رابطه انسان با طبيعت

دوره نهم، شماره پنج

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  2  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نام جزوه: رابطه انسان با طبيعت

نويسنده: زير نظر هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر: مؤسسه در راه حق قم - تلفن 2-7743221

نوبت چاپ: اوّل

تيراژ: 10000 جلد

تاريخ چاپ: 1379 هـ ش

قطع: جیبی

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  3  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

*   عشق چيست؟

   مفهوم عشق از جمله مفاهيمى است كه علاقه مفرط و شديد را در ذهن تداعى مى كند. فرهنگ معين اين كلمه را در دوستى مفرط، افراط در دوست داشتن و محبت تام به كار برده است.

   از معناى فوق چنين برمى آيد كه هرگاه دوستى به عالى ترين مرتبه اش برسد، به طورى كه محبّ بى قرار بوده و نوعى التهاب و هيجان نسبت به محبوب در او پديد آمده باشد و در هر حالتى به ياد او باشد و از او غافل نگردد، عشق پديد مى آيد.

   نظر لطيف تر به عشق اينست: عشق كيفيتى است كه در نفس، ظهور فعلى مى يابد. ظهور فعلى آن در پرتو ادراك خاصى كه شخص نسبت به مورد آن دارد، مى باشد و مادامى كه ادراك خاص موجود باشد، ظهور فعلى عشق باقى است. هر قدر درجه آن ادراك خاص بالا رود، بر مرتبه عشق افزوده مى شود.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  4  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

   خلاصه اين كه عشق، كيفيتى است كه فعليت آن در گرو ادراك خاص است و منظور از ادراك خاص اين است كه هر ادراكى ظهور فعلى عشق را به همراه ندارد.

   آن نوع ادراكى كه نيكيها و كمالها و زيباييهاى محبوب را در بر دارد، به طورى كه محبوب در نظر ادراك كننده بسيار با عظمت جلوه كرده و محب در برابر آن عظمت كوچك شده و در انتظار وصال به سر مى برد تا آرامش يابد.

 

*   عشق در انسان

   هيچ كس ترديد ندارد كه به خود علاقمند است; علاقه انسان به خودش عادى نيست; با لحظه اى تفكر در خود، كافى است كه حب مفرطش را به خود مشاهده كند. اين نوع عشق تا حدى ذاتى انسان بوده و منقلب نمى شود.

   عارف بزرگوار آيت الله شاه آبادى، يكى از راههاى شناخت انسان را فطرت عاشقه قرار داده و مى گويد: «براى شناخت نفس راههايى است، طريق اول رجوع به فطرت عالمه است... طريق دوم رجوع به فطرت عاشقه مى باشد، چون انسان عاشق خود، كمال خود و

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  5  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آنچه اضافه بر خود دارد، مى باشد(1).»

   فطرت عاشقه انسان نعمتى است الهى كه انسان را متوجه زيبائيهاى درونى اش مى كند.

   و بر اين اساس كه ظهور فعلى فطرت عاشقه در گرو ادراك خاص به خود است، هر فردى آن گونه به خود عشق مىورزد كه نوع ادراك و فهم او به خودش اقتضا مى كند. لذا تفكر و رفتار هر انسانى با خودش در همان حدى است كه به خود عشق مىورزد و خود را درك مى كند.

*   عشق چيست و عاشق كيست؟

   هر قدر ادراك و شناخت نفس در مرتبه عالى باشد، عشق انسان به خود رنگ زيباترى خواهد گرفت و شخص در رابطه با خود دقت و توجه بهترى خواهد داشت، به مصلحت و مفسده در اعمال و فكر. بهتر توجه خواهد كرد; در رفع مفاسد قوى تر و در جلب مصالح، مصمم تر خواهد بود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ رشحات البحار، كتاب الانسان و الفطرة، ص 38.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  6  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

   بر عكس، عشق بر اساس شناخت و فهم سطحى نمى تواند زمينه جلب مصالح انسانى را به وجود آورد. زيرا شخصى كه به خود شناخت صحيح ندارد، نگاهش به خود غير واقعى است. لذا نحوه عشق او به خود صحيح نيست. آنچه را مضر به رشد و كمالش هست، مفيد پنداشته و آنچه را دارى مصلحت است، مفسده مى بيند. توضيح مطالب فوق، طى مطالب آينده روشن تر خواهد شد.

   انسان داراى ادراكات گوناگونى بوده و نوع عشق انسان به خود ـ يا هر چيز ديگر ـ تابع نوع ادراكى است كه در نفس ظهور يافته است. بر همين اساس، عشق داراى انواعى است. چنانكه ادراكات را در چهار قسم خلاصه كنيم، چهار نوع عشق خواهيم داشت:

1ـ عشق حسى

2ـ عشق خيالى

3ـ عشق عقلانى

4ـ عشق عرفانى.

   البته ادراكات به حسب شدت و ضعف داراى مراتبى هستند

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  7  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كه قهراً عشق نيز در هر يك از انواع فوق داراى مراتبى خواهد بود.

   شناخت حسى و خيالى، فطرت عاشقه را، در حد احساس و خيال به ظهور فعلى مى رساند و معرفت عقلانى و عرفانى بر آن فطرت، فعليت عقلانى و عرفانى مى دهد.

   عشق در شأن انسان، عشق عقلانى و عرفانى است نه حسّى و خيالى ثمره ماندن در عشق حسّى و خيالى، ماديگرايى و دنياگرايى است. در صورتى كه عشق عقلانى، خداگرايى و آخرت گرايى را در نفس شكوفا مى سازد و عشق عرفانى، وصال به معشوق و معبود حقيقى را به همراه دارد.

   انسان، در عين حال كه عاشق خويش است و به خود محبّت مفرط دارد، به آنچه زيباست عشق مىورزد. در مرحله عشق حسّى، طالب زيباييهاى ظاهرى و مادّى بوده و در مرحله خيال، به زيباييهاى موجود در ذهن روى مى آورد. چنانكه در مرتبه عشق عقلانى، عاشق حُسن معنويّت و جمال حقّ است.

*   معشوق انسان كيست؟

   با توجه به اين حقيقت كه انسان عاشق خويش است، و

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  8  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

معشوق خودش; اين نكته براى انسان مخفى نيست كه ماندن در خود، آرامش و اطمينان ايجاد نمى كند. در صورتى كه يكى از نشانه هاى معشوق اينست كه با وصال به او، سكونت نفس و آرامش قلب حاصل شود. درست است كه انسان عاشق خود است، لكن اين عشق هدف نيست، بلكه طريق و راه رسيدن به عشق برتر است.

   براى يافتن معشوق حقيقى لازم است صفات و خصوصيات او را مشخص سازيم. راه شناخت معشوق خواسته فطرى ماست. اگر خواسته اى خارج از درون و فطرت بر نفس ما تحميل شود، هرگز تعيين كننده هدف نخواهد بود.

   خواسته تحميلى، خواسته حقيقى نفس نيست; لذا بايد ديد، فطرت چه خواسته اى دارد و براى او كدام معشوق با چه خصوصياتى مى تواند مطلوب باشد.

   نفس انسان، داراى خواسته هاى بسيار و متضادى بوده و تمام آنها نمى توانند تعيين كننده معشوق حقيقى باشند، زيرا تعيين مطلوب واحد با توجه به تضاد خواسته هاى نفس غير ممكن است. بنابراين، يك فطرت در ميان فطرتها و ميلها بايد شاخص مطلوب

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  9  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

باشد.

   غرايزى در بعد حيوانى و فطرتهايى در بعد انسانى، فطرت عاشقه را احاطه كرده اند و هر كدام از آنها نفس را به سوى خواسته و مطلوب خود مى كشانند. اين كه در اجتماع، مردمى را مى بينيم كه تمام همتشان كنز و تمركز ثروت است; يا گروهى با تمام وجودشان به رياست و مقام مى انديشند و در پى آن هستند; و اشخاصى محو زيباييهاى طبيعى و شهوى شده اند و... بدان جهت است كه فطرت عاشقه را به سمت آن غريزه خاص هدايت كرده اند و معشوق حقيقى خود را در ثروت، رياست، ماه رويان و... مى بينند. يا برخى همتى بالاتر داشته، علم را به عنوان تنها معشوق برمى گزينند...

   انسان متأثر از افكار اجتماعى، سياسى، مكتبى و... طبيعى است كه به جانب چنين مطلوبهايى حركت خواهد كرد. امّا قبل از اين كه اجتماع، سياست، مكتب و... خواسته غريزى و فطرى را بر ديگر خواسته ها ترجيح دهد، عقل بايد وارد صحنه تضاد خواسته ها شده و با مقدم داشتن عالى ترين خواسته، نزاع را حل كند، آن را اصل و اساس قرار داده و بقيه را تابع آن نمايد.

   در ميان فطرتها، عقل خواسته اى را برمى گزيند كه معقول

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  10  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

او باشد. خواسته هاى مرحله حس، خيال و وهم مورد انتخاب عقل نخواهد بود. عقل، جداى از شناخت حسّى و خيالى، حكم مستقل دارد; اگر حس و خيال به امور جزئى و مادّى نظر دارند، عقل نظرش بسيار عالى است. به بيان بلند اميرالمؤمنين(عليه السلام) «ألْعَقْلُ رُقِىٌّ إلى عِلِيينَ(1); عقل باعث ارتقاء به سوى عليين است.»

   عقل به مقام بلند انسانى نظر انداخته و به تجزيه و تحليل مسائل مى پردازد. آنان كه در بررسى مسائل به عقل توسل مى جويند، هدايت مى شوند و نجات پيدا مى كنند; «ألْعَقلُ يَهْدي وَ يُنْجي(2); عقل هدايت كرده و نجات مى دهد.»

   «انسان به حسب وجدان و فطرتش طالب كمال و حسن و جمال است، به گونه اى كه اگر به كره زمين احاطه پيدا كند و به هر چه كمال و جمال در آن است، نايل آيد، باز آرام و قرار نمى گيرد... عشق به كمال و جمال از لوازم وجود انسان است و هرگز از او مفارقت نمى كند... اگر به گفتار فطرت گوش فرا دهيم به زبان وحى و الهام و با

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ شرح غرر درر آمدى، ج 1، ص 350، شماره 1325.

2ـ شرح غرر درر آمدى، ج 2، ص 152، شماره 2151.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

صداى رسا مى گويد: من عاشق كمال و جمال خالص هستم، من طالب حسن نامتناهى و خير بى پايانم(1).»

   آرى! فطرت عاشقه انسان، جمال نامتناهى را طالب است، عشق به موجود محدود و جمال و زيبايى محدود بايد تابع عشق به جمال و حسن و زيبايى نامتناهى باشد. زيرا جمال هر وجودى شعاعى از حسن جمال خداست. به عنوان مثال: اگر ما به جسم و بدن خودمان علاقمنديم و خير و سلامت آن را مى طلبيم، نه به خاطر نفس آن جسم و بدن است، بلكه متعلق به روح و حقيقت ماست. عشق ما به جسم بايد تابع عشق ما به حقيقت ما باشد. بر اساس همين قاعده و مطلب، عشق به بدن بايد فداى عشق به روح انسانى گردد، كه با فدا شدن آن، روح عروج كرده و در جوار رحمت خاص خداى متعال تا ابد در آرامش به سر مى برد.

   خدا محبوب حقيقى فطرت عاشقه ماست و بر اساس قاعده فوق عشق به هر موجودى بايد تابع حبّ به خدا باشد; محبوب ذاتى و اصلى انسان ذات پروردگار عالم است. اين مطلبى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ رشحات البحار، كتاب الانسان و الفطرة، صص 39 ـ 38.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  12  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

است كه عقل و فطرت توحيدى به آن حكم مى كند و تخلف از آن، ظلم و ستم به خود و خدا بوده و شخص مرتكبِ چنين ظلمى مستحق مذمّت و عقاب است.

   امام زين العابدين(عليه السلام) در «مناجات المريدين» به اظهار وَلَهْ و شوق به حق پرداخته، چنين عرض مى كند:

   «... وَ لِقاؤُكَ قُرَّةُ عَيْني وَ وَصْلُكَ مُنى نَفْسي وَ إِلَيْكَ شَوْقي وَ في مُحَبَّتكَ وَ لَهي هَواكَ صَبابَتي وَ رِضاكَ بُغْيَتي وَ رُؤَيتَكَ حاجَتي وَ جِوارُكَ طَلَبي وَ قُرْبُكَ غايَةُ سُؤْلي وَ في مُناجاتِكَ رَوْحي وَ راْحَتي وَ عِنْدَكَ دَواءُ عِلَّتي وَ شِفاءُ غُلَّتي و بَرْدُ لَوْعَتي وَ كَشْف كُرْبَتى...;

   ] خدايا[ ملاقات و ديدار تو روشنى چشم من، و وصالت آرزوى جان من است; و اشتياقم به سوى توست; و شيفته دوستى تو و دلداده هواى تو هستم; مقصود و مطلوبم رضا و خشنودى توست; حاجت و نيازمنديم ديدن تو، و خواسته ] وجودى و فطرى ام[ جوار تو، و نهايت خواهشم قرب توست; خرّمى، نشاط، آرامش و راحتى ام در مناجات با توست; دواى درد من، شفاى سوز جگرم و خنكى سوز دلم و گشايش غمهايم، نزد توست...»

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  13  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

   و در «مناجات المفتقرين» عرض مى كنند:

   «... وَ غُلَّتي لا يُبّردُها إلاّ وَصْلُكَ وَ لَوْ عَتي لا يُطفيها إلاّ لِقاءُكَ وَ شَوقي ألَيْكَ لا يَبُلُهُ إلاّ الْنَّظَر إلى وَجْهِكَ وَ قَراري لا يَقِرُّدونَ ذنُوي مِنْكَ(1)...;

   جز وصال تو سوز سينه ام را خنك نكند، جز لقاى تو آتش دلم را خاموش نگرداند، جز نظر به وجه تو اشتياقم را سيراب نسازد، و جز به قرب تو قرار ندارم...»

   اين دو قسمت از مناجات امام(عليه السلام) در بردارنده نكاتى است كه بيانگر معيار و خصوصيات محبوب حقيقى، ذاتى و نهايى انسان، و پاسخ صريح به اين سؤال است كه معشوق انسان كيست؟

   محبوب حقيقى انسان كسى است كه انسان با وصال و لقاى او و قرار گرفتن در جوارش آرام بگيرد و نفسى مطمئن پيدا كند; عشق به چنين محبوبى در بنيان وجودى ما سرشته شده است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ مفاتيح، مناجات خمس عشرة. كه منقول و منسوب به حضرت على بن الحسين(عليهما السلام)است.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  14  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

   و چه زيباست اين شعر عارفانه و عاشقانه حضرت امام خمينى(رضي الله عنه) كه:

جز عشق تو هيچ نيست اندر دل ما *** عشق تو سرشته گشته اندر گل ما(1)

*   اخلاق و عشق

   در اين جا لازم است به توجيه اخلاقى مثبت و منفى اقسام عشق بپردازيم به عبارت ديگر، به بررسى انواع عشق در دستگاه اخلاق اسلامى بنشينيم و جهات مثبت و منفى آنها را از يكديگر جدا كرده، ديدى سالم نسبت به مسئله عشق به دست آوريم و زمينه اى مثبت جهت رشد انسانى فراهم سازيم.

   تمام خواسته هاى فطرى و غريزى انسان، در جهات مثبت و منفى، تابع كيفيت ادراكى اوست. اگر فهمى صحيح و ادراكى شايسته از دين خواهى و كمال خواهى داشته باشيم، خواسته هاى فطرى ما تابع معارف دين و انگيزه ما در برآوردن خواسته ها الهى خواهد بود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ «باده عشق»، اشعار عارفانه منسوب به حضرت امام خمينى(ره).

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  15  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

   امّا اگر افكار موجود در نفس، شهرت خواهى و دنياطلبى باشد، شكّى نيست كه نفس اشتياق به ارضاى خواسته ها از هر طريق ممكن پيدا كرده و به انحراف كشانده مى شود. البته ادراكات عقلانى در صورتى كه عقل به طور دقيق مصلحت و مفسده را تشخيص دهد، جهت انسانى خواهد داشت; امّا فهم عرفانى كه فهمى شهودى است، هيچ خطا و اشتباهى در آن راه ندارد و صاحب چنين علم و ادراكى در ارضاى خواسته هاى فطرى، گناه و اشتباط و خطا نخواهد داشت، مانند انبياى عظام و ائمه معصومين(عليهم السلام) كه معصوم از خطا و گناه بوده اند.

   بيشترين اشتباهات و خطاها در شناخت حسّى و خيالى است; آن گاه كه به طور مستقل و جدا از تحليلهاى عقلى مورد توجه قرار گيرند. بنابراين، براى اين كه سمت خواسته هاى فطرى و غريزى نفس، كمال انسانى و قرب خداوند متعال باشد، بايد در كانال درك عقلى و در نهايت عرفانى قرار گيرند. تحليل خواسته ها در مرتبه فهم عقلى، سبب مى شود كه انسان با پيروى از احكام دين به برآوردن آنها قيام كند.

   انسان در مرحله حس و خيال، دنيا را عظيم و بزرگ مى پندارد; ولى آن گاه كه به تجزيه و تحليل عقلى دنيا مى پردازد،

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  16  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آن را فانى، زودگذر و پست مى بيند. اين كه فرموده اند: «حُبُّ الدُّنْيا رأْسُ كُلِّ خَطيئَة»(1) (دنيا سرمنشأ هر خطايى است) آن دنيايى است كه مُدرَك و معلوم حس و خيال باشد; نه دنياى مورد شناخت عقل و عرفان.

   انسان، يا بايد با كمك عقل به شناخت حقيقت برسد، و خواسته هاى خويش را تابع آن گرداند. و يا با شناخت تعبّدى ـ كه از رهبران دين مى شنود ـ راه حقيقت را طى كند و الاّ در مرحله احساسگرايى و خيالگرايى خواهد ماند.

   پشيمان شدن اهل جهنم از اعمال و رفتارشان در اين دنيا، نمونه بارزى از احساسگرايى و خيالگرايى آنان است; بنگريد: «وَ قالُوا لَوْ كُنّا نَسْمَعُ أوْ نَعقِلُ ما كُنّا في أَصْحابِ السَّعير(2);

   و گويند اگر مى شنيديم يا تعقل مى كرديم، از اهل و اصحاب جهنم سوزان نبوديم.»

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ شرح غرر، ج 3، ص 395.

2ـ سوره ملك، آيه 11.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  17  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

*   عشق حسى و خيال

   آنچه عشق حسّى و خيالى به آن تعلق مى گيرد، جمال و زيباييهاى ظاهرى است و آنچه با بُعد مادّى انسان ملايم و سازگار بوده و براى آن خير و كمال شمرده مى شود، متعلق عشق حسّى و خيالى است. وجود چنين عشقى در انسان، طبيعى بوده و با مرتبه نازل وجود او عجين شده، لذا مورد مذمّت نيست، چنانكه مدح هم نمى شود.

   حُسن و قبح، مدح و ذمّ در نحوه و كيفيت به كارگيرى آن است. اگر نظر به اين دو نوع عشق، استقلالى باشد، بدين معنا كه شكوفايى آنها محور زندگى انسان قرار گرفته و حيات معنوى از اين ديدگاه توجيه شود، به كارگيرى اين نوع از عشق مورد مذمّت عقل و شرع بوده و به قبح توصيف خواهد شد. امّا اگر نگرش به آن دو، تبعى باشد، بدين معنا كه در كنترل دين و عقل در آيد و وسيله و راه جهت رسيدن به محبت الهى باشد، موضوع حسن و نيكويى اخلاقى قرار خواهد گرفت. بنابراين، نظر استقلالى به عشق حسّى و خيالى داراى ارزش اخلاقى منفى بوده و نظر به آن در صورتى كه منتهى به محبت الهى شود، از ارزش اخلاقى مثبت برخوردار است.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  18  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

   انسانى كه به خود، عشق حسّى و خيالى داشته باشد، عشق او به جهان و هستى در همان حد خواهد بود، زيرا نگاه انسان به هستى، بالاتر از نگاهش به حقيقت خودش نخواهد بود. آن گاه كه عشق حسّى و خيالى به خود و هستى، محور حيات انسان قرار گيرد، در ديد او تمام خيرات و خوبيها و جمال و زيباييها، محدود به ظواهر دنيا بوده و همان امور مادّى، مناسب و سازگار با طبع او مى باشد و چنين مى پندارد كه كمال و خير او در آنهاست; «يَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَيوة الدُّنيا وَ هُمْ عَنِ الاْخِرَةِ هُمْ غافِلونَ(1).»

   تحليل افكار و اعمال اين شخص نشان مى دهد كه:

   1ـ تمام توجهش به منابع دنيوى و تمام همتش ارضاى خواسته هاى غريزى در محدوده مادّى دنيا مى باشد.

   2ـ به جهت نداشتن تحليل صحيح از دين، آن را منافى با محور بودن عشق حسّى و خيالى ديده و با حالت تنفّر و انزجار از آن مى گريزد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره روم، آيه 7.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  19  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

   3ـ افكار موجود در نفسش، شهوت خواهى و دنياطلبى بوده و در عمل، ] يا عقيده[ تمام امكانات مادّى و معنوى را در انحصار حيات دنيوى قرار مى دهد.

   4ـ محبت و عشق او به انسانها در حدودى است كه ابزار خوبى براى دنياطلبى و عشق شهوى او باشند.

   5ـ به روح انسانى و خواسته ها و ميلهاى آن توجّهى ندارد. لذا شكوفايى در فطرتهاى انسانى را طالب نيست.

   6ـ مصاحب و رفيق و همنشين كسانى مى شود كه او را به سمت خواسته هاى شهوى هدايت كرده، تقويت كننده ميلهاى حيوانى او باشند.

   «فرويد» مؤسس مكتب آزادى جنسى در غرب، نمونه بارز چنين شخصى است. درك او از انسان و هستى در محدوده حس و خيال است، لذا عشق غريزى را يگانه راز هستى انسان مى داند و خير و كمال انسان را در ارضاى آن محصور مى كند.

   جوان عزيز! خوب بينديش كه دنياى متمدّن ـ كه مدّعى رشد دانش و علم است ـ چگونه انسان رااز مقام بلند الهى او تنزل داده تا حدى كه فقط بايد بپوشد; بخورد; بخوابد; و عشقى در حدود خواسته هاى شهوى و حيوانى داشته باشد.

   آيا چنين عشقى آرامش دهنده و مداواكننده دردهاى روحى انسان است؟ آيا چنين عشقى قادر است پاسخگوى خواسته

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  20  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نامتناهى فطرت عاشقه باشد؟ تفكر كن و پاسخ بده.

   اميرالمؤمنين(عليه السلام) درباره چنين عشقى فرمود:

   «... أَقبَلوُا عَلى جِيفة قَدافْتَضَحُوا بِأَكْلِها واصْطَلَحُوا عَلى حُبِّها وَ مَنْ عَشِقَ شَيئاً أَعْشى بَصَرَهُ وَ أَمْرَضَ قَبْلَهُ فَهُوَ يَنْظُرُ بِعَيْن غَيْرِ صَحيحَة وَ يَسْمَعُ بِاُذُن غَيْرِ سَميعَة، قَدْ خَرَقَتِ الشَّهَواتُ عَقْلَهُ وَ أماتَتِ الدُّنْيا قَلْبَهُ...(1);

   ... رو به مردارى(دنيا) آوردند كه به خوردن آن رسوا گشتند و به دوستى آن اتفاق نمودند. هر كه عاشق چيزى شود، بينايى او را كور ساخته ودلش را بيمارمى كند(به طورى كه عيب آن را ننگريسته، زشتيش را نيكو ببيند) پس او با چشمى مريض و غير صحيح مى نگرد و با گوشى كه ] حقايق را [نمى شنود، مى شنود. خواهشهاى بيهوده، عقل او را دريده و دنيا دلش را ميرانده است...»

   عشق حسّى و خيالى آن گاه كه هدف واقع شود، دل را مى ميراند و مانع حقيقت پذيرى انسان مى شود. تا جايى كه او را بنده ذليل در برابر تجملات دنيا و دنياداران قرار مى دهد. چنانكه فرمودند:

   «وَ وَلَّهَتْ عَلَيْها نَفْسَهُ فَهُوَ عَبْدٌ لَّها وَ لِمَنْ في يَدِهِ شىْءٌ مِّنْها(2);

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ نهج البلاغه فيض الاسلام، خطبه 108، ص 330.

2ـ نهج البلاغه فيض الاسلام، خطبه 108، ص 330.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  21  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

   نفس او شيفته دنيا شده است; پس، او بنده دنيا و بنده كسى است كه متاعى از دنيا در دستش هست.»

   انسان زمانى از اين دام رها خواهد شد كه اين دو نوع عشق را محور قرار ندهد و تابع عقل و شرع گردد. تجزيه و تحليل اين دو نوع عشق بايد در دستگاه عقلانى و عرفانى انجام گيرد تا انسان از انحرافى كه توسط ماندن در اين دو عشق به وجود مى آيد، آگاه شود و گرفتار جهات منفى ياد شده نگشته و نفسش دچار آفت بى دينى و گناه نشود; «رأْسُ الاْفاتِ اَلْوَلَهُ بِالدُّنْيا(1);

   سرمنشأ آفات، وَلَه و عشق به دنياست.»

   اين وَلَه در اثر همان عشق حسّى و خيالى است كه محور حيات و زندگى واقع مى شود و رها شدن از چنين عشقى، پرهيزكارى و عفت داشتن و رسيدن به مقام شهادت و ثواب شهيد است. چنانكه از رسول گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله وسلم) نقل شده است:

   «مَنْ عَشِقَ فَكَتَمَ وَ عَفَّ فَماتَ فَهُوَ شَهيدٌ(2);

   كسى كه به كسى يا چيزى عشق ورزد و عشقش را كتمان كند، و در آن مورد، عفت و پاكدامنى داشته باشد ]  و اگر آلوده به گناه و زشتى نگردد[ در آن حال بميرد، شهيد از دنيا رفته است.»

   «مَنْ عَشِقَ وَ كَتَمَ وَ عَفَّ وَ صَبَرَ غَفَرَاللّهُ لَهُ أَدْخَلَهُ الْجَنَّةُ(3);

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ شرح غرر و درر، ج 4، ص 54.

2ـ كنزالعمّال، ج 3، ص 372، شماره 6999  .

3ـ كنزالعمّال، ج 3، ص 373، شماره 7002.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  22  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

   كسى كه عشق ورزد و آن را كتمان كند، عفيف و پاكدامن باشد و ] در عفت و كتمان[ صبر كند، خداوند او را مى بخشد و داخل بهشت مى گرداند.»

*   عشق عقلانى

   در حديثى از رسول گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله وسلم) و در روايتى از اما صادق(عليه السلام) راجع به عقل وارد شده است: «اول موجودى را كه خداوند آفريد، عقل بود».

   طبق بيان فوق، نزديكترين موجود به خداى متعال عقل است، خداوند ـ كه محبوب حقيقى است ـ قبل از اين كه در موجودى جلوه و ظهور كند، در عقل تجلّى يافته است. لذا عقل، جميع خيرات و كمالات الهى را در خود مشاهده مى كند. به همين جهت واله و شيفته حق است و فقط نظر به جمال و جلال خداوند دارد. به نظر مى رسد كه اهميت عقل در بيان رهبران معصوم(عليهم السلام) به همين جهت باشد.

   «بِالْعَقلِ تُنالُ الْخَيْراتِ(1);

   به وسيله عقل، مى توان به خيرها نايل شد.»

   «أَعْقَلُ النّاسِ أقْرَبُهُمْ مِنَ اللّهِ(2);

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ شرح غرر و درر آمدى، ج 3، ص 205.

2ـ شرح غرر و درر آمدى، ج 2، ص 443.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  23  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

   عاقلترين مردم، مقروبترين آنها به خداست.»

   «أَسْعَدُ الناسِ اَلْعاقِلُ;(1) عاقل، سعادتمندترين مردم است.»

   بنابراين، درك عقلى در انسان، راه نفس را به سوى خيرات و كمالات دينى و معنوى باز مى كند. وقتى دين و مسائل گسترده آن در ابعاد مختلف، و در دستگاه عقلانى انسان تجزيه و تحليل مى شود; و آن گاه كه هستى در اين دستگاه تفسير مى شود. جمال و زيباييهاى آن مورد توجه نفس قرار مى گيرد. هر چند نفس در مرحله حس و خيال، از درك چنين كمالها و زيباييهايى محروم است; ولى در مرحله شناخت عقلى به چنين دركى نايل شده و عشق عقلانى ظهور فعلى مى يابد، و انسان با فهم صحيح از محبوب حقيقى (خداى متعال) ـ كه دين مروّج آن است ـ متوجه آن مى گردد، و به انجام وظايفى قيام مى كند كه محبوب را خشنود نمايد. و چون شيفته و واله جمال و جلال اوست، جستجو مى كند تا نزديكترين راه را جهت رسيدن به او انتخاب كند و همان نزديكترين راه، نظر به جمال و كمال ذاتى خداوند است.

   درست است كه توجه به كمالها و زيباييهاى طبيعت و نفس، انسان را به كمال و جمال مطلق راهنما مى شوند، زيرا آيه و نشانه اويند،اماچون راه،غيرازهدف است، وصالوقرب سريع انجام نمى گيرد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ شرح غرر، ج 2، ص 379.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  24  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

   آن جا كه راه وصال، توجه به خود هدف باشد، وصال به حق خالصانه انجام خواهد گرفت و چنين راهى نزديكترين راه است.

   امام سجاد، زين العابدين(عليه السلام) كه از دوستان حقيقى حق است به حسب نقل دست نياز به جانب محبوب و معبودش دراز كرده، عرض مى كند:

   «إلهى فاسْلُكْ بِناسُبُلَ الْوُصُولِ إلَيْكَ وَ سَيِرّنا في اَقربِ الطُّرُقِ لِلْوُفودِ عَلَيْكَ قَرِّبْ عَلَينا الْبَعيدَ و...(1); معبودا! ما را به راهى بدار كه به وصال تو نايل شويم. و ما را از نزديكترين راه براى رسيدن به خودت سير ده. و دور را بر ما نزديك گردان...»

   در مرتبه عشق عقلانى، انسان شيفته عبادت است، زيرا عبادت زمينه و شرط لازم جهت قرب به خداى متعال و وصال به او است. رسول گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله وسلم)فرمود:

   «أَفْضَلُ النّاسِ مَنْ عَشِقَ الْعِبادَة فَعانَقَها وَ أَحَبَّها بِقَلْبِهِ وَ باشرَها بِجَسَدِهِ وَ تَفَرَّغَ لَها فَهُوَ لا يُبالي على ما أَصْبَحَ مِنَ الدُّنْيا عَلى عُسْر أمْ على يُسْر(2);

   با فضيلت ترين مردم كسى است كه عاشق عبادت باشد; آن را در آغوش بگيرد و به دل دوست بدارد و با بدنش مباشر گرداند (و انجام

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ مفاتيح، مناجات المريدين.

2ـ كافى، ج 2، باب العيادة، ص 83، روايت 3 به طبع تهران (آخوندى).

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  25  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

دهد) و براى آن فارغ ] از غير [شود (فراغت فراهم كند). پس ] چنين شخصى[ باك ندارد كه دنيا را با سختى يا به آسانى بگذراند.»

   عاشق در مرحله عشق عقلانى، نگاهى زيبا به خود و هستى دارد. او غرايز و مرتبه حيوانى را ابزار رشد انسانى قرار داده و از آن استفاده و بهره بردارى مى كند. در غير اين صورت توجهى به آنها ندارد. و چنانچه وسيله انحطاط قرار گيرند، به مبارزه سخت با آنها برمى خيزد. توجه او به روح انسانى است كه حقيقت ملكوتى را داراست و مى تواند مظهر صفات محبوب باشد و قابليت دارد محل خوبى براى ظهور صفات الهى بوده و جايگاه ظهور جمال و زيبايى حق قرار گيرد. انسانى كه خدا را محبوب حقيقى قرار مى دهد، قهرى است كه نظرش به دنيا، استقلالى نخواهد بود، بلكه آن را نشانه حق و وسيله اى جهت وصال حقّ خواهد دانست.

   انسانى كه با تماشاى جلال و جمال خدا كه از جمال هستى هر پديده اى زيباتر است، آرام مى گيرد، چگونه مخلوقى را معشوق خويش قرار دهد كه شعاع وجودى او محدود است. لذا سيّدالساجدين(عليه السلام) در «مناجات الذاكرين» عرض مى كند:

   «إلهى بِك هامَتِ الْقُلوُبُ الْوالِهَةُ وَ عَلى مَعْرِفَتُكَ جُمِعَتِ الْعُقُولُ الْمُتَبايِنَةُ فَلا تَطْمَئنُّ الْقُلُوبُ إلاّ بِذِكْراكَ وَ لا تَسْكُنُ النُّفُوسُ اِلاّ عِنْدَ رُؤْياكَ...;

   خدايم! دلها، شيفته و باخته تو شدند; عقلهاى مختلف بر معرفت تو

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  26  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اتفاق كردند; دلها جز به ياد تو مطمئن و آرام نگردند و نَفْسْها جز به رؤيت و يقين به تو آرامش نيابند.»

   هستى هر پديده اى در ديدگاه عاشق، شعاعى از ظهور جمال خدا بوده و آن را طريق رسيدن به صاحب شعاع قرار مى دهد.

   طلب كردن جمال و زيبايى معشوق به اين است كه عاشق در تمام ابعاد، رنگ معشوق را پيدا كند و آن به اينست كه در انديشه و عمل تابع باشد; آنچه را كه مى پسندد بگويد و در رفتار فردى، اجتماعى، سياسى، اقتصادى و فرهنگى آن را پياده كند. و آنچه را كه او نمى پسندد، ترك بگويد.

   آنچه عاشق را به پرستش خالص محبوبش مى كشاند، خوف از عدم وصال است. ترس از اين دارد كه نكند، در انديشه و رفتار، مورد رضايت او قرار نگيرد و مى ترسد كه نه فقط مسير را دورتر و حركت را كندتر نمايد، بلكه احياناً ايجاد وقفه و سكون نمايد. لذا در تمام حالات، مراقب گفته ها، اعمال و... خود است; خود را قربانى هر انديشه و عقيده و عملى نمى كند. اينها را از منبعى مى گيرد كه مطمئن است در آنها اشتباه و خطا راه ندارد، زيرا رضايت محبوب در چيزى است كه او مى خواهد و علم به خواسته او يا از طريق وحى است، و يا الهام، و يا شناخت معارف دين از طريق مورد اعتماد.

   اگر عاشق، كسى باشد كه راه وحى و الهام به روى او بسته

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  27  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

است، به شناخت معارف از منبع مطمئن آن تمسّك مى جويد. پيامبران و رسولان الهى(عليهم السلام) اين والهان كوى حق، از طريق وحى بلاواسطه، و ائمه معصومين(عليهم السلام) با واسطه رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) و يا از طريق الهام، و ديگر انسانها با گرفتن معارف و تكاليف دينى از آ نها، رضايت محبوب را در بعد انديشه و عمل به دست مى آورند. در ديدگاه فرهنگ و مذهب ما، منبع مورد اعتماد، امامان معصوم(عليهم السلام)هستند.

   «ألسَّلامُ عَلى مَحالِ مَعْرِفَةِ اللّهِ وَ مَساكِنِ بَرَكَةِ اللّهِ وَ مَعادِنِ حِكمةِ اللّهِ وَ حَفَظَةِ سِرِّ اللّهِ وَ حَمَلَةِ كِتابِ اللّهِ وَ أوْصياءِ نَبي اللّهِ وَ ذُريَّةِ رَسُولِ اللهِ(صلى الله عليه وآله وسلم) وَ رَحَمَة اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ(1);

   سلام بر جايگاههاى شناخت خدا، مساكن بركت خدا، معادن حكمت خدا، حافظان سرّ خدا، حاملان كتاب خدا، اوصياى پيامبر خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) و ذريه رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) درود خدا بر او و آلِ او و رحمت خدا و بركات او.»

*   عشق عرفانى

   ثمره حركت عملى در عشق عقلانى، عشق عرفانى است. اگر در عشق عقلانى انسان عالم به جمال و صفات حق، و شيفته آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ زيارت جامعه كبيرة.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  28  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

است، در عشق عرفانى به شهود آن جمال و صفات نايل مى شود.

   اين عشق، ثمره مكارم اخلاق و حسن خلق دينى، و ثمره ايمانى است كه در پرتو عشق عقلانى ظهور يافته; ايمانى كه به فرموده رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) لباسش تقوا، و زينت آن حيا و ثمره اش علم است(1).

   عشق عرفانى، نفى هرگونه حجاب و تعلق مادّى و دنيوى است; آنان كه به مقام شهود راه يافته، و حجابها را از ميان برداشته و دانش را از محضر او آموخته اند، حق بودنت دين را مى يابند.

   «وَ يَرى الَّذينَ أوتُوا الْعِلْمَ الَّذي أُنزِل إلَيكَ مِنْ رَبّكَ هُوَ الْحَقَّ...(2);

   آنانى كه علم داده شده مى بينند آنچه به تو نازل شده حق است.»

   در تفسير صافى، مصداق آيه را حضرت اميرالمؤمنين(عليه السلام) قرار داده است(3). كه تصديق نمود رسول خدا را به آنچه بر آن بزرگوار نازل شده است آن حضرت كسى است كه به مقام شهود حق نايل آمده و مى بيند كه آنچه بر پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم) نازل شده حق است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ المحجة البيضا، ج 1، ص 14 و قال(صلى الله عليه وآله وسلم) ، الايمان عريان و لباسه التقوى و زينته الحياء و ثمرته العلم.

2ـ سوره سبأ، آيه 6  .

القمّى قال هو اميرالمؤمنين(عليه السلام) صدّق رسول الله(صلى الله عليه وآله وسلم) بما انزل الله عليه. ص 372، ج 2.

اشتراک نشریات رایگان

سامانه پاسخگویی