انسان و ادراكات

دوره دهم، شماره یک

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  2  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نام جزوه: انسان و ادراكات

نويسنده: زير نظر هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر: مؤسسه در راه حق قم - تلفن 2-7743221

نوبت چاپ: اوّل

تيراژ: 10000 جلد

تاريخ چاپ: 1379 هـ ش

قطع: جیبی

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  3  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نگاهى به دنياى جديد

با نگرشى گذرا بر دنياى جديد ـ كه دنياى سياست، اقتصاد، صنعت، بهداشت و علم و ... است ـ مى توان به اين مطلب پى برد كه حاكميّت و اصالت در حيات انسانها، سياست و دنيادارى و علم بوده كه به عنوان محور و اصل در زندگى فردى و اجتماعى، پديدار شده اند.

نيرومندترين و رشد يافته ترين انسان يا جامعه در چنين دنيايى، انسان و جامعه اى است كه در علم و سياست و اقتصاد، پيشرفته تر باشد; رشد در آنها ملاك عظمت و قدرت، و عدم رشد، ملاك عقب ماندگى و ضعف محسوب مى شود.

امروز تمام آرزوى يك ملّت اين است كه از علمى تجربى و رشد يافته، اقتصادى قوى و دولتى نيرومند برخوردار باشد; زيرا مشاهده مى كند كه حقوق ملّتى كه در اين سه پديده عقب مانده و ضعيف هستند; پايمال است. افريقا، امريكاى لاتين، برخى از

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  4  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كشورهاى آسيايى و بخصوص خاورميانه در آتش اين ضعف مى سوزند و محكوم و زير سلطه دو ابرقدرت شرق و غرب هستند.

جوامع ضعيف براى اين كه اين ضعف را تا حدّى بپوشانند و خود را در رديف كشورهاى قدرتمند قرار دهند، از فرهنگ خود فاصله مى گيرند و سعى مى كنند در حيات فردى و اجتماعى، سياسى و اقتصادى به رنگ آنها در آيند و لااقل در زندگى مصرفى و سبك رفتار، همگام با دنياى جديد، پيش بروند.

آنچه در چنين دنيايى محكوم و منكوب واقع شده، «اخلاق انسانى» است. فضايل و رذايل، ديگر تابع عقل و دين نيست، بلكه روبنايى از علم و سياست و اقتصاد است. حق و فضيلت آن جاست كه اينها موجود باشند و ارتجاع و بطلان در جايى است كه اين چند پديده نباشند. چرا آمريكا و برخى از كشورها حق وتو دارند و هر قانونى را مى توانند باطل اعلام كنند و آنچه در جهت ميل سياسى و اقتصاديشان است، حق جلوه دهند؟ آرى، چنين حقّى، معلول رشد سياسى و اقتصادى است كه زور و قدرت را براى آنان پديد آورده و به جاى معبود حقيقى نشسته است.

براى هر صاحب فهمى روشن است كه در دنياى جديد،

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  5  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

سياست و اقتصاد، به جاى دين و عقل نشسته و بشر را تدبير مى كند و تعيين كننده حقّ و باطل شده است. رابطه انسان با خود، اجتماع و دين، طبق ضوابطى است كه صاحبان سياست و اقتصاد، بر اساس منافع خود تعيين كرده اند. دين، حتّى در ميان اهل دين، در حاشيه زندگى قرار گرفته است. كم هستند افرادى كه دين و اخلاق دينى را به متن زندگى بياورند و بر اساس آن، به محاسبه نفس پرداخته و روابط، آداب و سبك رفتار فردى، اجتماعى، سياسى و اقتصادى خود را بر اساس اسلوب اخلاق دينى، تنظيم كنند.

بايد ياد آور شويم كه منظور ما از دين، آن دينى است كه دست تحريف، آن را آلوده نساخته و پاسخگوى مسائل فكرى و عملى انسان در ابعاد مختلف باشد. در اين سلسله مباحث برآنيم تا به مبادى اخلاق و سپس، بيان اخلاق در فرهنگ اسلامى و نقش آن در سازندگى انسان اشاره نموده، به بررسى كمال نهايى انسان و رابطه انسان با خود، اجتماع و طبيعت و در پايان، به بيان صفات برجسته اخلاقى و صفات اخلاقى بپردازيم.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  6  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مفهوم اخلاق

راغب، در مفردات، مى گويد: «اخلاق» جمع «خُلق» به معناى سيرت و صورت باطنى است. چنانكه «خَلق»، به معناى شكل و صورت ظاهرى است.(1)

اخلاق عبارت است از پيدايش كيفيّت مثبت و منفى (فضيلت و رذيلت) در ظهور فعلى استعدادها و سجاياى باطنى كه در پى ممارست و تمرين، ملكه مى گردند.

علم اخلاق، علمى است كه از فضايل و رذايل و نيز رفتار و گفتار ناشى از آنها، همچنين كيفيّت ظهور فعلى صفات ( مثبت يا منفى ) نهفته در نفس بحث مى كند. با توجّه به گستردگى مباحث علم اخلاق، آنچه مورد نظر ماست، مباحثى است كه برخى در فلسفه اخلاق و برخى ديگر در علم اخلاق مورد توجّه قرار مى گيرند. 

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ مفردات، راغب، ص159.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  7  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

محور بودن انسان در مباحث اخلاقى

در اين كه محور مباحث اخلاق،«انسان» است; هيچ ترديدى وجود ندارد امّا سؤال در رابطه با علّت اين مطلب است كه چرا انسان، محور در مباحث اخلاقى است؟ و اگر او نبود سخن از اخلاق هم نبود، چنان كه سخن از ارسال رسل و تنزيل كتب هم به ميان نمى آمد. لازم به توضيح است كه چرخش نظام هستى و نظم در جهان ـ كه مجموعه اى از پديده ها را تشكيل مى دهد ـ براساس وجود قانون تكوين است. به اين نحو كه هر پديده اى به گونه اى آفريده شده كه از مقرّرات خاصّ طبيعى و وجودى خود نمى تواند تخلّف كند.

«... لا يَمْلِكوْنَ تأخيراً عَمّا قَدَّمَهُمْ إِلَيْه وَ لا يَسْتَطيعُونَ تَقَدُّماً إلى ما أَخَّرَهُمْ عَنْهُ...»(1) (نه آن كس را كه مشيّت و... از آن سوى كه آنان را به پيش انداخت; ياراى برگشت و تأخير ندارند و از آن سوى كه آنان را بازداشت توانايى پيش رفتن ندارند. ] به عبارت ديگر، از حدّى كه برايشان تعيين نموده، قدمى پيش و پس نتوانند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ دعاى اوّل صحيفه سجاديّه.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  8  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نهاد[) .

آياتى از قرآن، گوياى اين مطلب است كه فرشتگان(1) و موجودات آسمانها و زمين(2)، از قانون تخلّف نمى كنند; امّا انسان تخلّف مى كند و قانون را ناديده مى گيرد و مسلّم است كه تخلّف او از قانون تكوين (قانون حاكم بر نظام هستى) نيست. او قادر نيست جوانى اش را براى هميشه نگاهدارد و پير نشود، يا در حال كودكى بماند و جوان نشود، يا به سنّ معيّن كه رسيد، خواهان ظهور غريزه جنسى نباشد...،پس تخلّف او از قوانين تشريعى است كه توسّط رسول ظاهرى (پيامبران) و رسول باطنى (عقل) بيان مى شود.

«إنّا هَدَيْناهُ السَّبيلَ، إمّا شاكِراً وَإمّا كَفُوراً»(3) (انسان را به راه (حقّ و باطل) راهنمايى و هدايت كرديم، خواه شكرگذار اين نعمت باشد و خواه كفران و ناسپاسى كند.)

طرح مسائل اخلاقى ـ كه براساس تشريع دين و عقل است ـ بر محور بودن انسان، بدان جهت است كه او از نفسى داراى ابعاد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره تحريم، آيه 6.

2ـ سوره رعد، آيه 15.

3ـ سوره دهر، آيه 3.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  9  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مختلف، برخوردار مى باشد. مى تواند از مرتبه دانى عروج كرده، به مرتبه كمال انسانى نايل شود.(1) و مى تواند از مرتبه اى به مرتبه ديگر تنزّل كند.(2)

انسان از آن جهت كه قادر است تنزّل وجودى داشته باشد و ناقص شود; ابعاد حيوانى را شدّت بخشد و بر خود حاكم كند; و يا تكامل وجودى پيدا كرده و كامل شود و به جهات انسانى قدرت دهد و به حاكميّت عقل و شرع تن دردهد; فضايل و رذايل، به عنوان محور مباحث اخلاقى در حيات او مورد توجّه قرار مى گيرند. به عبارت ديگر، انسان به لحاظ چند بُعدى بودن و برخوردارى از اختيار و انتخاب، و استعداد پذيرش خوب و بد مكلّف به تكاليف اخلاقى گرديده است تا در پرتو اخلاق دينى از حضيض حيوانيّت به اوج انسانيّت برسد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ آيات، 30 ـ 27 سوره فجر، بيانگر اين عروج است.

2ـ آيه 22 از سوره انفال، شاهد اين تنزّل است.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  10  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

موضوع اخلاق

«موضوع»، عبارت از آن حقيقت كلّى است كه محور تمام مسائل علم است; مانند جسم كه از حيث سلامت و بيمارى، موضوع علم پزشكى است ;تمام مسائل پزشكى بر محور اين حقيقت كُلّى است.

با توجّه به تعريف اخلاق و اين كه انسان محور مباحث اخلاقى است موضوع علم اخلاق، «انسان» است از آن جهت كه داراى فضايل و رذايل موجود در نفس است كه در پرتو اراده و اختيار، ظهور فعلى پيدا مى كنند.

فطرى بودن فضايل و رذايل

آيا فضايل و رذايل ـ كه مسائل مورد نظر در اخلاق اند ـ فطرى انسان است يا اين كه تابع افكار اجتماعى و فردى و خير و مصلحت اجتماعى و فردى هست؟

آيا مى توان گفت: آنچه را كه يك فرد براى خود خير و مصلحت مى داند فضيلت است و آنچه خير و مصلحت فرد را در بر ندارد، رذيلت؟ و همچنين در اجتماع، آيا ابتدا مصالح و مفاسد، مورد

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نظر و توجّه قرار مى گيرند و آن گاه راجع به فضيلت و رذيلت اجتماعى حكم مى شود؟ يا اينكه ابتدا، اجتماع مورد نظر است و مصالح و مفاسد و حُسن و قُبح در بُعد اجتماعى ملاحظه مى شوند؟ البته در برخى از اجتماعات، خير و مصلحت دنيوى و مادّى ـ آنچنان كه در جوامع غربى و شرقى مشاهده مى شود ـ و در برخى از اجتماعات، خير و مصلحت اخروى و دنيوى مورد توجه است.

پاسخ به سؤال فوق ، نسبت به ديدى كه مى توان از انسان داشت ، متفاوت است. اگر انسان را از حقيقت ثابت برخوردار ندانيم و تمام تحوّلات حاصل در وجودش را تابع عوامل خارجى بدانيم، نتيجه حاصل از چنين ديدى اين خواهد بود كه فضايل و رذايل، تابع شرايط موجود است ،و سخن گفتن از فطرى يا غير فطرى بودن اخلاق، بى اثر و پوچ خواهد بود.

امّا اگر انسان را داراى حقيقت ثابت بدانيم و آنچه در او ظهور فعلى مى يابد عبارت از قوا و استعدادها، غرايز و فطرتهاى نهفته در او باشد ، نتيجه حاصل از اين ديدگاه اين است كه انسان مى تواند برخوردار از ابزار ادراكى اى باشد كه شخص حق و باطل و خوب و بد باشد فضايل و رذايلى كه در پرتو اختيار و اراده ، ظهور

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  12  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

فعلى پيدا مى كنند. بر اساس اين بينش ، هرگز عوامل خارجى و اجتماعى، چيزى را در انسان ايجاد نمى كنند ، بلكه احياناً زمينه شكوفايى آنها را فراهم مى آورند. بينش ما درباره انسان اين است كه او از حقيقت مجرّد و ثابتى برخوردار مى باشد كه در جاى خودش به اثبات رسيده است. آن حقيقت ثابت از ديدگاه قرآن ، «روح الهى» است كه در انسان دميده شده است.

«فإذا سَوَّيْتُهُ و نَفَخْتُ فيهِ منْ روحى...»(1) (آن گاه كه او را به خلقت كامل آراستم و از روح خود در او دميدم....) فضايل و رذايل به اين حقيقت ثابت الهام شده است.

«وَنَفْس وَما سَوَّيها فألهَمَها فُجُورَها وَتَقْويها»(2)(سوگند به نفس و به كسى كه او را تعديل كرد ( و نيكو بيافريد) و شرّ و بدى ، و تقوا و خوبى را به او الهام فرمود.)

طبق بيان قرآن ، همان گونه كه انسان داراى فطرت وتوحيدى است واز طريق آن،به وجود خداى بزرگ ـ كه داراى جميع صفات زيباست ـ پى مى برد. از راه فطرت نيز به فضايل و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره ص، آيه72 .

2ـ سوره شمس، آيه 7 و 8.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  13  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

رذايل آشنا مى گردد; و مى يابد كه فضيلت، تقواى نفس;و رذيلت، فجور نفس است. عقل نيز اين بيان قرآن را تأييد و ثابت مى كند، و مسأله حُسن و قبح عقلى بيانگر آن است كه عقل به درك حُسن فضايل و قبح رذايل نايل مى شود و به تبيين اخلاق نظرى مى پردازد.

اخلاق نظرى بدان معناست كه اراده و اختيار انسان، نقشى در حسن و قبح صفات فضيلت و رذيلت ندارند. اين كه چه صفاتى خوب است و چه صفاتى بد، از قلمرو اختيار و اراده ما خارج است. اراده ما محور خوب و بد نيست; بلكه حسن و قبح داراى ملاك عقلى و فطرى است. اين كه عدالت و احسان خوب است و ظلم و بخل در انفاق، بد است; از جمله اين صفات است. آنچه در قلمرو اختيار و اراده قرار مى گيرد، مربوط به اخلاق عملى است ـ كه دين و عقل عملى بيانگر آن مى باشند ـ عمل به مسأله اى مشخّص در مسير حصول تهذيب نفس از جمله اخلاق عملى است. البتّه مُشخّص نوع اخلاق عملى، اخلاق نظرى ـ به عنوان زير بناى اخلاق عملى ـ است.

معناى فطرى بودن فضايل و رذايل اين نيست كه مصاديق

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  14  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آنها را بدون تعليم و تربيت و وجود معلّم درك كنيم و محتاج به ارسال رسل نباشيم; اگر چنين بود، هيچ كس و هيچ قوم و اجتماعى در مصاديق فضايل و رذايل، اختلافى نمى داشت.

هر انسانى، حسن عدالت و قبح ظلم را درك مى كند و در آن اختلافى ندارد; ولى در مصاديق عدالت و ظلم، آرا و نظرها مختلف است. لذا مسائل بيان شده در دين، مصاديق فضيلت و رذيلت هستند; كه ملاك آنها حُسن و قبح عقلى است. زيرا عقل، نخست اعتماد به دين را ثابت مى كند آن گاه مى گويد. اوامر دينى ـ كه بيان كننده فضيلت اند ـ برگشت به عدالت و كمال انسانى دارد. و نواهى ـ كه بيان كننده رذيلت اند ـ برگشت به ظلم و نقص در انسانيت مى كنند.

به عبارت ديگر، مى گوييم: فضايل و رذايل از آن جهت فطرى اند كه انسان، به لحاظ مرتبه عالى وجودى اش، طالب كمال انسانى بوده و صفات معبود را جستجو مى كند; و به لحاظ مرتبه دانى وجودى اش، در طلب ماديّت و مُلك و در پى صفات پست حيوانى مى باشند. بنابراين، آنچه از صفات و اعمال، مناسب مرتبه انسانى باشد، فضيلت و آنچه صرفاً در جهت رشد صفات حيوانى

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  15  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

باشد ـ به نحوى كه با بعد والاى انسانى منافات داشته باشد ـ رذيلت محسوب مى شود. از ديدگاه عقل، صفات انسانى حُسن، و صفات حيوانى صرف، نوعاً براى انسان، قبيح و زشت است.

اخلاق و هستى ادراكى توحيدى

ديدنِ هستى از ديدگاه توحيدى، هستى ادراكى توحيدى را تشكيل مى دهد و اخلاق در اين ديدگاه بسيار زيباست. با نگرش به هستى از چنين ديدگاهى استفاده مى شود كه اخلاق در پرتو هستى ادراكى توحيدى، معنا و مفهوم پيدا مى كند. و درك حقيقت هستى در گرو ظهور فعلى اخلاق انسانى است. زيبايى اخلاق، در هستى ادراكى توحيدى، از آن جهت است كه اخلاق، انسان را به هستى مطلق پيوند مى دهد; به طورى كه انسان، جلوه و مظهر جمال و صفات هستى مطلق مى گردد.

چرا اخلاق در هستى ادراكى توحيدى داراى معنا و مفهوم است؟ در بينش شخصى كه هستى را از ديدگاه توحيدى مى بيند، آفرينش جهان حق است . زيرا جهان، شعاع و ظهور وجودى است از كمال مطلق، نور مطلق، زيبايى مطلق و... و انسان كه پديده اى از

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  16  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

جهان مى باشد; داراى وجودى است كه آيه و نشانه حق است و مى تواند با اراده و اختيارش به مقامى نايل شود كه حق مطلق را نظاره كند.و اگر روزى آيه حق در حدّ تراب و خاك بود; و روزى در حدّ، نطفه، روزى هم آيه حق در مقام بلند انسانى و عرفانى بايد باشد.

بنابراين، حق بودن جهان و انسان، و آيه و نشانه حق شدن، در گرو بينش هستى ادراكى توحيدى است. و اخلاق به معناى نايل شدن به فضايل انسانى در داشتن چنين بينشى است، زيرا فضايل انسانى در مرتبه عالى وجود انسان مطرح است; مرتبه اى كه نظر به مطلق دارد. لذا اگر منكر هستى ادراكى توحيدى باشيم; آنچه وجود خواهد داشت; اخلاق انتفاعى خواهد بود; اخلاقى كه در آن، خواسته هاى دنيوى مطرح است. ديگر اين كه درك حقيقت هستى در ظهور فعلى فضايل انسانى است. انسان با اتّصاف به صفات الهى موفّق به ديدار حق مى شود و به قرب هستى مطلق مى رسد. و رسيدن به چنين ديدارى در بينش هستى، ادراكى توحيدى است و اتّصال مرتبه انسانى به حقّ مطلق در گرو اخلاق حسنه و مكارم اخلاق; و آيه و نشانه حق شدن در مقام

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  17  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

انسانى، آن گاه تحقّق مى يابد كه انسان، رنگ الهى بگيرد. و اخلاق، وسيله اى جهت گرفتن رنگ و صفات الهى است.

از رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) نقل شده كه فرمود:

«جَعَلَ اللهُ مَكارِمَ الاَْخْلاقِ صِلَةْ بَيْنَهُ وَبَيْنَ عِبادِهِ فَحَسْبُ أَحِدِكُمْ أَنْ يَتَمَسَّكَ بِخُلْق مُتَّصِل بِاللّه».(1) خداوند، مكارم اخلاق را سبب اتّصال بين خود و بندگانش قرار داد; پس كافى است يكى از شما تمسّك بجويد به اخلاقى كه متّصل به خدا باشد.

انسان، در پرتو اخلاق اسلامى، مراحل سير و سلوك را طى مى كند تا زمينه رشد را فراهم كرده و قابليّتى را در نفس ايجاد نمايد تا از جانب مبدأ وجود، بر ظرفيت وجودى اش افزوده شود تا متخلّق به صفات الهى گرديده، در نهايت به قرب الهى نايل شود.

«فَمَن كانَ يَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَ لا يُشْرِكْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أحَداً»(2). كسى كه به لقاى پروردگارش اميدوار است; بايد نيكوكار شده و در پرستش خدا كسى را با او شريك نگرداند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ تنبيه الخواطر، ص 362.

2ـ سوره كهف، آيه 110.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  18  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اخلاق و شخصيّت

حقيقت باطنى شخص كه تعيين كننده نحوه افكار، رفتار و گفتار اوست; شخصيّت ناميده مى شود و منظور از حقيقت باطنى، مجموعه استعدادها، فطرتها و غرايزى است كه ظهور فعلى يافته اند. گاهى نيز شخصيت، به موقعيّتى كه شخص دارد; اطلاق مى شود; با توجه به موقعيّت و اعتبار اجتماعى اش شخصيت اجتماعى، و با توجّه به اعتبار علمى و سياسى اش، شخصيت علمى و سياسى پيدا مى كند. اگر چه موقعيتهاى مختلف اجتماعى، علمى و سياسى و ... بر رفتار، گفتار و افكار شخص تأثير مى گذارد; لكن تشكيل دهنده شخصيت حقيقى او نيست. ممكن است دو فرد از نظر شخصيّت علمى و اجتماعى يا سياسى مساوى باشند و به يك نحو مورد احترام قرار گيرند; ولى به لحاظ شخصيت حقيقى، كاملاً متفاوت بوده و هركدام روش و سبك رفتارى مخالف با ديگرى داشته باشد. كيفيت تربيت، نوع هستى ادراكى و نحوه تجزيه و تحليل حيات و مسائل مربوط به آن، فعليّتى را در نفس انسان ايجاد مى كنند كه سازنده و فاعل شخصيت حقيقى است.

جايگاه اخلاق در اين جا اين است كه به شخصيّت، رنگ و

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  19  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

روش و رويّه مى دهد. زيرا تربيت ظهور فعلى قواى نفس، و اخلاق، نحوه آن ظهور است. براى توضيح، به آن دو فردى را مثال مى زنيم كه استعداد علمى آنها يكسان شكوفا شده و از نظر تربيت استعداد علمى هر دو يكسان هستند. امّا نحوه و روش ظهور فعلى آنها ممكن است متفاوت باشد. و لذا به كارگيرى تربيت علمى درآن دو فرد مختلف خواهد بود.

كسى كه در طول تحصيل، انديشه اش ثروت جويى، رياست طلبى، فخر كردن بر ديگران و به طور كلّى رسيدن به دنيايى آباد بوده است; در مقايسه با كسى كه تحصيلش، وسيله اى جهت رشد فكرى، خدمت به همنوع، جلب رضايت حق و ... و بوده است; شخصيتى كاملاً متفاوت دارد. به عبارت ديگر، كسى كه علمش همراه با تهذيب نفس است; شخصيتى انسانى، و فردى كه علمش همراه با دنياطلبى بوده است; شخصيتى دنيوى دارد. بنابراين، شخصيت كامل در پرتو تربيت، همراه با اخلاق پديد مى آيد. حسن خلق دينى و مكارم اخلاق، شرط لازم شخصيت انسانى است. در حالى كه حسن خلق دنيوى يا سوء خلق، شرط لازم شخصيت دنيوى است. آن كس كه صاحب شخصيت انسانى

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  20  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

شد; در جستجوى حلال و دورى از كارهاى زشت است.

امام(عليه السلام) فرمود: «حسنُ الخُلقِ فى ثلاث: إجْتِنابِ الْمَحارِم وَطَلَبُ الْحَلالِ وَالْتَّوَسُّع عَلَى الْعَيالِ.»(1) اخلاق زيبا و نيك در سه چيز است: 1 ـ دورى از محرّمات 2 ـ طلب حلال 3 ـ ايجاد رفاه خانواده در حدّ امكان.

«حُسْنُ الاَْخْلاقِ بُرْهانُ كَرِمَ الاْعراقِ»(2); اخلاق و صفات پسنديده، دليل بر عِرق و وراثت نيكو و پسنديده است.

امّا حسن خلق صاحب شخصيت دنيوى، هميشه توأم با ريا و نفاق است. احترام گذاشتن او به ديگران بدان جهت است كه به دنياى بهترى برسد. و در صورتى كه داراى سوء خلق باشد مرتكب اعمال غير انسانى و زشت مى شود.

در اين جا مناسب است به توضيح حسن خلق دينى و دنيوى بپردازيم.

اخلاق دينى و اخلاق دنيوى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ بحار ج 71 ص 394.

2ـ غرر الحكم، ج 1 ، ص 379.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  21  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

يكى از غرايزى كه در وجود انسان نهفته است; غريزه منفعت طلبى است. به همين جهت تلاش و اقدامش در زندگى، در جهت جلب منفعت خويش است. هيچ فردى عليه خود اقدام نكرده و بر ضرر خود گام بر نمى دارد. با وجود اين غريزه است كه به راهها و آرمانها و كالاهايى جذب مى شود كه آنها را به نفع خود مى بيند. در مقابل، به دفع مواردى كه ضرر و خسران داشته باشد; مى پردازد. مثل انسان در اين طبيعت، مثل تاجرى است كه كالايش را به دست گرفته و در جستجوى مشترى و بازارى است كه آن را به بالاترين قيمت بخرد.

وجود انسان از هر كالايى عزيزتر است; لذا هر شخصى در نفع و ضرر اين كالا دقّت بيشترى دارد. آن جا كه مواجه با خطر جانى و وجودى مى شود، آرزو مى كند كه اى كاش همه هستى از آنِ او بود; آن را در قبال رهايى از اين «خطر» مى بخشيد و نجات پيدا مى كرد. و اين دليل روشن بر اين حقيقت است كه انسان فطرتاً وجودش را عزيز مى دارد و براساس غريزه منفعت طلبى اش، در پى نفع و سود خود است.

لازمه چنين غريزه اى اين است كه به سمتى حركت كند، و

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  22  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مقصدى را در نظر داشته باشد كه سود بيشترى به دست آيد و انتخاب هدف بهتر براى هر كس، بستگى به آگاهى او از هستى دارد; برخى طبيعت و دنيا را مقصد خود دانسته و برخى ديگر حقيقتى ماوراى آنچه محسوس است را هدف قرار داده و به سمت آن حركت مى كنند. آنان كه طبيعت و دنيا را مقصد خويش قرار مى دهند; داراى اخلاق دنيوى، و آنان كه هستى فوق مادّى و دنيوى را جستجو مى كنند و در رفتار و گفتار تابع آن حقيقتى اعلى هستند، داراى اخلاق دينى اند.

خصوصيات اخلاق دنيوى

اولين مشخّصه اخلاق دنيوى برخوردارى از بى ثباتى است.آنچه در دنيا وجود دارد; نفع و سود مادّى با شرايط مختلفى است كه هر فرد و اجتماعى با آن روبرو مى شود. و لذا اخلاقى كه تابع شرايط گوناگون و در حال تغيير و تبدّل و دگرگونى باشد; داراى ثبات نيست.

شخص داراى چنين اخلاقى، تناقض گو است. گفتار، رفتار و افكارش تابع معيار صحيح نيست; به موقعيتى نظر دارد كه گرفتار

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  23  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آن است.دوستى با افراد، خوب سخن گفتن، احترام به ديگران و.. تابع شرايطى است كه بر او حكومت مى كند كه به محض نفى آن شرايط، از دوستى، احترام و خوب سخن گفتن خبرى نيست. در واقع نگاه چنين انسانى به مردم، نگاه ابزارى است. يعنى آنها را با دنياى خود مقايسه كرده و مى سنجد; دنيايى كه گرفتار آن است ـ تا آن جا كه سود مادّى اش اقتضا مى كند، حسن خلق نشان مى دهد. در غير اين صورت، رهايشان مى كند و احياناً ـ اگر برايش مضرّ باشند ـ در صدد نابودى آنها بر مى آيد. افراد داراى چنين اخلاقى عملاً احساس گرا بوده و بسيارى از آنان براى آفرينش، غرض و هدفى قائل نيستند; دين و مسائل آن را از بعد منافع دنيوى نگريسته و تحليل مى كنند. تا آن جا با مذهب و مذهبيون همراه اند كه خساراتى به دنيايشان وارد نشود.

امام حسين(عليه السلام) فرمود: «ألنّاس عَبيدُ الْدُّنْيا وَالْدِّينُ لَعِقُ عَلى أَلْسِنَتِهِمْ يَحُوطُونَهُ ما دَرَّت بِهِ مَعايِشهمْ فَإذا مَحَصُّوا بِالْبَلاءِ قَلَّ الدِّيانُونَ»(1) ;مردم بنده دنيايند و از دين تنها اسمى بر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ بلاغة الحسين(عليه السلام) ، ص 69، شماره 70 .

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  24  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

سر زبانها دارند و تا هنگامى كه زندگى خوشى داشته باشند به گرد دين مى گردند امّا اگر با پيش آمدن ناگوارى امتحان شوند; دينداران رو به اقليّت خواهند رفت.

دنيا و دنياداران در نزد آنان عظيم و بزرگند. آنها فرش متكبرين و عرش متواضعين هستند و اگر اهل دين باشند; دين در حاشيه زندگيشان خواهد بود و بهره آنان از دين محدود به بهره دنيوى است. كسى كه از اخلاق دنيوى برخوردار است، مورد اعتماد نيست; اسرار نگاه نمى دارد; امروز اقتضا مى كند با تو صميمى باشد امّا فردا كه شرايط عوض شد، تمام خدمات گذشته تو را ناديده خواهد گرفت.

على(عليه السلام) صاحب چنين اخلاقى را «همج الرعاع» ناميده است; آن جا كه فرمود : «ألنّاس ثلاثة : فَعالمٌ ربّانيٌ وَ مُتَعَلِّمٌ عَلَى سبيل نَجاة وَ هَمَجٌ رعاعٌ أَتْباعُ كُلّ ناعِق يَميلُونَ مَعَ كُلَّ رِيح، لَمْ يَسْصِيئُوا بِنُورِ الْعِلْمِ وَلَمْ يَلْجاوُا اِلى رُكْن وَثيق»(1)

مردم سه دسته اند: عالم ربانى، طالب علم و آموزنده اى كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ نهج البلاغه فيض الاسلام ، حكمت 139.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  25  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

به راه نجات و رهايى است، و مگسان كوچك و ناتوانى كه پيرو هر آواز كننده اى بوده و با هر بادى مى روند، و از نور دانش، روشنى نطلبيده و به پايه استوار و مطمئنى پناه نبرده اند.

در اخلاق دنيوى، ظاهر با باطن هماهنگ نيست; ظاهر كار احياناً شايسته و خوب است; گذشت مى كند; تقوا نشان مى دهد و.... ولى محرّك او حبّ جاه، مقام، ثروت و شهرت و... است. زيرا كه اخلاق او از فضيلت برخوردار نيست. در اخلاق دنيوى، نفوس گرفتار اوهام و خيالاتند; از عقل بهره نمى گيرند. به همين لحاظ هميشه در حال شك و ترديد هستند و نسبت به ديگران احياناً حسّاسند، و گويا چنين مى پندارند كه افراد مى خواهند به منافع آنان لطمه وارد كنند. اينان هنگامى كه كه دور از شغل و دوستان هستند ـ و به اصطلاح حالت خلوت دارند ـ احساس پوچى مى كنند. خلاصه اين كه، چندان به مرتبه عالى نفس توجه نداشته و تا بُعد حيوانى تنزل مى يابند. به همين جهت، حركت آنان به سمت دنياى فانى و پست است.

على(عليه السلام) فرمود :«ألنَّفْسُ الدَّنِيَّةُ لا تَنْفكُّ عَنِ الدّناءات» نفس فرومايه و پست از دنائت و پستى جدا نمى شود.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  26  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بايد توجه داشت كه افراد متخلّق به اخلاق دنيوى، هنگامى خطرناكند كه از امكانات لازم مادّى برخوردار باشند. در غير اين صورت، احياناً افراد به ظاهر آراسته اى هستند كه نبايد از دسيسه هاى آنها غافل بود. براى توضيح مطالب فوق، نيازى به بيان مثال و يا نقل حادثه و قضيه اى نيست; فقط كافى است نگاهى ـ هر چند كوتاه ـ به زندگى سياست بازان، ثروت اندوزان، شهرت طلبان و رياكاران و مقدّس مآبان بى شعور و عالمان متهتّك و بى دين و.... بيندازيم. پايان كار اينان، اين است كه با غصّه و حسرت چشم از دنيا فرو خواهند بست و با روحى ناپاك و پراضطراب و وحشت زده به عالم پس از مرگ وارد خواهند شد.

قرآن افراد صاحب اخلاق دنيوى را چنين معرفى مى نمايد: «قُلْ هُوَ الَّذى اَنْشَأَكُمْ وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالاَْبْصارَ وَالاَْفْئَدِةٌ قَليلاً ما تَشْكُرُونَ»(1); (اى رسول ما) بگو اوست خدايى كه شما را از نيستى به هستى آورد دو گوش و چشم (شنوا و بينا) و دل (هوشيار) به شما عطا كرد و حال آن كه بسيار كم از نعم او شكرگذارى مى كنيد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره ملك، آيه 23.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  27  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

حقيقت انسان و روح انسانى طالب صراط مستقيم بوده و به سمت و مقصد الهى دل بسته است. پس كسى كه چهره برگردانده و پشت به حق كرده است، از نظر سيرت و صورت باطنى، به دور افتاده و نگونسار طىّ طريق مى كند. و لذا آن گاه كه به محضر حق شرفياب شود، خجالت زده و سرشكسته است.

«وَلَوْ شُئْنَا لا تَيْنَا كُلَّ نَفْس هُديِهَا وَ لكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنّى لاََ فَلـَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنّاسِ اَجْمَعينَ»(1) ; و اگر ما به مشيت ازلى مى خواستيم هر نفْسى را به كمال هدايتش مى رسانديم و ليكن وعده حق و حتمى من است كه دوزخ را البته از (كافران) جن و انس پر سازم.

اگر حسن خلق دنيوى را درست تحليل كنيم، پى خواهيم برد كه برگشت آن به سوء خلق است; هر چند ظاهرى آراسته دارد ولى داراى باطنى زشت است. علاوه بر اين، حسن خلق دنيوى در بردارنده سه نوع ظلم است كه قبح آن، فطرى عقل است: 1ـ ظلم به خود 2ـ ظلم به ديگران 3ـ ظلم به خدا.

نتيجه ظلم به خود، محكوميّت مرتبه عالى نفس انسان مى باشد كه كمال مطلق را مى طلبد و اين در حالى است كه شخص دارنده حسن خلق دنيوى، متاع فانى دنيا را هدف اصلى قرار

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره سجده، آيه 13.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  28  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مى دهد و اين، دون شأن انسان است. ظلم به ديگران، نتيجه اش بى حرمتى به مقام انسانى افراد است. اخلاق انسانى اقتضا مى كند كه نظر به انسانها، نظر انسانى باشد نه وسيله اى و ابزارى. در صورتى كه شخص متخلّق(1) به اخلاق دنيوى، نگاه ابزارى به انسانها داشته و آنها را وسيله اى جهت منافع شهوى مى بيند. و اين، بى احترامى به انسانهاست; ناديده گرفتن شخصيت انسانى افراد بزرگترين توهين به مقام انسانى است. علاوه بر اين، چنين شخصى با چنين ديدى نمى تواند حقوق ديگران را مراعات كند; به خصوص آن جا كه با منافع او تضاد داشته باشد.

امّا ظلم به خدا، نتيجه اش نا سپاسى صاحب نعمت است; از نعمتهاى الهى بهره مند شدن; ولى در جهت خلاف خواست مالك آن نعمت، حركت كردن; و نعمت خدا را در طريقى كه هدف آن غير از تقرّب به خداست، به كار گرفتن ظلم و بى حرمتى به مالك و ولىّ نعمت است.

بر اين اساس، دنيا گرايى هرچند در آن حسن خلق باشد; صرف نظر از اين كه مانع رشد معنوى انسان مى گردد; بر نقص وجودى او مى افزايد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ مُتخلِّق : پذيرنده اخلاق، مُتخلِّق به صفات الهى، همخو شدن با صفات خداوند.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  29  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ويژگيهاى اخلاق دينى

اخلاق دينى در بر گيرنده آثارى متفاوت با اخلاق دنيوى است; اين اخلاق از معيارى الهى برخوردار مى باشد و آن، اين كه شخص دارنده چنين اخلاقى در پى جلب خشنودى خداست. و اين بزرگترين فضيلت براى انسان است و تربيت در پرتو آن، صبغه(1)و رنگ الهى پيدا مى كند، ظهور فعلى استعداد كه در پرتو تربيت مى باشد; در جهت فضايل انسانى قرار گرفته، هنر، علم، شجاعت، و ..... به خدمت انسان و انسانيّت در مى آيد.

اخلاق دينى داراى ثبات است. بدين گونه كه فضيلت در هر حال، فضيلت; و رذيلت; در هر شرايطى رذيلت است; خواه در جهت منافع دنيوى باشند و خواه نباشند. در اخلاق دنيوى، معيار، منافع دنيوى بود. گاهى منافع دنيوى اقتضا مى كند كه انسان به حقوق ديگران تجاوز كند، دروغ بگويد، كه به دنبال آن، رذيلت، صفت حسن به خود مى گيرد; امّا در اخلاق دينى، معيار، قرب به خداست و با داشتن صفت رذيلت هرگز نمى توان به خدا نزديك شد. لذا رذيلت هميشه رذيلت است.(2)

در اخلاق دينى، هم حسن ظاهرى وجود دارد و هم حسن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ صبغه : رنگ، صبغة الله : رنگ الهى . در هنگام وقف «ت» خوانده نمى شود.)

2ـ در بحث «مطلق و نسبى بودن اخلاق» اين مطلب، روشن تر خواهد شد.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  30  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

باطنى. اخلاق اسلامى ظاهر و باطنش زيباست. ظاهرش امر به انجام كارهايى است كه مورد تأييد عقل و شرع است و باطنش جلب خشنودى خداست.

افراد متخلّق به اخلاق دينى از هماهنگى بيرون و درون برخوردارند. به همين جهت، تناقض در گفتار، اعمال و افكارشان ديده نمى شود; داراى ثبات شخصيت هستند; آفرينش را حق مى دانند; توجه آنها به مرتبه عالى نفس است; از وهم و خيال، به عقل پناه مى برند، به انسانها با ديد الهى مى نگرند; و با حسن خلق دينى، زمينه رسيدن به درجات معنوى را فراهم مى آورند.

رسول گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود:

«إنَّ العبدَ لِيَبْلُغَ بِحُسْنِ خُلقِهِ عَظيمَ دَرَجتِ الاْخِرَةِ وَشَرَفَ الْمَنازِلِ وَإنَّه لِضَعيفِ الْعِبادَةِ(1); به راستى، بنده با حسن خُلقش به درجات عظيم آخرت و منازل با شرافت نايل مى گردد; با اين كه او در عبادت كم توان است و عباداتش زياد نيست.

ترديدى نيست كه اخلاق دنيوى ـ كه معيار آن دنيا گرايى است ـ انسان را به مقام بلند معنوى در آخرت نمى رساند. زيرا آنچه در دنيا و براى دنيا باشد، فانى است و بقا ندارد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ المحجة البيضاء، ج5 ، ص 93.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  31  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

«ما عِنْدَكُمْ يَنْفَد وَما عِنْدَ اللّهِ باق» آنچه ـ از مال دنيا ـ در نزد شماست فانى مى شود و آنچه ـ از خزاين رحمت ـ نزد خداست پاينده و باقى است.

حسن خلق دينى به دليل برخوردارى ازباطنى زيبا، تقويت كننده ايمان است.چنانكه رسول اكرم(صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود:«لَمّا خَلَقَ اللّهُ تَعالى اَالاِيْمانَ، قالَ: أَلّلهمّ قَوِّنى فَقوّاهُ بِحُسْنِ الْخُلْقِ وَالْسَّخاءِ....»(1) چون خداى متعال ايمان را آفريد، گفت: خدايا! مرا قوى گردان; پس خداوند او را به حسن خلق و سخاوت تقويت فرمود....

حسن خلق دنيوى در جهتى ، بر خلاف ايمان است; به همين دليل هرگز تقويت كننده ايمان نبوده، بلكه آن را به ضعف مى كشاند. عمل صالح ـ كه شرط لازم حيات پاكيزه است ـ در پرتو اخلاق دينى تحقق مى يابد. زيرا عمل صالح آن است كه از دو حسن و زيبايى برخوردار باشد:

1. حسن ظاهرى و به اصطلاح فعلى; بدين معنا كه نفس فعل، شايسته و مورد تأييد عقل و دين مى باشد; مانند : احترام به ديگران، مدارا، صبر و...

2. حسن باطنى يا زيبايى فاعلى، بدين معنا كه شخص

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ المحجة البيضاء، ج5 ، ص90.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  32  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

داراى انگيزه شايسته اى است ـ بُعد معنوى فعل ـ و آن، انجام فعل در جهت خشنودى خداست.

«مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَر أَوْ أُنْثى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجرَهُم بأَحْسَنِ مْا كانُوا يَعْمَلُونَ»(1)كسى كه از مرد و زن عمل صالح انجام دهد و مؤمن باشد، پس او را زندگى طيّب و پاكيزه دهيم و به آنها جزايى بهتر دهيم از آنچه انجام مى دادند.

به طور قطع، عمل در پرتو اخلاق دنيوى هر چند شايسته باشد; ولى حسن باطنى ندارد. و لذا در ديدگاه دين، چنين عملى نتيجه اش حيات طيّب نخواهد بود. 

آيا اخلاق نسبى است يا مطلق؟

دانستيم كه محور اخلاق، «انسان» است، از آن جهت كه انسان است; امّا انسان نه به عنوان فرد و نه به عنوان موجود اجتماعى و نه هر قيد ديگر; به همين دليل نسبى و يا مطلق بودن اخلاق را به لحاظ انسان بودن انسان مورد توجه قرار مى دهيم.

   مطلق بودن اخلاق بدين معناست كه حسن و قبح در مسائل اخلاقى دائمى بوده و آنچه موضوع حسن است، هميشه و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره نحل، آيه 97.

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  33  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

دائماً نيكو است; و آنچه متعلّق قبح قرار مى گيرد; دائماً و هميشه زشت و بد است. به طورى كه افراد، زمان، مكان و حوادث و ... تغييرى در قبح و حُسن آنها به وجود نمى آورند. امّا معناى نسبى بودن اين است كه مسائل اخلاقى در معرض تغيير و تحوّل زمان، مكان و احياناً حوادث هستند. نظير سخن آنانى كه مسائل اخلاقى را تابع طبع مادّى انسان مى دانند.

دانسته شد كه اخلاق از فطريّات و وجدانيّات است; به همين لحاظ، ذاتى نفس مى باشد;  لذا در مطلق بودن آنها شك و ترديدى وجود ندارد. ولى آنچه مورد شك قرار گرفته  و برخى را به ترديد در مورد مطلق بودن اخلاق، واداشته; اين شبهه است كه: اگر  اخلاق مطلق است و مسائل آن وجدانى است، پس چرا عقل و يا شرع در برخى از مواقع، حكم به ارتكاب قبيح و ترك حسن مى كند؟ مانند آن جايى كه نفس محترمه اى در معرض خطر باشد و ما براى نجات او دروغ بگوييم و اين دروغ گفتن را تجويز كرده، گويا حُسن  صدق را به كذب بدهيم و قبح كذب را به صدق.

در پاسخ اين شبهه مى گوييم:

اين گونه نيست كه انسان، هميشه در مقام عمل، بين حسن و قبح قرار گرفته باشد. بلكه احياناً بين قبح و أقبح قرار مى گيرد. چنانكه ممكن است بين حسن و أحسن قرار گيرد. در مثال مزبور،

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  34  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

شخص، بين دو عمل ـ كه يكى قبيح و ديگرى أقبح است ـ قرار گرفته. دروغ گفتن زشت است ولى قتل يك نفس محترمه، بدون جهت صحيح، زشت تر است; دروغ زشت است ولى شكست جبهه حق در ميدان نبرد زشت تر است; راست گفتن حسن است لكن پيروزى جبهه حق أحسن است. عمل به قبح را بر عمل به أقبح و عمل به أحسن را بر عمل به حسن ترجيح مى دهيم. و اين حكم عقل از باب اهمّ و مهم است.

در مقام عمل، تزاحم پديد آمده و در مقام تزاحم، انجام هر دو غير ممكن بوده و از توانايى انسان خارج است. لذا عقل قدم به ميدان نهاده و به انسان، راه حل نشان مى دهد و آن، اين كه: فكر كن و بينديش، ببين كداميك أرجح و كدام يك راجح است. ارجح و اهمّ را بر راجح و مهم، مقدّم بدار، و در واقع تقدّم اهم بر مهم، حسن ذاتى داشته و فطرى است. چنانكه تقدّم مهم بر اهم، قبح ذاتى دارد. يك نكته در اينجا باقى است و آن، اين كه: آيا دروغ گفتن در اين جا داراى مصلحت شده ـ چنانكه در بيان بسيارى از افراد است كه مى گويند: دروغ مصلحت آميز ـ يا اين كه مصلحت چيز ديگرى است; ولى رسيدن به آن، از طريق ارتكاب قبح است؟ چنانكه مى خواهيم به يك چمن زار و بوستان پرگل برسيم، چاره اى نداريم كه از خارستان گذر كنيم. در اين جا هم براى رسيدن به آن مصلحت، چاره اى نداريم كه از زشتى دروغ بگذريم؟

  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  35  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آنچه به نظر مى رسد اين است كه آنچه داراى قبح ذاتى است، داراى مصلحت نبوده و مصلحت در غرض اصلى شخص كه پيروزى جبهه اسلام است، نهفته است; مثلاً: نفس محترمه بايد حفظ گردد; اين غرض داراى مصلحت است. راه رسيدن به چنين مصلحتى در برخى از مواقع ارتكاب قبح است. در اينجا اگر مى گوييم دروغ مصلحت آميز، بدان جهت است كه به غرض داراى مصلحت منتهى مى شود. به عبارت ديگر، مسامحه در تعبير است.

اگر به گونه اى ديگر به مطلب نظر كنيم; اصلاً كذب در اين جا يك مطلب بى رنگى خواهد بود كه مورد توجّه نيست و آن، اين كه ما در واقع، از طريق ترك أقبح كه داراى حسن ذاتى است به واقع رسيده ايم و چون ترك نكردن أقبح، خود، ارتكاب قبح است و رذيلت محسوب مى شود; مرتكب فضيلت شده ايم، كه ترك اقبح باشد; يا مرتكب أحسن شده ايم كه نجات نفس محترمه باشد. به هر حال در دنياى تزاحمات، اين فطرت و عقل و دين است كه پا در ميان گذاشته و ما را هدايت مى كند.