انسان و زيبايى

دوره دهم، شماره دو

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  2  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نام جزوه: انسان و زيبايى

نويسنده: زير نظر هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر: مؤسسه در راه حق قم - تلفن 2-7743221

نوبت چاپ: اوّل

تيراژ: 10000 جلد

تاريخ چاپ: 1379 هـ ش

قطع: جیبی

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  3  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اخلاق در فرهنگ غرب

طرح اخلاق در فرهنگ غرب، از دو جنبه مورد بررسى قرار مى گيرد:

1. بيان نظريات دانشمندان غرب پيرامون اخلاق و پرداختن به جهات مثبت ومنفى آن، چنانكه فيلسوف شهيد آيت ا... مطهرى(ره) و آيت الله مصباح يزدى (دام ظله) در فلسفه اخلاق به طور دقيق به نقد پرداخته و رأى صحيح را در اخلاق نشان داده اند.

2. بيان روش عملى اى كه در حال حاضر مورد توجّه غرب بوده و حاكم بر حيات فردى و اجتماعى آنان است. البتّه منظور ما طرح نظريّات و نقد آنها نبوده و كارى به جهات منفى و مثبت آنها نداريم. و اگر به نظريه اى اشاره مى گردد به دليل غرضى است كه در طرح اين بحث مورد نظر ما مى باشد تا بدين ترتيب با حيات فكرى و عملى غرب ـ اگر چه به طور اجمال ـ آشنا شويم.

غرب، بخصوص در چند قرن اخير، از مذهب بسيار فاصله گرفته به طورى كه در غرب، اخلاق را جداى از مبانى دينى پيشنهاد

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  4  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مى كنند.

پايه اساسى اخلاق در قطعنامه جمعيت امريكايى هواداران اخلاق، چنين بيان شده است: «بايد اهميت اخلاق و موقع خطير آن، در روابط و شؤون مختلف زندگى بشر اعمّ از فردى و اجتماعى، ملّى و دولتى، بدون اين كه اديان و عقايد مذهبى و انديشه هاى متافيزيك، كوچكترين تأثير و دخالتى داشته باشد، در نفوس افراد انسان به طور محكم جاى گير شود...»

به دنبال اين نهضت، در انگلستان نيز هيأتى بنام جمعيت هواداران اخلاق به وجود آمد كه به جمعيت آمريكايى هواداران اخلاق پيوستند.... الهام نگرفتن از مذهب، موجب شده كه نظريات مضحكى راجع به اخلاق ـ همچون نظريه راسل، نيچه و.... ـ ارائه شود.

راسل مى گويد: «وجدان اخلاقى و محبّت نوع و نوع دوستى و امثال اين حرفها به درد نمى خورد، اخلاق از اين ناشى مى شود كه انسان فكر دورانديش داشته باشد. و وقتى انسان، دور انديش بود، حساب مى كند كه مصلحت او در اين است كه رعايت نوع را بكند» نيز مى گويد: «مثلاً، من گاو همسايه را نمى دزدم، زيرا مى دانم كه اگر

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  5  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

من گاو او را بدزدم، آن همسايه، و يا ديگرى گاو مرا مى دزدد» او مى گويد: «آدم فكر مى كند و مى بيند كه اگر بخواهد با ديگرى بداخلاقى كند، او هم بداخلاقى مى كند...»

اين سخن، پايه اخلاق را از اساس متزلزل مى كند، يعنى، اين اخلاق، در جايى حكم مى كند كه قدرتها متساوى باشند... امّا آن جايى كه يك طرف قوى و طرف ديگر ضعيف است و قوى صد در صد مطمئن است كه ضعيف، اساساً نمى تواند كارى كند، هيچ نيرو و عاملى نمى تواند وجود داشته باشد كه قوى را دعوت به اخلاق كند.

نيچه مى گويد: «بحث در اين كه دنيا خوب است يا بد وحقيقت آن چيست؟ بيهوده است; كسى نمى تواند آن را دريابد و بعضى مى گويند بهتر آن بود كه به دنيا نيائيم شايد چنين باشد، نمى دانم امّا مى دانم كه خوب يا بد به دنيا آمده ايم و بايد از دنيا هر چه بيشتر متمتّع شويم. پس آنچه براى حصول اين مقصود مساعد است ـ اگر چه قساوت و بيرحمى و مكر و فريب و جنگ و جدال باشد ـ خوب است، و آنچه مزاحم اين غرض است ـ اگر چه راستى و

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  6  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مهربانى و فضيلت و تقوا باشد ـ بد است...»(1)

نيچه مذهب اخلاقى سوفسطائيان يونان را تجديد كرد كه مى گفتند: «ميزان نيكى و بدى، خود انسان است. هرچه نفس انسان مى پسندد و آن را مى خواهد خوب، و خلافش بد است و اين همان مذهبى است كه دو هزار و چهارصد سال پيش از اين سقراط و افلاطون در معارضه آن مجاهده كردند....»(2)

توماس هابز ـ از فلاسفه مادّى غرب ـ طرفدار خود پرستى افراطى ـ لذّت طلبى و ارضاى بى قيد و شرط غرايز ـ است، او مى گويد: «ما نيز مانند جانوران گرفتار نفسانيّاتى هستيم كه بر ما مسلّطند و هيچ اختيارى از خود نداريم; عقل هم از نفسانيّات جلوگيرى نمى كند و تنها محرّك انسان در اعمال، مهر و كين و بيم و اميد است. هر حركتى كه در نفس واقع مى شود اگر با زندگى، ملايم و مساعد است; خوش آيند بوده و انسان خواهان آن است و اگر منافى و مزاحم باشد ناخوش آيند بوده و از آن مى گريزد. و دواعى انسان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سير حكمت در اروپا، ج3 ، ص 127 .

2ـ سير حكمت در اروپا، ج3، ص130.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  7  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

هم بر آنچه مى كند، جز گراييدن به خوشى و پرهيز از ناخوشى چيز ديگرى نيست. پس، ميزان اخلاق و بنيادش بر سود و زيان است و نيك و بد، امور نسبى هستند; يعنى حس و قبح امور، بر حسب سود و زيان آنهاست و نيك و بد، داد و بيداد، در نفس امر و حدّ ذات، حقيقت ندارد و آنچه نفع شخصى و لذّت فردى در آن است، همان نيك است. بنابراين، مايه كارهاى انسان، خودخواهى است.»(1)

نظريّات راجع به اخلاق، منحصر به آنچه بيان شد، نيست. نظريات مختلف ديگرى هم و جود دارند كه يا اصلاً توجّهى به مرتبه عالى نفس (روح انسانى) ندارند; و يا آن را در حاشيه قرار داده اند و اگر هم اهميّتى براى آنان قائل شده اند، به لحاظ شناخت سطحى به قضاوت نشسته اند. دنياى غرب و جوامع به اصطلاح متمدّن، تابع اين گونه نظريّات بوده و زندگى فردى و اجتماعى خود را بر اساس آن بنا نهاده اند. به همين جهت، اخلاق در فرهنگ غرب، رنگهاى مختلفى داشته است:

الف: اخلاقى كه بر پايه «اصل لذّت» گذاشته شد;

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سير حكمت در اروپا، ج2، ص74.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  8  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ب: اخلاقى كه بر پايه فرد پرستى و خود خواهى استوار گشته;

ج: اخلاق مصلحتى، كه تكليف را ناديده گرفته و بر اساس نفع طلبى حركت مى كند;

د: اخلاقى كه اساس آن حبّ ذات و غريزه جنسى است.

هـ:  ....

اكثر روشهاى اخلاقى در غرب، بر اساس دنياگرايى بوده و تمام توجّه آن روى تمتّعات مادّى و شهوى دور مى زند.بدين جهت است كه غرب با نظريات اخلاقى و با روش عملى اش انسان را قربانى هوى و هوس حيوانى كرده و او را در حدّ حيوانيّت نگاه داشته است. آنانى كه به جوامع غربى سفر كرده اند; جامعه را غرق در مسائلى مى بينند كه انسان و حيوان در آن مشتركند; محبّت، عاطفه، و... كه در غرب وجود دارد، در حدّ حيوانى آن خلاصه مى شود و بس. روش عملى غرب به خوبى نشان مى دهد كه اخلاق بر پايه احساسگرايى، وهم و خيالگرايى است نه بر پايه عقل و مذهب صحيح، در واقع، اخلاق در غرب، اخلاق انتفاعى است نه ايمانى. و آنچه در شأن انسان است، اخلاق ايمانى است نه انتفاعى. مسائل

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  9  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اخلاقى آن گاه كه بر محور ايمان باشد، فضيلت دارد; محبّت، عاطفه، گذشت، انفاق، مدارا و.. آن گاه كه بر محور سود جويى، غريزه جنسى، فرد پرستى، حبّ ذات و لذّت جويى و زيبا گرايى دنيوى باشد، نه تنها داراى فضيلت نيست; بلكه همان اخلاقى دنيوى است كه در مقاله قبل بيان داشتيم.

پيامدهاى نامطلوب اين اخلاق را در جهان كنونى مشاهده مى كنيم و شرق و غرب و جوامع تابع اين دو بلوك، گرفتار چنين اخلاقى هستند و با نهايت تأسّف، دانسته يا ندانسته، اخلاق مذهبى را مردود و روشهاى اخلاقى شهودى و دنيوى را عظيم مى شمارند. اخلاق در فرهنگ غرب، انسان و زندگى انسانى را عملاً عبث دانسته و انسان را موجودى مى داند كه به خود واگذاشته شده و مقصد و هدفى جز گذراندن دنيا ندارند. در واقع حيات غربى، چراگاه شيطان است كه به خوبى خواسته هايش بر آورده مى شود و از اهل آن رضايت كامل دارد.

اخلاق در فرهنگ اهل بيت(عليهم السلام)

قبل از اين كه به گفتار بلند و والا و گهربار امامان

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  10  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

معصوم(عليهم السلام) اشاره كنيم، بيان يك نكته لازم است و آن، اين كه در هستى ادراكى توحيدى، كمال، مرادف با وجود است; يعنى كمال، حقيقتى وجود است; امّا نه وجودى كه محتاج به ظرف و محل باشد. مانند سفيدى يا سياهى كه محتاج به محل هستند. كاغذ سفيد است; اين لباس سياه است; كاغذ محلّ براى سفيدى و لباس محلّ براى سياهى است. وجود كاغذ و لباس، وابسته به سفيد و سياه نيست; ولى سفيدى و سياهى وابسته به وجود كاغذ و لباسند. با نفى سفيدى و سياهى، لباس و كاغذ نفى نمى شوند; ولى تفاوت بين «كمال» و «اخلاق» مانند تفاوت بين وجود كاغذ و سفيدى است. آن چنانكه كاغذ، محلّ و ظرف براى سفيدى است، كمال انسانى هم ظرف اخلاق است. لذا آن جا كه كمال انسانى هست، اخلاق انسانى ظهور دارد و آن جا كه كمال انسانى وجود ندارد، صفات اخلاقى هم موجود نيست. امّا نبايد فراموش كنيم كه اين ظرف هرگز بدون مظروف نيست; بلكه اين دو لازم و ملزوم يكديگرند. لازمه كمال انسانى، وجود صفات اخلاقى است و لازمه ظهور صفات انسانى، وجود كمال انسانى. بنابراين، اخلاق حقيقى و انسانى، آيه و نشانه رشد و جودى و كمال انسانى است. از توجّه به نكته فوق، نكته

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ديگرى استفاده مى شود و آن، اين كه :حدّ وجود اخلاقى انسانى و صفات معنوى و شدّت و ضعف آن به كمال موجود در انسان بستگى داشته و حدّ كمال را نشان مى دهد.

در مكتب اهل بيت(عليهم السلام) توجّه و نظر به چنين اخلاقى است. توجّه به اخلاق انسانى كه ظهور فعلى فضايل است. فضايلى كه نشان دهنده وسعت روح انسانى است.

بيان اهل بيت(عليهم السلام) در حُسن خُلق و مكارم اخلاق در برگيرنده حقيقت فوق است. اگر چه برخى از روايات وارده مطلق بوده و شامل اخلاق انتفاعى نيز مى شود; امّا به لحاظ اين كه روايات وارده، سخن انسان كامل است، هرگز حمل بر اخلاق انتفاعى ـ آن چنان كه در فرهنگ غربى شايع است ـ نمى شود.

على(عليه السلام) فرمود: «أكمل المؤمنين إيماناً أحسنهم خُلقاً»(1); كاملترين گروندگان از حيث ايمان، كسى است كه نيكوترين خلق را داشته باشد.

در اين روايت، حسن خلق نشانه ايمان معرّفى شده كه هر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ بحار، ج71، ص389، روايت 44 .

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  12  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

قدر نيكوتر باشد، نشان دهنده ايمان قوى ترى خواهد بود.

در تفسير آيه «إنَّكَ لعلى خُلق عظيم» (به راستى تو بر خلق عظيم هستى) امام باقر(عليه السلام)فرمود: «خلق عظيم، اسلام و يا دين عظيم است.(1)يعنى، اخلاق همان اسلام و دين است. و اين سخن بيانگر اخلاق ايمانى است.

خلق أحسن و خلق عظيم زمانى در روح انسانى ظهور فعلى پيدا مى كنند كه روح به رشد وجودى اش رسيده باشد. على(عليه السلام)فرمود: «حسنُ الخُلْقِ فى ثَلاثِ: اجتناب المحارِم و طلب الحلال و التَّوسع على العيال»(2); حسن خلق در سه چيز است: دورى از محارم، طلب حلال و وسعت بخشيدن به عيال. طبيعى است كه در اخلاق انتفاعى و دنيوى توجّهى به طلب حلال و ترك معاصى وجود ندارد. البته كسانى كه به زندگى خصوصى خود و به زن و فرزند خويش وسعت داده و اسباب رفاه آنها را فراهم مى آورند ـ ولى از طريق حرام ـ به طور يقين، چنين وسعت دادنى از نظر امام على(عليه السلام)حسن خلق نمى باشد. وجود چنين اخلاقى در فرهنگ اهل

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ تفسير نور الثقلين، ج5، ص392 .

2ـ بحار، ج71، ص394 .

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  13  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بيت(عليهم السلام) بيانگر اين مطلب است كه جهان و انسان هدفدار بوده و بيهوده آفريده نشده است.

امام على(عليه السلام) فرمود: «أَيُّها النّاسُ إتَّقُوا اللّه فَما خُلِقَ امْرُوٌ عَبَثاً فَيَلْهُوَ ولا تُرِكَ سُدىً فَيَلْغُوَ وما دنياهُ الَّتى تَحَسَّنَتْ لهُ بِخَلف مِنَ الاْخِرَةِ الَّتى قبَّحَهَا سُوءُ النَّظرِ عندهُ»(1); اى مردم! از خدا بترسيد; هيچ مردى ـ و كسى ـ بيهوده آفريده نشد تا به لهو بپردازد (جهان را و خودش و حيات انسانى را به بازى بگيرد;) و خود سر رها نگشته تا كار بيجا و لغو انجام دهد(و يا در پى اخلاق انتفاعى و دنيوى باشد) و دنيا براى او به جاى آخرت نيست; آن دنيايى كه خود را آراسته و نيكو نموده، تا آخرت را نزد او زشت وانمود كند و در نظرش بد جلوه دهد.و نيز فرمود: «فما خُلِقْتُ لِيَشْغَلَنى أَكْلُ الطَّيِّباتُ كَالْبَهيمَةِ الْمَرْبُوطَةِ هَمُّهُما عَلَفُها أَوِ الْمُرْسَلَةِ شُغْلُها تَقَمُّمُها تكتَرشُ مِن أَعْلافِها وتَلْهُو عَمّا يُرادُ بِها أَو اُتْرَكَ سُدىً أو أُهْمَلَ عابِثاً أو أجُرَّ حَبْلَ الضَّلالةِ أو أعتَسِفَ طَريقَ المَتاهةِ»(2);

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ نهج البلاغه فيض الاسلام، حكمت 362 .

2ـ نهج البلاغه فيض الاسلام ، نامه 45، شماره 7 .

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  14  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آفريده نشدم تا خوردن طعامهاى پاك مرا مشغول سازد. مانند حيوان بسته شده كه همّت آن علف خوردن است، يا حيوان رها شده كه كارش به زدن خاكروبه است تا چيزى يافته بخورد تا شكنبه را از علفهاى آن پُر سازد و از آنچه برايش در نظر دارند، غفلت دارد. يا اين كه بى حاصل و بيهوده به خود واگذاشته شوم، با عبث بازگذاشته شده و يا ريسمان گمراهى را بكشم; يا در راه سرگردانى بيراهه روم.

بنابراين، انديشه اخلاقى در فرهنگ اهل بيت(عليهم السلام) بر اين استوار است كه انسان موجودى بلا تكليف و به خود واگذاشته شده نيست تا هرگونه صفاتى را كسب نمايد; بلكه آفريده شده تا در پى كسب فضايل انسانى باشد.

در حقيقت، ائمه(عليهم السلام) مروّج فضايل اخلاقى برمحور خداپرستى هستند و امثال نيچه، فرويد، راسل و هابز، مروّج اخلاق دنيوى بر محور هوا پرستى مى باشد. بر ما وظيفه است كه امام معصوم(عليه السلام) را اسوه اخلاق انسانى و فضايل معنوى قرار دهيم و در رفتار، گفتار و افكار پيرو آنان باشيم.

امام صادق(عليه السلام) از آباء طاهرينش(عليهم السلام)، از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله وسلم) چنين نقل مى فرمايد: «إنَّ أئمَّتكم قادَتُكُم إلى اللّه

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  15  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

فَانْظُرُوا لِمَن تَقْتَدُونَ فى دينِكُمْ وَصَلاتِكُمْ»(1); همانا پيشوايان شما، پيشروان شما به سوى خدا هستند; پس نظر كنيد، به چه كسى در دينتان و نمازتان اقتدا مى كنيد.

اسلام اخلاق عملى است

اخلاق عملى عبارت است از آنچه در حيطه اراده و اختيار قرار مى گيرد. اين كه كدام عمل و صفت نيكوست و كدام زشت، در حيطه اراده و اختيار ما نيست. ونيز اين كه كدام صفت و عمل شرط كمال وجودى، و چه صفت و عملى شرط نقص وجودى است، خارج از اراده و اختيار انسان مى باشد; امّا اين كه بايد راستگو، و امانتدار، داراى حسن خلق و مكارم اخلاق باشيم، تحت اراده و اختيار ماست.

اگر چه اسلام، اخلاق نظرى را بيان داشته، و از اين كه چه انديشه و صفت و عملى نيكوست، در تمام ابعاد حيات بشرى (حقوق و اقتصاد، سياست، مسائل تربيتى، فرهنگ، عقايد، امور

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ بحار، ج88، ص99، روايت 70 .

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  16  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نظامى، اجتماعى، و خانواده اى و...) سخن گفته است، لكن هدف اصلى، اخلاق عملى بوده است. بنابراين، تمام اسلام، عمل است. اسلام داراى دو گونه عمل است: عمل جوانحى و قلبى، و عمل جوارحى.

ايمان آوردن به اصول عقايد(توحيد، عدل، نبوت، امامت و معاد) و به فروع دين (نماز، روزه، خمس، زكات، حج، جهاد، امر به معروف و نهى از منكر، تولّى و تبرّى) عمل جوانحى است. قلب وقتى با اين انديشه كلّى و جزئى گِرِه خورد، عمل قلبى انجام مى گيرد. و آن گاه كه انسان با اعضا و جوارحش به آنچه اسلام نيكو دانسته و شرط كمال وجودى مى داند، عمل كند، عمل جوارحى صورت گرفته است. و اين، تمام اسلام است. اسلام، همان گونه كه اخلاق عملى است، تمامش حسن خلق و مكارم اخلاق است. پيامبر گرامى اسلام، حضرت محمّد(صلى الله عليه وآله وسلم) براى همين امر مبعوث شده است.

آن جا كه رسول گرامى(صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود: «إنَّما بُعِثْتُ لاُِتِمَّمَ

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  17  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مَكارِمَ الاَْخْلاقِ»(1); جز اين نيست كه براى به اتمام رساندن مكارم اخلاق مبعوث شده ام.

به راستى اسلام زيباست و با تفقُّه در آن مى توان متوجّه شد كه هيچ جهت نقصى در آن نيست. بيان اين نكته لازم است كه حسن خلق، مرتبه نازله اسلام و مكارم اخلاق مرتبه عاليه اسلام است. بنابراين، مكارم اخلاق اختصاص دارد به رسول گرامى اسلام و آنان كه پيرو خالص و صديق آن حضرت هستند.

«أنّ اللّهَ تَبارك و تعالى خَصَّ رسولَ اللّه(صلى الله عليه وآله وسلم) بِمَكارِمْ الاَْخْلاقِ فَامْتَحِنُوا أَنْفُسَكُمْ فَإنْ كانَتْ فيكُمْ فَاحْمَدُوا اللّهَ عَزَّوَجَلّ وَارْغِبُو إلَيْهُ فى الزِيادَةِ مِنْها....» براستى خداى تبارك و تعالى، رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) را به مكارم اخلاق اختصاص داد; خودتان را آزمايش كنيد. اگر مكارم اخلاق در شما بود، خداى عزّوجلّ را حمد و ستايش كنيد و به زياد كردن آن رغبت نماييد....

از على(عليه السلام) است كه فرمود: «ذَلِّلُوا أَخْلاقَكُمْ بِالْمَحاسِنِ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ كنز العمال، ج3، ص16، شماره5217 .

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  18  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

وَقُودُوها إلىَ الْمَكارِم»(1); اخلاق خود را با صفات حميده رام كنيد و آن را به سوى مكارم اخلاق و سجاياى انسانى سوق دهيد.

اخلاق و كمال نهايى نفس

از ديدگاه توحيدى، كمال نهايى انسان در پرتو اخلاق حاصل مى شود. به همين جهت، اخلاق، شرط لازم جهت نيل به رشد انسانى به حساب مى آيد. رابطه بين كمال نهايى و اخلاق، رابطه بين علّت و معلول و رابطه اى حقيقى چند مطلب مى پردازيم:

* اخلاق و نفس   * معناى كمال  * كمال نهايى

اخلاق و نفس

نفس عبارت از روحى است كه با بدن همراه بوده و از مراتب مختلفى برخوردار است و شناخت ما از مراتب نفس به لحاظ آثار مختلفى است كه در وجود خود مى يابيم.

1. بدن در حال رشد و نموّ بوده، داراى نيروى جذب و دفع

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ تحف العقول، ص226، روايت 156 .

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  19  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

دستگاه هاى مختلفى است كه در رشد و حيات آن، دخالت مؤثّر دارند.اين آثار حاكى از وجود حقيقتى است كه در گياهان هست. و بُعد نباتى نفس را تشكيل مى دهد. در اين مرتبه سخن از اخلاق نيست; محكوم قوانين طبيعى و جبرى است و اخلاق، نقشى در جذب و دفع، رشد و نموّ و گردش دستگاهها ندارد.

2. وجود ما از غرايزى برخوردار است كه در مقاطع مختلف زمانى به ظهور فعلى مى رسند; مانند غريزه خوردن و خوابيدن كه از ابتداى تولّد، فعلى است; و غريزه جنسى كه در سنّ خاصّى فعلى مى شود و .. اين گونه غرايز حاكى از حقيقتى است كه در حيوانات موجود بوده و بُعد حيوانى انسان را تشكيل مى دهد. در اين مرتبه نيز سخن از اخلاق نيست، زيرا ظهور غرايز و رشد آنها طبيعى و جبرى بوده، از حيطه اراده و اختيار انسان خارج است; خوب و بد، نيكو و زشت، و ... نقشى در فعليّت آنها ندارد.

3. وجود ما داراى آثار روحانى و معنوى است. كارهاى عقل ـ كه حقّ و باطل را تشخيص مى دهدـ و فطرت عالمه ـ كه به جستجوى در كسب و دانش مى پردازد ـ آگاهانه، هدفدار، انتخابى و اختيارى است. اين آثار از حقيقتى فوق نبات و حيوان ناشى مى شود

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  20  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ـ كه به آن، روح انسانى گفته مى شود ـ مرتبه عالى و جودى نفس است كه از قوا و فطرتها و ميل هاى معنوى ـ كه نظر به فوق طبيعت دارند ـ برخوردار است. در اين مرحله است كه اخلاق مطرح مى شود و فضايل و رذايل اخلاقى الهام شده و موجب شكوفايى روح و شرط فلاح و رستگارى است.

بنابراين، رابطه اخلاق با روح انسانى، رابطه اى مستقيم است و ابتدا در اين بُعد عالى اثر مى گذارد و به لحاظ اين كه نفس، داراى يك وجود است و مراتب آن، به هم پيوسته و بر روى يكديگر تأثير مى گذارند، تأثير اخلاق بر بعد حيوانى و نباتى در مرحله بَعد از روح انسانى است. تأثير مثبت اخلاق بر روح انسانى و ظهور فعلى فضايل موجب مى گردد كه بُعد حيوانى به كنترل عقل در آيد و از حدود وظايف دينى و عقلى تجاوز نكند و رويش و رشد و نمو در بُعد نباتى از طريق غذاى حلال و... باشد.

به هر حال، اصل طرح اخلاق در مرتبه عالى نفس ذاتى و طرح آن در بُعد حيوانى عرضى، و به لحاظ و حدتش با روح انسانى مى باشد. لازم به ذكر است كه كمال نهايى نفس، كمال روح انسانى است نه كمال در مرتبه حيوانى.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  21  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

معناى كمال

آن گاه كه يك موجودى به تناسب وجود خود رشدى حاصل مى كند; مفهوم كمال را به كار مى برند. پس كمال عبارت از صفتى است كه بر رشد وجودى يك موجود يا پيدايش صفت مناسب در موجود، اطلاق مى شود. نطفه اى كه رشد كرده و روح حيوانى در او دميده شده و صفت احساس و اراده در او پديد آمده است، نطفه اى به كمال رسيده است.

در مقابل كمال، نقص است كه بر انحطاط وجودى و يا صفتى دون شأن يك موجود اطلاق مى شود ـ و در انسان ـ مانند تنزّل نفس در مرتبه حيوانى و يا وجود حسد در نفس كه دو شأن انسان است و به تنزّلى كه در بردارنده صفتى دون شأن انسان است، صفت نقص اطلاق مى شود. بنابراين، كمال، وجود و هستى; و نقص، عدم و نيستى، مى باشد. كمال انسان در رشد وجودى و ظهور فعلى فضايل اخلاقى در روح انسانى است; چنانكه نقص او در نفى انسانيّت و حاكميّت حيوانيّت و ظهور فعلى رذايل مى باشد. البته كمال داراى معناى ديگرى نيز هست و آن رسيدن به غرض و مقصود مورد نظر است.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  22  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كمال نهايى

در جهان طبيعت، هر موجودى، در جستجوى آن است كه به كمال نهايى و لازم وجودى اش نايل شود. كمال نهايى هر موجودى، عبارت از رسيدن او به آخرين درجه وجودى اش مى باشد. انسان، قبل از آن كه تهذيب نفس كند و به ظهور فعلى فضايل بپردازد; بايد به كمال نهايى اش عالم و آگاه باشد، تا شرايط لازم جهت رسيدن به آن را فراهم آورد. بنابراين، لازم است قبل از طرح مسائل اخلاقى در رابطه با فرد و اجتماع و بيان برخى از صفات اخلاقى، به پاسخ اين سؤال كه: «كمال نهايى انسان چيست» بپردازيم و چنانكه در ابتداى اين بحث بيان داشتيم; به شناخت رابطه خاصّ اخلاق با كمال نهايى نايل شويم. چگونه مى توان با كمال نهايى انسان آشنا شد؟

همچنانكه ذكر شد; كمال نهايى انسان در مرتبه روح انسانى ـ كه عالى ترين مرتبه وجودى نفس است ـ مورد طرح و بررسى قرار مى گيرد. نيز دانستيم كه كمال، صفتى است كه بر رشد وجودى موجود اطلاق شده و كمال نهايى هر موجودى در ايصال به آخرين حدّ وجودى نهفته است. شناخت كمال نهايى بستگى دارد

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  23  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

به شناخت روح انسانى و آخرين حدّ وجودى آن، كه در مسير تكامل بدان مى رسد. اگر به درستى توجّه شود، ما نه به حقيقت روح انسانى آشنايى داريم و نه به آخرين مرتبه رشد وجودى اش دسترسى. و چون روح، يك حقيقتى است كه دست تجربه و علوم تجربى به آن نمى رسد ـ تا آن را مورد شناسايى قرار داده و به آخرين منزل و كمال او آگاه شود ـ تجربه در محدوده امور ماّى بوده و امر مجرّد، خارج از حدود شناسايى تجربه قرار مى گيرد، حتّى عقل نيز آخرين حدّ وجودى روح انسانى را نيافته است تا كمال نهايى را درك كند. اگر چه عقل با دقّت در و جود روح انسانى، به اين حقيقت پى مى برد كه روح انسانى فوق طبيعت است و بر اساس اين قاعده كه: «وجود عالى، حركت به سمت وجود دانى نداشته و آن را طلب نمى كند»، حكم مى كند كه روح انسانى طالب طبيعت نيست تا با وصول به آن، به كمال نهايى اش رسيده باشد. بنابراين، طبيعت و آنچه متعلّق به آن است،نبايد آرمان و آرزوى نهايى انسان باشد.

عقل، به فطرتها در مرتبه انسانى نظر انداخته و به درك اين حقيقت نايل مى شود كه خواسته هاى انسانى داراى حدّ و مرزى نبوده و نامحدود را طالب است;به لذّت، زيبايى و قدرتِ محدود اكتفا

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  24  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نمى كند; به هر چه مى رسد فوق آن را آرزو مى كند. اين نشانگر آن است كه كمال نهايى روح انسانى در نيل به نامحدود است.

آخرين مرحله وجودى انسان، رسيدن به شهود حقّ مطلق، زيبايى مطلق و... است. به هر حال، عقل عالى ترين معرفت انسان را كه با روح انسانى همسان است، ملاحظه كرده و با توجّه به اين كه كمال انسانى در بالا رفتن مرتبه آن معرفت است، حكم مى كند كه كمال نهايى در نيل به عالى ترين معرفت شهودى است كه در پى حركت به سوى شهود مطلق، وجود مطلق و كمال مطلق حاصل مى شود.

خلاصه آنچه گفته شد اينست كه اوّلاً: اخلاق در مرتبه عالى نفس(روح انسانى) مطرح است. ثانياً: كمال ـ به معناى خاص ـ عبارت از رشد وجودى است و در انسان، رشد روح انسانى و ظهور فضايل در آن، كمال انسانى محسوب مى شود. ثالثاً: كمال نهايى انسان، رسيدن به شهود مطلق است. و غرض از ارسال رسل و انزال كتب نيز همين موضوع است. و شايد آيه شريفه زير، راجع به اين معنا باشد:

«يا أَيَتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ إرْجِعى إلى رَبِّكَ راضِيَةً

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  25  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مَرْضِيَّةً فَادْخُلِى فى عِبادى وَادْخُلى جَنَّتى»(1) اى نفس به كمال رسيده و آرامش يافته، به پيشگاه پروردگارت بازآى كه تو خشنود و او راضى از تو است.

به طور يقين، كمال حيوانى در انسان، مطمئنّه نيست; نفس مطمئنّه، عبارت از وصال روح انسانى به حقيقت مطلق و پروردگار عالم است. و اخلاق اسلامى اين وظيفه خطير را به عهده دارد كه در انسان، قابليتى جهت نايل شدن به رشد انسانى به وجود آورد، تا خداوند متعال ـ كه بخشنده وجود و آفريننده موجود است ـ بر كمال وجودى او بيفزايد.

نيز بيان شد كه اسلام، اخلاق عملى است; رابطه افعال اخلاقى با كمال انسانى، رابطه فعل با نتيجه اش مى باشد. نتيجه افعال صالحه، تقواى الهى و حسن خلق است; لذا نبىّ گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله وسلم)در جواب عموى خود (عباس بن عبدالمطلب) كه سؤال كرد: كمال چيست؟ فرمود: «تَقْوَىَ اللهِ عَزّوجلّ وَحُسْنُ الْخُلْق»(2)

در واقع، معناى سخن رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) اينست كه حسن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره فجر، آيات 27 تا آخر .

2ـ بحار، ج 70، ص 291، روايت 27 .

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  26  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خلق و تقواى الهى، از كمال وجودى انسان حكايت كرده و خود، دو صفت كمال هستند.

نفس صفات حاصله از رفتار اخلاقى كمال است، زيرا صفات بدون موصوف يافت نمى شوند و تا بر مرتبه وجودى نفس افزوده نشود، نفس از صفات عالى برخوردار نمى گردد. و رابطه بين اخلاق و كمال وجودى، رابطه اعتبارى نيست; بلكه رابطه حقيقى و تكوينى است. در قسمت بعد، راجع به رابطه انسان با خدا به بحث خواهيم نشست.