رابطه انسان با آخرت

دوره نهم، شماره هفت

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 2 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

نام جزوه: رابطه انسان با آخرت

نويسنده: زير نظر هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر: مؤسسه در راه حق قم - تلفن 2-7743221

نوبت چاپ: اوّل

تيراژ: 10000 جلد

تاريخ چاپ: 1379 هـ ش

قطع: جیبی

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 3 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

از جمله سنّتهاى الهى در مورد انسان كه قضاء و حكم حتمى الهى به آن تعلّق گرفته و قابل تغيير و تبديل نيست وجود مرگ براى انسان و بقإ حقيقت و شخصيت حقيقى او پس از مرگ و حشر او در عالم آخرت است.

اَنَّ السّاعَة آتِيَةٌ لارَيبَ فيها و أنَّ اللّه يَبْعَثُ مَنْ فِى القُبُورِ1 و براستى كه قيامت آمدنى است و هيچ شكى در آن نيست و براستى كه خدا مردگان را از قبرها بر مى انگيزاند.

قُلِ اللّه يُحْييكُمْ ثُمَّ يُميتكُمْ ثُمَّ يَجْمَعُكُمْ اِلى يَوْمِ الْقيامَةِ لا رَيْبَ فيهِ وَلكِنَّ اَكثَرَالنّاسِ لايَعْلَمُونَ2

بگو (اى پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم)، خدا شما را زنده مى كند سپس شما را مى ميراند پس از آن در روز قيامت شما راگرد مى آورد. قيامتى كه شكى در آن نيست ولكن بسيارى از مردم نمى دانند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره حج، آيه 7.

2ـ سوره جاثيه ، آيه 26.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 4 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

آنچه براى يك مسلمان و معتقد به جهان آخرت مهم است، چگونگى رابطه او با آن عالم است، رابطه اى كه هرگز خارج از دو صفت فضيلت و رذيلت نيست. براى ارائه رابطه اى صحيح با عالم پس از مرگ به بيان چند نكته اشاره مى كنيم:

* نكته اوّل اينست كه تصور ما از رابطه با جهانى كه نيامده، چگونه است؟ آخرت هنوز بوقوع نپيوسته، رابطه با آن چگونه تصور مى شود؟ شخصى كه زنده است و هنوز با مرگ و عالم پس از مرگ مواجه نشده، چگونه مى تواند با آن رابطه داشته باشد. آنجا كه از رابطه با خود، اجتماع، طبيعت و خدا سخن مى گوئيم، خودى وجود دارد، خدا، طبيعت و اجتماع وجود دارند بعد مى گوئيم با آنها رابطه مثبت داشته باشيد. ولى آخرت هنوز نيامده، مرگ و عالم برزخ وجودى براى انسان موجود در دنيا ندارد. رابطه با موجودى كه نيامده چگونه تصور مى شود؟

پاسخ :

آنچه تحقق ندارد دو قسم است

1ـ اين كه هرگز تحقّقى نخواهد داشت و وجود پيدا نخواهد كرد.

2ـ اين كه حقيقت پيدا كردن آن حتمى است .

مسلّم است كه انسان در رابطه با قسم اول، تصور صحيحى ندارد

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 5 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

زيرا رابطه با آنچه نيست و در آينده هم وقوعى نخواهد داشت مورد پسند عقل نيست.

امّا قسم دوّم در صورتى كه انسان در مرحله اى با آن مواجه خواهد شد، و عمل و رفتا را و در كيفيت مواجه شدن و چگونه خواهد شد، و عمل و رفتار او در كيفيت مواجه شدن و چگونه بودن و ماندن و آن و با آن، مؤثر باشد; رابطه با آن قبل از وقوع مورد پسند عقل مى باشد، و عقل حكم مى كند، به اين كه آن را مورد توجّه و نظر دقيق داشته و به گونه اى عمل كند كه در هنگام وقوع آن در نهايت آرامش و راحتى باشد. فردا نيامده است، ولى چگونه زندگى كردن تو در امروز در چگونه بودن فردا بسيار مؤثر است كسالت و تنبلى امروز در كارهاى مربوط به آن روز، فقر و نادارى فرداى تو را به همراه دارد، و تلاش و كار و ذخيره امروز تو، دارايى و سرافرازى فردا را با خود به ارمغان مى آورد. رعايت بهداشت تن و روان در ايّام كودكى سبب سلامت روح و روان انسان در ايّام جوانى است كه نيامده و روزى با آن مواجه خواهد شد. قيامت حقيقتى است كه براى انسان در دنيا واقعيت نيافته ولكن آمدن آن در ديدگاه اسلام امرى حتمى است، حقيقتى كه روزى با آن روبرو خواهيم شد. هر چند الان نيست ولى فردايى است كه كيفيت روبرويى با آن و چگونه ماندن در آن را امروز تعيين مى كند. بنابراين رابطه با عالم آخرت در دنيا، رابطه با چگونه برخورد كردن با آن و چگونه زيستن و بودن و ماندن

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 6 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

در آن است.

قَدْ خَسِرَ الَّذينَ كَذَّبُوا بِلِقاء اللّهِ حتّى إذا جأَ تْهُمُ السّاعَةُ بَغْتَةً قالُوا يا حَسْرَتَنا عَلى ما فَرَّطْنا فيها وَ هُمْ يَحْملُونَ أوْزارَهُمْ عَلى ظُهُورُهِمْ الاَساءَ مايَزِرُنَ 1: آنان كه قيامت و لقاء (ثواب و عقايد) خدا را تكذيب كردند براستى كه زيانكار شدند تاآنگاه كه ساعت (قيامت) ناگهان آنها را فرا رسد گويند اى حسرت بر ما كه آسايش و سعادت اين روز خود را از دست داديم و تقصير كرديم در عبادت و اطاعت خدا در دنيا پس بار گناهان خويش را بر پشت گيرند آرى بدبار گرانى است كه بدوش مى گيرند اين وزر و وبال را.

وَ مَا الْحيوةُ الدُّنْيا اِلاّ لَعِبٌ ولَهْوٌ وَللّدارٌ اْلاخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذينَ يتَّقُونَ أفَلا تَعْقِلُونَ2: دنيا جز بازيچه و سرگرمى چيزى نيست و حتماً خانه آخرت براى آنانى كه تقوا را (در دنيا) برگزينند بهتر است (از بازيها و سرگرميهاى دنيوى) آيا (در اين مورد) تعقّل نمى كنيد.

تصديق و تكذيب عالم آخرت و نيز تقواى الهى در دنيا با كيفيت زيستن در عالم آخرت رابطه دارد. و اشخاص عاقل و داراى انديشه عقلانى بايد متوجّه اين رابطه باشند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره انعام، آيه 31.

2ـ سوره انعام، آيه 32.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 7 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

* نكته دوم تلاش براى كسب اخلاق انسانى و برخوردار شدن از صفات فضيلت، آنگاه معنا و مفهومى معقول پيدا مى كند، كه در رابطه با عالم قيامت ملاحظه شود. ترك رذائل اخلاقى و گذشتن از بسيارى از لذّات و زيبايى دنيوى براى كسب فضائل انسانى، زمانى معقول است كه براى آن نتيجه و ثمره اى لحاظ شود. و شك نداريم كه مهار خواسته هاى نفسانى در دنيا (احياناً) ضرر دنيوى را به همراه دارد. و شايد هرگز در دنيا جبران نشود و آنجا كه يك عمل صالح مساوى با مرگ شخص است (مانند شهادت در راه خدا) بطور حتم، ثمره دنيوى براى شخص به همراه ندارد. از لحاظ ثمره و نتيجه براى چنين اعمالى فقط در رابطه انسان با قيامت، ممكن است . و چنانچه رابطه با آخرت را مورد نظم قرار ندهيم، پيروزى باآنانى است كه از هر طريق ممكن به خواسته هاى نفسانى مى رسند و منفعت دنيوى را بر هر منفعت ديگر ترجيح مى دهند. و به دنياطلبى خود معنا و مفهوم مى بخشند. آنجا كه رابطه با آخرت لحاظ مى شود متاع دنيا، توصيف به قليل بودن است و انتخاب دنيا بر آخرت امرى پوچ و بى مايه محسوب مى شود.

وَ فَرِحُوا بالْحَيوةِ الدُّنْيا وَمَا الْحَيوةُ الدُّنْيا فِى الاْخِرَةِ اِلاّ مَتاعٌ1: (اين مردم كافر) به خوشى و شادمانى زندگى دنيا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره الرعد،آيه 26.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 8 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

خوشحال شدند و حال اينكه زندگى دنيا در قبال آخرت جز متاع (موّقت) و ناقابلى نيست. با توجه به اين نكته رابطه بااجتماع، خود و طبيعت هميشه در راستاى رابطه با خدا بايد باشد.

* نكته سوّم آنچه در رابطه با عالم آخرت لازم است مورد توّجه واقع شود اينست كه شخص، رابطه با آخرت را رابطه با ثمره و نتيجه اعمال و رفتارهاى موجود در دنيا ملاحظه كند. و دنيا را جايگاه كشت و سعى و تلاش بداند. عالم آخرت انعكاسى از عالم دنياست، نه انعكاسى از ظواهر دنيا بلكه نمودارى از باطن آن، ممكن است ظاهر عملى درد، رنج و گرفتارى باشد امّا از باطنى الهى و انسانى برخوردار باشد. آنچه پس از مرگ و نيز در عالم قيامت ظهور فعلى مى يابد همان باطن انسانى آن است نه درد و رنج، و نيز ممكن است ظاهر عملى لذّت راحتى و آسايش باشد. امّا باطنى خبيث داشته باشد. در عالم آخرت همان باطن زشت ظهور پيدا مى كند نه آسايش و لذّت آن.اِنَّ الْساعَة اتِيَةٌ اَكادُ اُخفيها لِتُجِزى كُلُّ نَفْس بِما تَسْعى1: براستى و محققاً قيامت خواهد رسيد، ميخواهم وقت قيامت را پنهان دارم تا (مردم آزمايش شوند و) هر نفسى به پاداش (نيك و بد) اعمالش در آن روز برسد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره طه، آيه 14.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 9 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

اِنَّهُ عَلى رَجْعِهِ لَقادِرٌ، يَوْمَ تُبْلَى السَّرائِرُ1: البته خداوند بر زنده كردن دوباره (انسان ) پس از مرگ قادر است. (و اين رجعت) در روزى (است) كه اسرار و نهان ها آشكار شوند.

انسان خواه توجه به عالم آخرت و نتيجه اعمالش در آن جهان داشته باشد و خواه بدون التفات باشد تأثير در واقعيت (يوَمَ تبلى السرائر) ندارد. او محصول پنهان كاريها و رفتارش را مشاهده خواهد كرد لكن التفات به اين كه رابطه با آخرت، رابطه با ثمره و نتيجه اعمال در دنياست، سبب رابطه مثبت با جهان قيامت مى شود. و انكار چنين رابطه اى و يا بى التفاتى به آن كافى است، آدمى را در طريق جهنم (نعوذ بالله) قرار دهد.

وَيَوْمَ تَقُومُ اَلسّاعَةُ يِوْمئذ يَتَفَرَّقُونَ، فَأَمَّا الَّذينَ امَنُوا وَ عَمِلُوا الْصّالِحاتِ فَهُمْ فىِ رَوْضَة يُحْبَرونَ، وَأمَّا الَّذينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِاياتِنا وَ لِقائِ اْلاخِرَةِ فَاوُلئِكَ فىِ الْعَذاب مُحْضَرونَ2: و روزى كه (قيامت) بر پا شود و آن روز، خلايق (برحسب كفر و ايمان و مراتب طاعت، معرفت و عصيان) جداى از هم، و فرقه فرقه شوند.امّا آن فرقه كه ايمان آوردند و به كارهاى شايسته پرداختند در آن روز مسرور و شادمان و محترم به باغ خرم و شاداب بهشت منزل گيرند و اما آن فرقه كه كافر شدند و آيات ما

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره الطارق، آيه 8ـ9.

2ـ سوره روم، آيه 14ـ14ـ16.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 10 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

و حيات و ديدار آخرت را تكذيب كردند آنان را (براى كيفر) در عذاب دوزخ حاضر كنند. روز قيامت كه بر پا شود عذاب منكرين قهرى است چنانكه سرور ايمان آورندگان حتمى است.

* نكته چهارم رابطه با عالم آخرت خواه به نحو رابطه اى مثبت و يا منفى انسان را متوجّه مى سازد كه، به خود واگذاشته نشده و خداوند متعال بر حركات و اعمال او، هر چند ناچيز و كوچك نظارت كامل دارد و خلقت جهان و انسان عبث و بيهوده نيست.

أفحسبتم انما خلقناكم عبثاوانكم الينا لاترجعون1: آيا چنين پنداشتيد كه ما شما را به عبث و بازيچه آفريده ايم و (پس از مرگ) هرگز به سوى ما باز نخواهيد گشت. از اين آيه شريفه استفاده مى شود كه اگر خداى متعال مردم را براى همين دنيا آفريده بود، نه براى عالم آخرت و بازگشت بسوى خودش، آفرينش آنها عبث و بيهوده بود و فرمود:وَ نَضَعُ الْمَوازيِنَ القِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيامَةِ فَلاتُظْلَمُ نَفُسٌ شَيْئاً وَ اِنْ كانَ مِثْقالَ حَبَة مِنْ خَرْدَل أَتَيْنابِها وَ كَفى بِنا حاسبيِنَ2: و ما ترازوهاى عدل را براى روز قيامت خواهيم نهاد و ستمى به هيچ نفسى نخواهد شد و اگر عملى به قدر دانه خردلى باشد در حساب آريم و تنها علم ما از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره مؤمنون، آيه 114.

2ـ سوره انبياء، آيه 47.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 11 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

همه حساب گران كفايت خواهد كرد.

مفسرين گفته اند كه مراد از اين جمله عمل انسان است از خير يا شر كه خداوند آنرا در قيامت حاضر مى كند يا دين او به ديگران است كه اگر به وزن خردل هم باشد به حساب مى آيد، و اگر انسان هر چند اندك به خود و اگذاشته شده بود به حساب آوردن خردل از عمل معنا و مفهومى نداشت.

بنقل از قرآن مجيد لقمان در اين مورد به پسرش گفت: يا بُنَىَّ اِنَّها اِنْ تَكُ مِثْقالَ حَبَّة مِنْ خَرْدَلِ فَتَكُنْ فىِ صَخْرَة أوْ فِى السَّمواتِ اَوْ فِى اْلارْضِ يَأتِ بِهَا اللّهُ اَنَّ اللّهَ لَطيفٌ خَبيرٌ1: اى فرزندم براستى كه خداوند اعمال و خصلتهاى خوب و بد مردم را اگر چه به مقدار خردلى در ميان سنگى يا در آسمان هايا در زمين پنهان باشد همه را (درمحاسبه) مى آورد كه خدا تواناى دقيق و آگاه است.

توجه انسان به جهان آخرت و رابطه مثبت با آن سبب به نظم در آمدن اعمال و رفتار ارادى انسان است. ضامن اجراء عدالت و تسليم شدن به او امر و نواهى الهى است. در بردارنده پاكى روح و نيالودن آن به ذرّه اى از گناه است. انحراف از وابستگى محض ارادى هر چند ناچيز باشد و قرار گرفتن در صراط وابستگى خالص ارادى ولو به اندازه يك خردل باشد، در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره لقمان، آيه 16.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 12 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

قيامت كيفر و پاداش آن را خواهد ديد. فَمَنْ يَعمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة خَيْراً يَرَهُ وَ مَنُ يَعُمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة شَرّاً يَرَهُ1: پس هر كس به قدر ذرّه اى كار خوب و نيك انجام داده باشد (پاداش) آن را خواهد ديد و هركس به قدر ذرّه اى كار زشت و بد مرتكب شده باشد (كيفر) آن را خواهد ديد.

خلاصه اين كه رابطه با عالم آخرت در بردارنده وابستگى خالص ارادى انسان به خداست.

* نكته پنجم رابطه اعتقادى با عالم آخرت اثرى خالص در بينش انسان نسبت به خود و مرگ دارد. و آن اين كه وقتى ما رابه ايمان آوردن به قيامت دعوت مى كنند، در واقع به ما مى باورانند كه حقيقت وجودى تو امرى است كه جاويد مى ماند و با مرگ نيست نمى شوى، بلكه مرگ پلى است كه تو را از عالم دنيا به عالم ديگر انتقال مى دهد. به عبارت ديگر مرگ پلى است ما بين دنيا و آخرت تو. آنانى كه رابطه اعتقادى به آخرت ندارند چنين گمان مى برند كه پس از مرگ و پوسيدن بدنشان، نيست مى شوند و اثرى از آنها باقى نمى ماند2 و به همين جهت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره زلزلة، آيه 7ـ8.

2ـ وَقالُوا إذا ضَلَلْنا فىِ الاَْرْض أَنّا لفى خَلْق جَديد بَلْ هُمْ بِلِقاءَ رَبَّهِمْ كافِروُنَ قُلْ يَتَوّفاكُمْ مَلَكُ الْمُوْتِ الَّذى وُ كَّلَ بِكُمْ ثُمِّ اِلى رَبَّكُمْ تُرْجَعوُنَ!سوره سجده، آيه 10ـ11.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 13 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

استدلال مى كنند كه پس از مرگ چيزى باقى نيست تا به عالمى ديگر انتقال پيدا كند. اين نوع تحليل از آخرت و مرگ و انسان، تحليلى در ظرف احساس مى باشد. و اثر چنين تحليلى نفى رابطه اعتقادى با آخرت است. و در جاى خود اين مطلب تبيين شده كه رابطه اعتقادى با دين و مسائل اصولى آن معلول فطرت و درك عقلى است. وقتى قرآن بازگشت به سوى خدا را مطرح مى كند به طور غيرمستقيم بيان مى دارد كه حقيقت وجودى تو نمى ميرد، نمى پوسد، نيست نمى شود بلكه پس از مرگ باقى مى ماند و به اين نحو نوعى معرفت به نفس را به انسان مى دهد.

* نكته ششم درك انسان از معاد دركى عقلى است. و انسان در مرتبه درك حسى قادر به فهم آن نيست و درك عقلى ما از معاد و عالم پس از مرگ كلى بوده و نمى توان توسط عقل به جزئيات آن پى برد. را معرفت به مسائل جزئى معاد، وحى است كه پيامبران از طريق وحى به آن آگاه مى شوند و مردم به واسطه پيامبران به شناخت آن نائل مى گردند.

به همين جهت رابطه انسان با آخرت رابطه اى حسّى و تجربى نيست، بلكه رابطه اى عقلانى مى باشد. كسانى كه با تكيه بر حسّ و تجربه مى خواهند معاد و مسائل آن را بفهمند و با آن رابطه اى حسى داشته باشند. ثمره اى جز انكار معاد و ناديده گرفتن اين واقعه عظيم و حوادث آن برايشان نخواهد داشت.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 14 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

و رابطه آنان با آخرت صرفاً جنبه منفى پيدا خواهد كرد. به بيان قرآن مجيد، اينان از اصحاب جهنّم هستند.

لَوْكُنَّا نَسْمَعُ اَوْ نَعْقِلُ ما كُنّا مِنْ اَصْحابِ السَّعيرِ1: اگر - حقايق دينى و اصولى و احكام دين را - مى شنيديم و يا - درباره آنها - تعقّل مى كرديم از ياران جهنّم نبوديم.

پس از بيان نكات فوق به بررسى كيفيت رابطه صحيح با جهان آخرت و فوائدى كه بر آن مترتب است. (به اختصار مى پردازيم:

رابطه صحيح با آخرت

چگونگى آخرت هر فردى وابسته به كيفيت ايمان، اعتقاد و نحوه روابطى است كه با مراتب وجودى خود و رابطه با اجتماع، طبيعت و از همه مهمتر با خدا دارد. تحقق رابطه صحيح با آخرت معلول ظهور فعلى رابطه صحيح با موارد فوق است. زيرا با توجّه به نكته دوّم رابطه با آخرت، رابطه با ثمره و نتيجه اعمال و رفتار است. اگر روابط فوق روى موازين عقل و دين باشد، رابطه صحيح بوده و ثمره و نتيجه اعمال مثبت خواهد بود و در غير اين صورت رابطه. خارج از موضع مناسب بوده و ثمره و نتيجه منفى را به همراه خواهد داشت. در اينجا به آثار مثبت و منفى رابطه با آخرت اشاره مى كنيم:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره ملك، آيه 10.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 15 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

رابطه مثبت با آخرت در دنيا

رابطه مثبت عبارت از رابطه عقلانى و دينى با عالم پس از مرگ است. اين رابطه از دو بُعد مثبت برخوردار است:

1. بُعد علمى رابطه مثبت با آخرت .

2. بُعد عملى رابطه مثبت با آخرت .

بعد علمى رابطه مثبت با آخرت

ارتباط مثبت با عالم آخرت اين امر علمى را در نفس ايجاد مى كند كه جايگاه اصلى انسان دنيا نيست. بلكه جايگاه ابدى او در سرايى ديگر بوده و با توجه به چگونگى خُلق او تعيين مى شود. انسان با علم به اين مطلب، آگاه مى گردد كه دنيا جز راهى به سوى آخرت نيست، و گذشتِ هر لحظه اى از لحظات عمر، انسان را به عالم پس از مرگ نزديك مى كند تا آنجا كه به مرحله اى از بزرگسالى مى رسد كه قابليت ماندن در دنيا را ازدست مى دهد. و با دريافت روح توسط فرشته مرگ به عالم پس از مرگ انتقال پيدا مى كند.1 با توجه به اين كه ارتباط او با عالم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ قُلْ يَتَوّفاكُمْ مَلَكُ الْمُوْتِ الَّذى وُ كَّلَ بِكُمْ ثُمِّ اِلى رَبَّكُمْ تُرْجَعوُنَ!.سوره هاى السجده، آيه 11. اعراف، آيه 37. انفال، آيه 40. نحل، آيه 32.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 16 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

آخرت در شعاع درك توحيدى از هستى آخرت، مى باشد و اعتقاد به حاكميت اصل حكمت بر دنيا و آخرت دارد، دنيا را به عنوان راهى به آخرت ملاحظه مى كند كه تعيين كننده كيفيت معيشت در آن عالم است1. پس به اين فهم نائل مى شود كه بايد توجّه لازم بلكه كافى به اعمال و گفتارش داشته باشد. و از محدوده خواسته هاى دين و عقل خارج نشود. زيرا در آن عالم مواجه مى شود با آنچه از دنيا بدان جا فرستاده است2. و براى اين كه از محدوده خواسته هاى دين و عقل خارج نشود، خود را مسؤول شناخت دين و حكم عقل قرار مى دهد و به معرفت احكام و حقايق دين قيام مى كند.

علم به اين كه آخرت هست كفايت نمى كند بلكه بايد به طور دقيق آن را شناخت و از كيفيت و چگونگى آن عالم باخبر شد. هر قدر معرفت ما نسبت به آن عالم بيشتر باشد، پرده از عظمت آن بيشتر برداشته مى شود. و در اين هنگام دنيا هر چند هم زيبا جلوه كند در ديد ما كوچك و تحقير شده است3.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ الّذين يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤتُونَ الْزَّكاةَ وَ هُمْ بِاْلاخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ، اِنَّ الّذينَ لايُؤمنون بِاْلاخِرَةِ زَيَّنّا لَهُمْ اَعْمالَهُمْ فَهُمْ يَعْمَهُونَ، اُولئِكَ الّذينَ لَُهمْ سُؤُ الْعَذابِ وَ هُمْ فىِ اْلاخِرَةِ هُمُ اْلاَخْسَرُونَ. سوره نمل، آيه 3ـ4ـ4.

2ـ يَوْمَ تَجِدُ كُل نَفْس ما عملت من خير محضراً و ما عملت من سُوءِ ... سوره ال عمران، آيه 30.

3ـ چنانكه اميرالمؤمنين ـ صلوات الله عليه ـ فرمود: وَاللّهِ لَدُنْياكُمْ هذِهِ أهْوَنُ فى عَيْنى.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 17 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

بُعد علمى رابطه انسان با آخرت با توجه به بيان عقل و دين افراد معتقد را به معرفتى عالى از دنيا و آخرت و كيفيت زندگى در دنيا مى رساند. كه به اختصار به توضيح آن مى پردازيم. عالم برزخ و پس از آن عالم قيامت. دو جهان وسيعتر از دنيا هستند و به همين جهت محيط بر دنيا مى باشند1. دنيا به جهت ظرفيت بسيار محدود كه دارد، حقّ و باطل در آن در آميخته و شناخت حق از باطل چه بسا بسيار دچار مشكل مى شود. و حقايق آنچنان در آن پنهان مى ماند كه هرگز ظهورى پيدا نمى كند و خوبيها و بديها احياناً ظهور ندارند و بطون اعمال واقعيت خود را نشان نمى دهد. و زمانى ظاهراعمال بد زيبا جلوه كرده و زمانى خوبيها در نظرها بد جلوه مى كنند. امّا جهان برزخ ظهور فعلى حقايق در قالب مثال است. و برخى از حقايق هويدا و روشن مى شود; به اين نحو كه دريچه اى از جنّت و بهشت و يا دوزخ و جهنم به روى شخص گشوده مى شود. امّا در قيامت هيچ چيز فروگذار نمى شود و حقايق به تمام و كمال از خوب و بد و... ظهور فعلى و تجسّمى پيدا مى كند آيه «يوم تبلى السرائر2» گواه روشن مطلب فوق است. آياتى كه از قيامت به عنوان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ به كتاب معاد شناسى، ج 2، مجلس يازدهم رجوع شود.

2ـ سوره ال عمران، آيه 30.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 18 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

يوم1 الفصل، يوم مشهود2، يوم الحّق، يوم تَشْخَصُ فيه الابصار3 و... يادكرده، دلالت به ظهور حقايق پنهان در آن روز دارد. و اين آيه كه در خصوص افراد مجرم نازل شده است«وَ وُضِعَ الْكِتابُ فَتَرَى الْمُجْرِمينَ، مشفقينَ مِمّا فيه وَ يَقُولُونَ يا وَيْلَتَنا مالِهذا الْكِتابِ لا يُغادِرُ صَغيرةً وَ لا كَبيرَةً اِلاّ اَحْصيها وَ وَجَدوُا ما عَمِلاوُ حاضراً وَ لا يَظْلِمُ رَبُّكَ اَحَداً4: و كتاب (نامه اعمال در قيامت) گذارده مى شود پس گناهكاران را مى بينى از آنچه در آن (نامه اعمال) است ترسان و وحشت زده اند و مى گويند: اى واى برما! اين چه كتابى است، كه هيچ (عمل) كوچك و بزرگ وانگذاشته است جز اين كه آن را شماره كرده است؟ و آنچه (در دنيا) انجام داده است حاضر مى بينند و پروردگار تو به احدى ظلم و ستم نمى كند.

و نيز آياتى كه بيانش در ظهور فعلى اعمال در روز قيامت است، چون آيه 14 ازسوره تكوير: عَلِمَتْ نَفْسٌ ما اَحْضَرَتْ.

بنابراين علم به اين كه دو جهان برزخ و قيامت محيط برما و اعمال ما است و آنچه در دنيا انجام مى گيرد در قيامت تجسّم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره الصّافات، آيه 21، سوره المرسلات، آيه 38.

2ـ سوره هود، آيه 103.

3ـ سوره ابراهيم، آيه 42.

4ـ سوره كهف، آيه 49.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 19 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

خواهد يافت، بيانگر رابطه خاصى است كه بين اين دو جهان وجود دارد. و اينطور نيست كه دنيا و آخرت، دو پديده اى در نهايت بيگانه از يكديگر باشند. با توجه به چنين معرفتى، كوچكترين حركتى كه در دنيا دارد، و نمود و شكل و اثرى در آخرت. و پس از انتقال حقيقت وجودى انسان به عالم برزخ و سپس به عالم قيامت، براى ما آشكار خواهند شد هر چند گاهى براى صاحبان نفوس زكيه (انبياء، اوصياء، اولياء دين و پيروان صديق آنها) در همين دنيا نيز ظاهر و روشن است، به داستان ذيل توجه كنيد:

نبى اكرم حضرت محمّد(صلى الله عليه وآله وسلم) بعد از نماز صبح در مسجد چشمش به جوانى افتاد... پس به او فرمود: چگونه صبح نمودى؟ عرض كرد: صبح كردم در حالى كه مؤمن حقيقى و ثابت و پا برجا هستم. حضرت فرمود: براى هر امر حق و ثابتى حقيقتى است، پس حقيقت ايمان تو چيست؟ عرض كرد: اى رسول خدا، براستى همين يقين مرا محزون و اندوهگين ساخته و بيدارى شب و تشنگى روزهاى گرمم بخشيده و از دنيا اعراض نموده و اعتنايى به آن ندارم (حبّ دنيا در دلم نيست) تا (آنجا در يقين ) پيش رفته ام كه گويا عرش پروردگار را مشاهده مى كنم كه براى رسيدگى به حساب (آفريدگان) برپا شده و مردم براى حساب محشور شده اند و من در ميان آنها

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 20 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

هستم . و گويا اهل بهشت را نظاره مى كنم كه در بهشت راحت و بهره مند از لذّات هستند و بر تختها تكيه زده اند و يكديگر را معرّفى مى كنند. و گويا اهل جهنم را مى نگرم كه در آن دچار عذاب هستند و (با آه و ناله) فريادرس مى طلبند و گويا الان صداى زبانه كشيدن آتش دوزخ را مى شنوم به نحوى كه در گوشم طنين افكنده است. رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) به اصحابش فرمود: اين جوان بنده ايست كه خداوند قلبش را به نور ايمان منوّر و روشن ساخته است. سپس به او فرمود: بر اين حال كه هستى ثابت باش. جوان عرض كرد: اى رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم)از خدا بخواهيد كه شهادت در ركاب شما را روزيم گرداند.

رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) براى او دعا كردند، زمانى نگذشت كه در جنگى به همراه پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم)خارج شد و بعد از نه نفر به مقام شهادت رسيد و او دهمين فرد از شهداء آن جنگ بود1.

به هر حال چنين معرفتى در رابطه با آخرت اثر عالمانه خود را در نگرش به دنيا نسبت به آخر و آخرت نسبت به دنيا خواهد گذاشت. چنانكه قرآن با چنين ديدى از آخرت به توصيف دنيا پرداخته و آن را سراى فانى2، متاع قليل3، متاع

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ اصول كافى، ج 2، ص 42ـ43، باب حقيقة الايمان واليقين.

2ـ سوره الرحمن، آيه 26.

3ـ سوره توبه، آيه 38.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 21 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

غرور1 و لعب و لهو2 دانسته است. اين نگرش به دنيا، بيانگر حركت مثبت فكرى آنانى است كه دنيا را با توجه به وجود آخرت تفسير مى كنند و نگاه استقلالى به دنيا در قبال آخرت ندارند. و با چنين سنجشى آخرت را ستوده و جايگاه خير مى شناساند، البته براى آنانى كه در مسير صحيح هستى گام نهند و از صراط مستقيم عبوديّت منحرف نگردند.وَ مَا الْحيوةُ الدُّنْيا اِلاّ لَعِبٌ ولَهْوٌ وَلَلدّارُ الاْخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذينَ يَتَّقُونَ أفَلا تَعْقِلُونَ3: زندگى دنيا جز لعب و لهو نيست و خانه آخرت بهتراست براى آنانى كه تقوا برگزيدند. آيا پس تعقّل نمى كنيد.

رابطه تعقّلى شما با آخرت و مقايسه آن با دنيا و نگرش به دنيا در شعاع اعتقاد به آخرت اين آگاهى را به شما ارزانى خواهد داشت. كه آخرت بهتر است اگر رابطه مثبت با آن داشته باشيد. رابطه علمى با آخرت اين آگاهى را نيز به شما مى دهد كه آخرت جهان قرار، ثبات و ابدى و هميشگى است. و مؤمن ال فرعون كه از جمله افرادى است كه رابطه مثبت شناختى با آخرت دارد، و در شعاع آن شناخت به دنيا مى نگرد، رو به قوم و مردم جامعه خويش كرده مى گويد: ياقَوْمِ اِنَّما هذِهِ الْحَيوةُ الدُّنْيا مَتاعٌ و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره آل عمران، آيه 184 ـ سوره حديد، آيه 20.

2ـ سوره انعام، آيه 32 ـ سوره عنكبوت، آيه 64.

3ـ سوره انعام، آيه 32 ـ سوره اعراف، آيه 169.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 22 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

اِنَّ اْلاخِرَةَ هِىَ دارُالْقَرارِ1: اى قوم من براستى و حقيقت كه زندگى دنيا جز متاع ناچيزى نيست و آخرت حقيقتاً خانه ثبات و جاويد است.

دنيا را در شعاع شناخت صحيح از آخرت ملاحظه كردن و به ارزيابى آن پرداختن ، علم به چگونه بودن در دنيا و چه رنگى پيداكردن را نيز در نفس به نحوكلى ترسيم مى كند و آن علم به اينست كه دنيا كشت زار آخرت است.2 دنيا نسبت به آخرت عنوان مزرعه اى را دارد كه آنچه در آن كشت شود، پس از پايان يافتن مدّت آن محصولى مناسب با همان كشت خاص را خواهد داد. به همين جهت شخص معتقد و متوجّه به چگونگى دنيا و آخرت، اين فهم را پيدا مى كند، كه تنها راه نجات در آخرت و داشتن زندگى راحت و دائمى در گرو افشاندن بذرى است كه محصول آن بهشت، رضوان و رحمت خاص الهى باشد.و چنين بذرى در هستى ادراكى توحيدى عبوديّت است كه همان تسليم و وابستگى خالص ارادى به خداى متعال مى باشد. حضرت نوح ـ سلام اللّه عليه ـ ضمن فراخوانى مردم به بندگى خدا آنان را از عذابى كه براى سرباز زنندگان از عبوديّت، مهيّا شده، هشدار مى دهد. اَنْ لاتَعْبُدوا اِلاَّ اللّه اِنّى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره مؤمن (غافر) آيه 39.

2ـ الدنيا مزرعة الآخرة.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 23 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

أخافُ عليكم عَذابَ يَوْم اَليم1: جز خدا را نپرستيد براستى كه من بر شما عذاب روزى دردناك را مى ترسم .

وآنانى كه بذرعبوديت غيرخدارادرمزرعه نفس و دنيا پاشيده اند، محصول آن در قيامت جهنم است و آتشى كه در آن برافروخته مى شود. اِنَّكُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ من دوُنِ اللّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أنْتُمْ لَها وارِدوُنَ2: (در روز قيامت خطاب به كافران گفته مى شود) براستى كه شما و آنچه را كه غيرخدا مورد پرستش قرار داديد امروز همه آتش افروز دوزخيد و در آن آتش وارد مى شويد.

با توجّه به رابطه علمى مثبت با آخرت به بيان بُعد رابطه عملى مثبت با آخرت مى پردازيم.

بُعد عملى رابطه مثبت با آخرت

بُعد عملى رابطه مثبت با آخرت، در شعاع چند رابطه ظهور فعلى پيدا مى كند:

1ـ رابطه با خدا                                 2ـ رابطه با خود

3ـ رابطه با اجتماع                             4ـ رابطه با طبيعت(3)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره هود، آيه 26.

2ـ سوره انبياء، آيه 98.

3ـ در چند شماره قبل راجع به اين روابط سخن گفته ايم.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 24 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

رابطه مثبت با آخرت ما را به رابطه صحيح و دقيق با خدا، خود، اجتماع و طبيعت فرا مى خواند. و مثبت بودن رابطه عملى با آخرت اينست كه رابطه با خدا محيط بر ديگر روابط باشد. به عبارت ديگر رابطه با خود، اجتماع و طبيعت در شعاع رابطه با خدا انجام مى شود. البته تحقق رابطه مثبت با خدا رابطه صحيح و درست با رسول و جانشينان بر حقّ رسول است1. در چند مقاله قبلى تا حدود امكان رابطه صحيح با خدا، خود، اجتماع و طبيعت را ترسيم كرديم. آيات الهى حاكى است كه قيامت نمودى از اعمال انسان است2. و بهشت و نعمتهاى وافر از جانب خداوند متعال نمود اعمال نيك است نمودى از رابطه صحيح با خود، اجتماع، طبيعت، و در رأس آنها رابطه با خدا.

...وَ لِكُلِّ اُمَّة اَجَلٌ فَاِذَا جَآءَ اَجَلُهُمْ لا يَسْتَأْخِرُون سَاعَةً وَلا يَسْتَعْدِمُون3: هر قومى را دوره اى و اجل معيّنى است كه چون فرا رسد لحظه اى مقدّم و مؤخّر نتواند كرد.

وَالّذينَ امَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ فىِ رَوْضاتِ الْجَنّاتِ لَهُمْ ما يَشآؤُنَ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ اطيعوا اللّه و اطيعوا الرسول و اولى الامر منكم.

2ـ الِىَ اللّهِ مرجعكم جميعاً فينبئَكُمْ بما كنتم تعلمون، سوره مائده، آيه 104.

3ـ سوره اعراف، آيه 34.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 25 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

عِنْدَ رَبَّهِمْ ذلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَبيرُ1: و آنانى كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته انجام دادند در گلزارها و جاهاى باصفاى بهشت هستند. و آنچه بخواهند، در نزد پروردگارشان، برايشان مهيّااست. اين همان فضل و رحمت بزرگ خداوند است.

اعمال خواه جوانحى باشند يا جوارحى، داراى دو جنبه هستند يكى جنبه دنيوى آنها است، كه در محدوده زمان و مكان انجام مى گيرند و بعد از انقضاء زمان آنها، ديگر لمس نمى شوند و نمودى ندارند جز آثار مادّى عمل، مانند ساختمانى كه اثر مادّى بنّاء و كارگران است. و يا كشف و اختراع يك وسيله مادّى كه اثر انديشه توأم با عمل جوارحى است. حركاتى كه بنّاء و كارگران انجام داده اند و يا حركات انديشه اى و جوارحى كه توسط مخترع انجام شده با به پايان رسيدن زمان آن پايان يافته و ديده نمى شود; زيرا جنبه دنيوى بقاء و دوامش وابسته به بقاء و دوام شرائط طبيعى آن دارد و آنگاه كه عمر آن شرايط پايان يافت ديگر دوامى براى آن نيست.

و امّا جنبه ديگراعمال، جنبه ملكوتى آنها است. كه وابسته به نفس انسان مى باشد، و معلول نيّت و انگيزه، و مرتبه اى از نفس است كه از آن صادر مى شود. و ديگر اين كه تا چه اندازه عقل و دين به آن نظر دارد. اگر نفس عمل به طور جامع مورد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره شورى، آيه 22.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 26 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

تأييد عقل و دين باشد و شخص در انجام آن انقطاع كامل از هواهاى نفسانى و امور دنيوى داشته باشد و انگيزه اش رضايت خدا باشد، جنبه ملكوتى چنين عملى الهى بوده و شخص دارنده چنين عملى داخل در رحمت خاص خدا مى شود و در جنات عدن مسكن مى گيرد. فَامّا الّذينَ امَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ فَيُدْ خِلُهُمْ رَبُّهُمْ فى رَحْمَتِةِ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْمُبينُ1: امّا آنانى كه ايمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، خداوند آنها را در رحمت خود داخل مى سازد، اين است كاميابى و سعادت آشكار.

جهاد در راه خدا از جمله اعمالى است كه صد در صد مورد تأييد عقل و دين است، آنگاه كه مؤمن به خدا و رسول باجان و مالش به دفاع از حريم حقّ و حفظ نظام دينى قيام مى كند عملش سبب غفران و مسكن گرفتن در بهشت عدن مى شود. و در واقع آن عمل است كه سيّئات و بديها را شسته و پس از مرگ، در قيامت به صورت بهشت تجسّم پيدامى كند.واين همان رحمت خاص خداو فوز مبين است. به آيات ذيل بنگريد.

يا ايُّهَا الّذينَ امنُوا هَلْ اَدُلُّكُمْ عَلى تِجارَة تُنْجيكُمْ مِنْ عَذاب اَليم، تُؤمِنُون بِاللّه وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدوُنَ فى سَبيلِ اللّهِ بِاَمْوالِكُمْ وَ اَنْفُسِكُمْ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ، يَغْفَرْلَكُمْ ذُنُوبَكُمْ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره جاثيه، آيه 30.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 27 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

وَ يُدْخِلْكُمْ جَنّات تَجْرى مِنْ تَحْتِهَا الاَْنْهارُ وَ مَساكِنَ طَيِّبَةً فى جَنّاتِ عَدْنِ ذلِكَ الْفَوزُ الْعَظيمُ1: اى آنانى كه ايمان آورده ايد آيا دلالت كنم شما را بر تجارتى كه از عذاب دردناك نجات دهدورهايى بخشد؟، به خدا و رسولش ايمان آوريد و در راه خدا با اموال و جانتان جهاد كنيد اگر دانا باشيد اين (ايمان و جهاد) براى شما بهتراست (از علاقه و متاع دنيا)، (خداوند به وسيله اين كار) گناهانتان را مى بخشد و شما را در باغهايى از بهشت داخل مى كند، بهشتى كه نهرها از زير درختانش جارى است و در بهشتهاى جاودانى منزلهايى نيكو عطا فرمايد اين همان رستگارى بزرگ است. و امّا اگر عمل از حدود عقل و شرع خارج باشد يا به اين صورت كه نفس عمل مورد تحريم واقع شده به نحوى كه هرگزدر شرايط عادى، مطلوب دين و عقل نيست و يا به اين صورت نفس عمل جايز و احياناً واجب است ولكن خروجش از مسير حقّ به جهت صفتى است كه از طريق انگيزه نامطلوب نفس به آن اضافه شده، مانند خواندن نماز از روى ريا و يا انفاق مال به جهت شهرت و رسيدن به هواهاى پست شهوات مادّى و حيوانى، و يا تواضع و احترام گذاشتن به ديگران براى رسيدن به مطامع دنيوى و... جنبه ملكوتى چنين عملى بسيار زشت است و در قيامت بلكه در برزخ به صورت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره الصف، آيات 10ـ11ـ12.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 28 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

موجودات موذى و يا آتش تجسّم پيدامى كند. خوردن مال يتيم از جمله اعمالى است كه نفس آن مورد تحريم واقع شده و حقيقت تجسّمى اين عمل آتش است. اِنَّ الّذينَ يَأكُلُونَ اَمْوالَ الْيَتامى ظُلْمَاً اِنَّما يَأكُلُونَ فى بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَيَصْلَوْنَ سَعيرا(1): براستى آنانى كه اموال يتيمان را به ظلم مى خورند. جز اين نيست كه آتش مى خورند و به زودى به آتش سوزانى مى رسند. و نيز از جمله اعمالى كه داراى ملكوتى زشت هست و صورت نارى در عالم برزخ و قيامت دارد كتمان حق، و حق را وسيله دنياخوارى خويش قراردادن است. اِنَّ الَّذينَ يَكْتُمونَ ما اَنْزَلَ اللّهُ مِنَ الْكِتابِ وَ يَشْتَرُونَ به ثَمَناً قَليلاً اوُلئِكَ مايَأكُلُونَ فىِ بُطُونِهِمْ اِلاّ النّارَ وَ لا يُكَلّمُهُمُ اللّهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ لا يُزَكَيهِمْ وَلَهُمْ عَذابٌ اَليمٌ2: به حقيقت كسانى كه آنچه خدا از كتاب نازل كرده، كتمان مى كنند و (آن را) به بهاى كمى (كه متاع دنيا است) مى فروشند آنها جز آتش در شكمهاى خويش چيزى نمى خورند (و آنچه اموال از اين طريق بدست مى آورند آتش سوزانى است) و خداوند روز قيامت با آنها سخن نمى گويد و آنها را تزكيه (و پاك) نمى كند و براى آنها عذابى دردناك (در آخرت) است.

به هر حال اعمال انسان اگر چه بُعد دنيوى آن كه محدود به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره النساء، آيه 10.

2ـ سوره بقره، آيه 174.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 29 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

زمان و مكان خاص است از بين مى رود و لكن بُعد ملكوتى آن در نفس باقى مى ماند. و اشخاص در قيامت آن را به نحو كامل و تمام دريافت خواهند كرد. فَكَيْفَ اِذا جَمَعْنا هُمْ لِيَوْم لارَيْبَ فيهِ وَ وُفَّيَتً كُلُّ نَفْس مّاكَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ1: پس چگونه خواهد بود، آن هنگامى كه آنها را جمع كنيم در روزى كه شكى در آن نيست (قيامت) و به هركس آنچه كرده و (از اعمال و صفات) بدست آورده داده شود. و به اينان ستمى نخواهد شد. (بلكه محصول اعمال خود را مى چينند.)

و آيه اى كه ظهورى عالى در حضور فعلى اعمال در نزد عمل كننده در قيامت دارد، آيه 30 از سوره آل عمران است. يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفس مّا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرِ مُّحضَراً وَّ ما عَمِلَتْ مِنْ سُو تَوَدُّلَوْ أنَّ بَيْنَها وَ بَيْنَهُ اَمَداً بَعيداً وَ يُحَذَّرُكُمْ اللَّهُ نَفْسَهُ وَاللّهُ رَؤْفٌ بِالْعِبادِ: روزى كه هركس آنچه را از عمل خير و شايسته انجام داده حاضر مى بيند و دوست مى دارد ميان او و آنچه از اعمال بد و ناشايسته انجام داده فاصله دور و زيادى باشد و خداوند شما را از (نافرمانى و عذاب) خود برحذر مى دارد و خدا به بندگان رؤف و مهربان است.

رابطه مثبت عملى با آخرت داراى مراتبى است، و شدّت و ضعف در رابطه مثبت عملى با آخرت وابسته به حدّ انقطاع از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره آل عمران، آيه 24.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 30 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

دلبستگى به عالم طبيعت است. هر قدر حركت نفس خالى از شوائب و انگيزه هاى مادّى باشد و دواعى حركت جنبه انسانى و الهى داشته باشد و اعمال ارادى از وابستگى بيشترى به خواست خداى متعال برخوردار خواهد بود و در صورت انقطاع كامل شديدترين مرتبه مثبت را خواهدداشت، و برعكس هر اندازه اعمال از انگيزه هاى طبيعى، حيوانى و دنيوى بيشترى برخوردار باشد رابطه مثبت ضعيف تر مى شود تا جايى كه رابطه مثبت به صفر مى رسد بلكه احياناً زير صفر قرار مى گيرد كه در اين صورت صفت كاملاً منفى پيدا مى كند. به هر حال رابطه مثبت با آخرت زنده كننده عشق و اميدوارى به لقاء خداونداست و ثمره اين اميدوارى عمل صالح1 است، و بسوى او بالا ميرود سخنان پاكو خوب، و عمل صالح را بالا ميبرد2. و آثار بسيار مثبت ديگرى كه در اخلاق شخص ظهور فعلى پيدا مى كند.

رابطه منفى با آخرت

رابطه منفى با آخرت نيز داراى دو بُعد مى باشد:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ ...فمن كْانَ يَرْجُوا لِقإَ رَبَّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَ لا يَشْرِكْ بِعبادَةِ رَبَّهِ اَحَداً، سوره كهف، آيه 110.

2ـ اِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيّبُ وَ الْعَمَلُ الصّالِحُ يَرْفَعُهُ، سوره فاطر، آيه 10.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 31 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. بُعد علمى                                         2. بُعد عملى

بُعد علمى رابطه منفى با آخرت يا ابتدايى است و يا اين كه در ضمن رابطه منفى عملى با آخرت پيدا مى شود.

بُعد علمى رابطه منفى ابتدايى اينست كه شخصى كه منكر معاد و حشر و نشر و در قيامت است دنيا در نظر او مقصد ذاتى و نهائى مى باشد. و تمام شؤون زندگى و خواسته وجوديش را در محدوده اسباب دنيوى و وسايل مادّى طلب مى كند. به عبارت ديگر انكار و تكذيب معاد نوعى شناخت را در مورد دنيا و زندگى در ذهن انسان به وجود مى آورد. به اين نحو كه دنيا را به عنوان مقصد حقيقى مى شناسد. حقيقت و واقعيت خويش را در شعاع ديد دنيوى توجيه و تفسير مى كند. به گونه اى كه تسليم محض دنيا مى گردد و هر مسأله اى كه از مرز دنيا مى گذرد و خارج از مرز حواس و مسائل دنيوى بايد تحليل شود; آن را به مسخره گرفته و غرور حاكم بر او مانع از انديشه و حركت علمى و شناختى به سمت آن مى شود. و در نتيجه چنان در چاه عميق دنيا قرار مى گيرد كه حيات را در انحصار حيات دنيوى قرار مى دهد. و مى گويد: اِنْ هى اِلاّ حياتنا الدُّنيا نموت و نحيا و ما نحن بمبعوثين1: زندگى جز اين چند روزه حيات دنيوى بيشتر در كار نيست كه پيوسته گروهى از ما مى ميرند و نسل ديگرى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره مؤمنون، آيه 37.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 32 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

جاى آنها را مى گيرند و ما هرگز برانگيخته نخواهيم شد.

بسيار مى شود كه انكار معاد متكى بر احساسگرائى شخص است. انحصار شناخت در احساسگرائى نتيجه آن غالباً انكار معاد است، و استدلال پوچى است كه در مقام تكذيب قيامت بيان مى دارند اَيَعِدُكُمْ اَنَّكُمْ اِذا مِتُّمْ وَ كُنْتُمْ تُراباً وَ عِضاماً اَنَّكُمْ مُخْرَجُونَ، هَيْهاتَ هَيْهاتَ لِما تُوعَدُوُنَ1: (آيا اين مدعى رسالت) به شما وعده و نويد مى دهد كه پس از آن كه مرديد و خاك و استخوان شديد، حقيقتاً شما (از قبر) بيرون ميآئيد (باز زنده مى شويد) از خاك سر بر مى آوريد؟! چه دوراست چه دور وعده هايى كه به شما داده مى شود.

ز آيه فوق به خوبى استفاده مى شود كه شخص منكر معاد، حقيقت انسان را حقيقتى جسمانى مى شناسد. و چنين دركى را محور استدلال خويش قرار داده است و فكر مى كند كه اين بدن مى پوسد از بين مى رود. و نتيجه مى گيرد، كه آنچه مى پوسد عودت و بازگشتى ندارد. پس قيامت تحقّقى نخواهد داشت. در اينجا شناخت از مرحله حسى مى گذرد و جهت و همى و خيالى محض پيدا مى كند، آنگاه زندگى و مسائل دنيوى و خواسته موجود در انسان بر اساس و هم و خيال مورد درك و فهم قرار مى گيرد. كه نتيجه آن جز خسران نيست. قُلْ هَلْ نُنَبَّئُكُمْ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره مؤمنون، آيات 34 و 36.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 33 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

بِالاَْ خْسَرينَ اَعْمالاً اَلّذينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فىِ الْحَيوةِ الدُّنْيا وَ هُمْ يَحْسَبُونَ اَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنعاً:1 (اى رسول ما) بگو كه مى خواهيد شما را به زيانكارترين مردم در كارهاشان آگاه سازم؟ زيانكارترين مردم آنهايى هستند كه سعى و كوشش خود را در راه حيات دنياى فانى تلف و تباه كردند و اينان چنين مى پنداشتند و گمان مى بردند كه نيكوكارى مى كنند.

اوُلئِكَ الَّذينَ كَفَروُا بِاياتِ رَبِّهِمْ وَلِقائِهِ فَحَبِطَتْ اَعْمالُهُمٌ، فَلانُقيمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَزْناً:2 آنها دنياطلبانى هستند كه به آيات خداى خود كافر شدند و روز معاد و ملاقات جزاى خدا را انكاركرند، به همين جهت تمام اعمالشان تباه گشته و روز قيامت آنها را هيچ وزنى و ارزشى نخواهيم داد.

فروافتادگان در و هم و خيال كه بر كبر پندارى خويش تكيه كرده اند و بر بافته هاى دنيوى خويش دل خوش هستند; و با انكار معاد و لقاء خداى يكتا قلم بطلان بر دين و پيام فرستادگان الهى (كه از وابستگى ارادى دنيوى نهى كرده مردم را به وابستگى ارادى اللّه فرا مى خوانند) مى كشند در پايان حركت دنيوى خويش جايگاهى جز جهنّم نخواهند داشت.

ذلِكَ جزاؤُهُمْ جَهَنّمُ بِماكَفَروُا وَ اتَّخَذوا اياتى وَ رُسُلى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره كهف، آيات 103 ـ 104 .

2ـ سوره كهف، آيه 104 .

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 34 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

هُزُواً1: اين است سزا و جزايشان جهنم به سبب كفرشان (و انكار حق) و به اينكه به استهزاء و به مسخره گرفته آيات من و رسولانم را.

برخى رابطه منفى آنها در بُعد علمى با آخرت در ضمن رابطه عملى منفى پيدا مى شود.

اينان افرادى معتقد به معاد هستند، قيامت، حساب، ميزان، حشرو... را قبول دارند; لكن به خاطر حفظ بعضى از منافع دنيوى و تناقص آنها با اعتقاد به عالم آخرت به توجيه غيرمنطقى مسائل اخروى و كيفيت حسابرسى، صراط و ميزان و... مى پردازند، تا با خاطرى آسوده به منافع دنيوى خويش نايل شوند و هم اين كه در آخرت از عذاب الهى رهايى يافته و به نعمتهاى بهشتى دست يابند، غافل از اين كه نظام الهى، نظامى دقيق بوده كه با تفسير و توجيه آن گروه تغيير نمى كند و سنتى ثابت است كه در آن تبديل حاصل نمى شود در نظام حاكم بر قيامت چنين مقرر شده است كه آنانى به سعادت اُخروى نائل مى شوند كه صراط مستقيم عبوديّت را در دو بُعد انديشه و عمل پيموده باشند2 و آنهايى كه گرفتار نقمتهاى اُخروى مى گردند بر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره كهف، آيه 106.

2ـ اَنَّ اللّهَ يدخل الَّذينَ امَنُوا و عَمِلوُ الْصّالِحاتِ جَنّات تَجرْى مِنْ تحتها الاَْنهار وَ يُحَلَّوْنَ فيها مِنْ اَساوِرَ مِنْ ذَهَبِ وَّلُؤلُوً وَ لِباسُهُمْ فيها حَريرٌ. سوره حج، آيه 23.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 35 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

صراط نفس أمّاره و پرستش دنيا گام نهاده و از مسير بندگى اللّه خارج شده اند1. توجيه و تفسير مسائل اُخروى به نحوى كه مقدّمات كار و عملى را فراهم آورد; كه مورد تأييد شرع و عقل نباشد. و راه ارتكاب گناهى رابه روى شخص باز كند. تفسير و فهمى دور از واقعيت و حقيقت موجود در عالم آخرت خواهد بود. زيرا كه اسلام بعنوان راه عبوديّت و بندگى خدا و وابستگى خالص ارادى به او پاك و منزّه از مطلب و مسأله اى كه مقدّمه و يا وسيله خروج انسان از اصل بندگى خدا شود.

به همين جهت در جايى كه مسأله اى طرح شود و يا مطلبى از مسائل دينى را به گونه اى توجيه و تفسير كنند كه سبب خروج از مسير عبوديّت شود، كشف از باطل بودن و صحيح نبودن آن تفسير و طرح آن مسأله خواهد كرد. بنابراين در صورتى كه شخص معتقد به قيامت، مسائل اخروى را به گونه اى تفسير كند و رابطه علمى اش به نحوى باشد كه سبب گرفتن حقّى از مردم و افتادن در هواهاى نفسانى و شهوى شود و شخص را از ياد خدا غافل گرداند. آن تفسير و رابطه علمى منفى بوده و بطلان آن حتمى است انگيزه چنين تفسيرى گاهى در ضمن برخورد با اعمالى است كه جز با تغيير محتواى مسائل دينى نمى توان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ اِنّكُمْ وَ ما تَعْبُدونَ مِنْ دُونِ اللّْهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ اَنْتُمْ لَها وارِدوُنَ. سوره انبياء، آيه 98.

وَمَنْ يَعْصِ اللّهَ وَرَسُولَهُ فَاءِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالدينَ فيها أبَداً. سوره جنّ، آيه 23،

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 36 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

مرتكب آن شد. نظير توجيه و تفسيرى كه منافقين1 از آخرت داشتند. آنها آنگاه كه اعتقاد به آخرت را منافى بااصول ماركسيسم و اهداف سياسى خود ديدند به توجيه و تفسير غلط از آخرت پرداختند2. آنها براى رسيدن به اهداف مادّى و سياسى خويش چنانكه ترور و قتل را چون اربابان غربى و شرقى خود جايز مى دانستند از تحريف واقعيتها نيز باكى نداشتند. اينان و كسانى كه به هر نحوى آخرت را به لحاظ اهداف دنيوى خويش تفسير و توجيه مى كنند; مصداق بارز آنهايى هستند كه محبّت دنيا را بر محبّت آخرت ترجيح دادند و در حكم همان افرادى هستند كه جز خسران و زيان در آخرت نصيبى ندارند3.

...وَ وَيْلٌ لِلْكافرينَ مِنْ عَذاب شَديد: واى بر كافران از عذاب سخت و شديد اَلَّذينَ يَسْتَحِبُّونَ الْحَيوةَ الُّدنْيا عَلَى الاْخَرَةِ وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللّهِ وَ يَبْغُونَها عِوَجاً اوُلئِكَ فِى ضَلال بَعيد4: آنانى كه محبّت زندگى دنيا را بر آخرت ترجيح

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ آنانى كه در پوشش به اصطلاح مجاهدين خلق بزرگترين ضربه را با اعمال زشت منافقانه خويش بر پيكر مسلمان ايران زدند و مى زنند.

2ـ به كتاب «شناخت» آنها صص 66 ـ 67 رجوع شود.

3ـ سوره نمل، آيه 4 و 4.

4ـ سوره ابراهيم، آيه 2 ـ 3.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 37 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

دهند و (مردم را) از راه خداباز دارند و (با ايجاد شك و شبهه و تفسيرهاى غلط) آن راه را منحرف و كج گردانند، آنان گروهى در نهايتِ گمراهى هستند.

بُعد عملى رابطه منفى با آخرت

رابطه منفى عملى با آخرت احياناً معلول رابطه منفى علمى با آن جهان است. به بيان روشن تر رابطه منفى عملى يا ناشى از انكار آخرت و يا منشأ آن تفسير و توجيه غير واقعى از مسائل قيامت است. رابطه منفى با آخرت در بُعد عمل، قبل از آن كه اثر منفى در منكرات موت، عالم برزخ و قبر و عالم قيامت بگذارد اثر منفى بر زندگى دنيوى شخصى دارند. به طورفشرده به آن اشاره مى كنيم.

اثر منفى در زندگى دنيا

شخص منكر معاد و يا كسى كه تفسيرى غير صحيح از مسائل معاد دارد; راه هر گونه گفتار، رفتار و انديشه دور از شأن انسانى را به روى خويش باز گذاشته است.

او فرقى بين راستگويى و دروغگويى، امانتدارى و خيانت، خداپرستى و شرك، يكروئى و نفاق و... نمى بيند و چه بسا صفات رذيلت در نظرش جلوه اى بهتر داشته باشد، بدان جهت كه

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 38 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

راه رسيدن به مقاصد دنيوى و هواهاى نفسانى را هموار كرده و حركتش را سريعتر مى كند، در نتيجه از ظهور كمال انسانى باز مى ماند و به مطلوبى نايل مى شود كه نسبت به مرتبه انسانى منفى مى باشد. دور شدن از خدا، ديانت، عزّت انسانى و... از جمله آثار منفى، وابسته به آن مطلوب است. و نيز از جمله آثار منفى انكار يا توجيه خلافِ مسأله معاد اينست كه شخص احياناً اعمال زشت را زيبا مى بيند و اين بدان جهت است كه در انديشه اصلاح خويش نيست و غافل از حقيقت انسانى موجود در خود مى باشد.

اميرالمؤمنين(عليه السلام) فرمود: فَمَنْ شَغَلَ نَفْسَهُ بغَيْر نَفْسِهِ تَحَيَّرَ فىِ الْظُلَمات وَارْتَبَكَ فى الْهَلَكاتِ وَ مدَّتْ بِهِ شياطينُهُ فى طُغْيانِهِ، وَ زينَّتْ لَهُ سَيّئى أعْمالِهِ، فَالْجَنَّة غايَةُ السّابقينَ، وَ النّارُ غاية المفرَّطينَ1: كسيكه خود را به غير خويش مشغول كند در تاريكيهاى ـ غفلت و ناآگاهى و هواهاى نفسانى ـ متحيّر و سرگردان خواهد ماند و در نابوديها و نيستيها فرو خواهد رفت و شياطين (حاكم بر) او، او را به طغيان و سركشى موجود در نفسش مى كشانند و اعمال زشتش را زيبا جلوه مى دهند. پس بهشت غايب و هدف سبقت گيرندگان به ايمان و عمل صالح است و جهنم غايب افراط گران است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ نهج البلاغه، فيض الاسلام.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 39 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

انسان منكر معاد يا شخصى كه تفسيرى ناصحيح از معاد دارد، خود را مهمل گذاشته و چنين مى انديشد كه به خود واگذاشته شده است، و اين بدترين اثر منفى است كه پيامدهاى نامطلوب و غيرانسانى را در زندگى فردى و اجتماعى و... بدنبال مى آورد. ظهور فعلى اثرات منفى در هنگام مرگ، و بعد از انتقال به عالم برزخ و نيز در عالم قيامت به صورت عذاب است.

انكار معاد و يا تفسير غيرصحيح، مسائل اخروى اثرى منفى در هنگام مرگ و خروج روح از بدن مى گذارد. آنها به جهت علاقه و دلبستگى به دنيا در حالت ترس و حزن هستند. ترس و وحشت نسبت به دنيايى كه براى خود فراهم آورده اند و اينك مى خواهند از آن جدا شوند و آينده اى كه در پيش رو دارند و حزن و اندوه نسبت به گذشته و لذّات و شاديهايى كه در آن بوده اند و به اتمام رسيده و دستشان از آنها كوتاه گشته است. البته حالت حزن و ترس دو حالتى است كه در تمام دوران زندگى با آنها همراه بوده است افراد دنياطلب به جز مواردى كه سرگرم بازيهاى دنيوى هستند در بقيه اوقات محزون از لذّات از دست رفته و داراى ترس از آينده مجهول مى باشند. سرگرمى هاى دروغين دنيوى و زودگذر مانع ظهور فعلى حزن و ترس است. و بمحض اينكه بپايان رسيد اندوه از آنچه گذشته است و ترس از ناامنى آينده در نفسش آشكار مى شود.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 40 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

تنها اولياء خدا هستند كه به بيان قرآن مجيد حزن و ترسى ندارند1 و در حال احتضار و فرا رسيدن مرگ فرشتگان او را بشارت به بهشت مى دهند2 شخص فرو رفته در دنيا و لذّات دنيوى كه بسيار سخت جان مى دهد، در حالى كه فرشتگان مرگ او را مى زنند، جان مى سپارد3. و به اين نحو آنگاه كه وارد عالم آخرت شوند و زمان قيامت فرا رسد. در آنجا رابطه منفى خويش را با عالم آخرت بيينيد.4و5

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره يونس، آيه 62.

2ـ سوره فصّلت، آيه 30.

3ـ سوره محمّد، آيه 27.

4ـ سوره اسراء، آيه 97 ـ ...وَ نَحْشُرُهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ عَلى وُجُوهِهِمْ عُمْياً وَبكْماً وصُمّاً مَأويهُمْ جَهَنَّم كُلَما خَبَتْ زِدْناهُمْ سَعيراً.

5ـ براى شناخت اثرات منفى رابطه عملى منفى با آخرت به كتب مفصل رجوع شود.

اشتراک نشریات رایگان

سامانه پاسخگویی