالك روح و جان انسان است.

عالى ترين نشانه حب خدا اينست كه به رسول و دين و اولياى گرامى او محبّت داشته و از آنها پيروى كنى.

«قُلْ إنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّه فَاتَّبِعوُنى يُحْبِبْكُمُ اللّه(1);

بگو: اگر شما دوستدار خدا هستيد، مرا متابعت كنيد تا خدا شما را دوست بدارد.»

رسول گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود: «عَلامَةُ حُبِّ اللّهِ تعالى حُبُّ ذِكْرِ اللّهِ وَ عَلامَةُ بُغْضِ اللّهِ تَعالى بُغْضُ ذِكْرِ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ(2);

نشانه حبّ خداى متعال حبّ ذكرو ياد خدا، و علامت بغض و دشمن داشتن خداى متعال، بغض و دشمنى با ذكر خداى عزوجل است.»

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره آل عمران، آيه 3.

2ـ بحار، ج 69، ص 252، طبع تهران، در شماره 3 بخش اخلاق اسلامى راجع به ذكر و رابطه با خدا از طريق حب، مطالبى بيان شده است.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  32  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و امام صادق(عليه السلام) در ضمن حديثى فرموده است: «و ذِكْرُنا مِن ذكرِ اللّه،...; ذكر ما (محمد و آل محمد(صلى الله عليه وآله وسلم)) به منزله ذكر و ياد خداست...»

هر ثمره و فايده اى كه بر ذكر خدا جل و علا مترتّب است بر ذكر اهل بيت(عليهم السلام) نيز مترتّب است.

خداى متعال به داود(عليه السلام) وحى فرمود: «اى داود! كسى كه محبوبى را دوست مى دارد قولش را تصديق مى كند; كسى كه به محبوبى رضايت دهد، به فعلش راضى و خوشنود است. كسى كه به محبوبى اعتماد و شوق پيدا مى كند در سير به سوى او تلاش مى كند(1)».

از خداى بزرگ بخواهيم كه ما را در عمل به دينش موفق فرمايد تا نهايت محبت خود را به او ابراز كرده باشيم.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ بحار، ج 77، ص 42، روايت 10.