تعليم و تربيت و سياست(16)

تعليم و تربيت و سياست

دوره هشتم، شماره شانزده

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 2 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

نام جزوه: تعليم و تربيت و سياست

نويسنده: هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر: مؤسسه در راه حق قم - تلفن 2-7743221

تيراژ: 20000 جلد

تاريخ چاپ : زمستان 77

قطع: جیبی

ـــــــــــــــــــــــ

تعريف سياست

هدف در سياست اسلامى

شروع رشد سياسى

نقش تربيت در تشكيل حكومت

نقش حكومت در تربيت

وظايف حاكم و زمامدار

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 3 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

تعريف سياست

«سياست» در لغت به معناى « حسن تدبير و كاردانى» آمده است; انسان سايس يعنى كاردان، مصلحت انديش. و نيز سياست به معناى حكومت دارى، به تدبير امور مردم پرداختن هم آمده است(1).

سياست دراصطلاح، «نوعى تدبيراست كه هرشخصى رابه آنچه استحقاق دارد قانع كرده واو رابه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - فرهنگ معين.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 4 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

حق خويش برساند، ودست تعدّى و تصرّف رااز حقوق ديگران كوتاه كند وبه جهت تعاون درامورمملكت واجتماع، هرشخصى رابه شغلى كه در شأن اوست مشغول نمايد(1)».

سياست اگر از روى پارسايى و تقوا باشد و بر اساس امر و نهى الهى انجام گيرد، سياست الهى است و اگر محّرك در سياست غير از اين باشد; نام آن محّرك، بر آن گذاشته خواهد شد.روى اين لحاظ، سياست را به اقسام و انواع مختلف تقسيم كرده اند. در سياست الهى، غرض، رساندن مردم به سعادت و همچنين به فعليت رساندن نيروهاى انسانى درجهت حق است ولى در سياست هاى غيرالهى، منظور، رسيدن به آن چيزى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - اخلاق ناصرى، ص 210.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 5 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

است كه شخص يااشخاص سايس،آن راهدف مى پندارند.

هدف در سياست اسلامى(الهى)

خداوند متعال موجودات را آفريد و آنها را در راه محبّت خويش برانگيخت(1)، و حكمت او بر اين تعلّق گرفت كه هر موجودى را از داشتن قوانين لازم در جهت هدايت بهره مند گرداند تا به كمال شايسته خويش برسند.

انسان به عنوان يك موجود از اين لطف و حكمت خداوندى مستثنا نيست; حكمت او در باره انسان اقتضا مى كند كه نظم داشته باشد و نيروهاى او معطّل

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - از دعاى اوّل صحيفه سجّاديه.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 6 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

نماند، بلكه به ظهور برسد و در نهايت به كمال شايسته اش كه قرب الهى است نايل گردد و دين توسّط رسولان الهى به همين منظور فرستاده شد تا انسان در سايه آن به نيك بختى و سعادت برسد.

«قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحى إلىَّ أَنَّما إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَاسْتَقِيمُوا إِلَيْهِ وَاسْتَغْفِرُوهُ...(1)»; بگو (اى رسول ما): جز اين نيست كه من هم بشرى مثل شما هستم ]ولى[ به من وحى مى شود كه معبود شما معبودى واحد و يكتاست. پس، همه به راه مستقيم او ]بسيج [شويد و از او آمرزش بطلبيد.

دين براى پياده كردن بسيارى از قوانين فردى و تمام قوانين اجتماعى ناچار از يك سياست و حكومت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره فصّلت، آيه 6.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 7 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

است; لذا اسلام، سياست الهى را به اجرا مى گذارد، زيرا خدا را حاكم مطلق مى داند و پيامبران و ائمه((عليهم السلام)) حاكمانى هستند كه از جانب خدا به اين امر منصوب شده اند. و براى اين كه در زمان غيبت، دين خدا باقى بماند و احكام آن معطّل نماند، ولايت و حاكميّت فقيه جامع شرايط را براى جامعه تعيين فرموده و اطاعت او را واجب دانسته اند; زيرا او به نيابت از ولىّ زمان و حجّت خدا فرمان مى دهد و سياست جامعه را به دست دارد.

وحدت، نظم، اجراى حدود، جلوگيرى از تعدّى و تجاوز (منكرات)، پياده كردن آنچه عنوان معروف دارد، از اهداف دين است كه بايد به وسيله حاكم مدبّر و باتقوا در اجتماع پياده شود.

امام على((عليه السلام))فرمود: «غايَةُ الدِّينِ اَلاَْمْرُ بِالْمَعْرُوفِ

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 8 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

وَالْنَّهْىُ عَنِ الْمُنْكَرِ وَإقامَةُ الْحُدُودِ(1)»; هدف دين، امر به معروف و نهى از منكر و اقامه حدود است. غايت اعلاى دين همان است كه آيه فوق بيان فرموده، و آن بازگشت به راه مستقيم الهى مى باشد.

بنابراين، سياست دينى (كه در يك حكومت تبلور مى يابد) اين خواهد بود كه در جامعه، اخوت، وحدت، قسط و عدل و نظم را به وجود آورد و از ناموس و عِرض مسلمانان و آنهايى كه در پرتو حكومت هستند دفاع نمايد، حدود خدا را جارى كند و در نهايت كشور را عبادتگاه خدا قرار دهد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غرر، ج 4، ص 374، ش 6373.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 9 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

شروع رشد سياسى

اداره امور از جنبه فردى شروع، و به نظام خانواده و در نهايت به اداره اجتماع مى انجامد، كسى كه بتواند خود را به خوبى اداره كند، خواهد توانست مدير خوبى براى خانواده و اجتماع باشد. تحقّق تدبير نفس در گرو اعمال شايسته اعضا و جوارح بدن به اين است كه حدود كار آنها تعيين شود به گونه اى كه از اعتدال خارج نشوند و از اعمال ضرر زننده به انسانيّت بازداشته شوند. و در بعد روحى نيز فكر و انديشه در جهت اصلاح نفس پرورش داده شده و جان از بخل، حسد، كينه و... پاك گردد تا آن جا كه عقل بر وجود انسان حاكم شود.

امام على((عليه السلام)) به شريح بن هانى سفارش فرمود:

«بدان كه اگر نفس خويش را از بسيارى از آنچه

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 10 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

دوست مى دارد، به جهت ترس از نامطلوب و ناپسند بودن آن، بازندارى و جلوگيرى نكنى، خواهش هاى نفسانى ضرر فراوانى به تو خواهند زد. پس نفست را ـ از اين كه بسوى شهوات برود ـ مانع و جلوگير باش و به هنگام خشم و دشمنى، آشفتگى ات را مغلوب ساخته و مانع ]از ظهورش [باش (به هنگام خشم، بر نفست سخت بگير تا بر آن حاكم گردى)(1).

و نيز فرمود: «سِياسَةُ النَّفْسِ أفْضَلُ سِياسَة(2)»; اصلاح و تدبير نفس بهترين تدبير است.

همچنين فرمود: «مَنْ ساسَ نَفْسَهُ أدْرَكَ السِّياسَةَ(3)»; كسى كه نفسش را سياست كند، سياست را درك كرده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نهج البلاغه فيض الاسلام، نامه 56، ص 1040.

2. شرح غرر، ج 4، ص 135

3 - شرح غرر، ج 4، ص 209.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 11 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

است.

در جاى ديگر فرمود: «سُوسُوا أَنْفُسَكُمْ بِالْوَرَعِ(1)»; نفوس خويش را به ورع سياست كنيد.

كسى كه بخواهد مدير خانواده، يا اجتماع شود و به اصلاح آنها بپردازد و نظم، آرامش، عدالت و اعتدال را در آنها به وجود آورد، قبل از آن بايد صفات خوب اخلاقى را بر وجود خود حاكم سازد.

حضرت على((عليه السلام)) فرمود: «مِنْ حَقِّ الْمَلِكِ أنْ يَسُوسَ نَفْسَهُ قَبْلَ جُنْدِهِ(2)»; از حقى كه بر حاكم ]جامعه [هست، اينست كه قبل از حاكميت بر مردم، خويش را تربيت و تدبير كرده باشد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غرر، ج 4، ص 135.

2 - شرح غرر، ج 6، ص 25 ش 9333.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 12 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

و نيز فرمود: «مَنْ نَصَبَ نَفْسَهُ لِلْنّاسِ إماماً فَعَلَيْهِ اَنْ يَبْدَأ بِتَعْلِيمِ نَفْسِهِ قَبْلَ تَعْلِيمِ غَيْرِهِ(1)»; هركس خود را پيشواى مردم نمود، بايد پيش از تعليم ديگران به تعليم نفسش بپردازد...(پيش از آن كه به زبان، آداب را آموزش دهد، به روش و عمل آموزش دهد)...

باتوجّه به روايات فوق مى توان گفت: سياست ـ و يا به عبارت ديگر، تدبير ـ عين تربيت است; اصلاح نفس همان تدبير نفس است كه به تدبير خانواده و تدبير اجتماع منتهى مى شود و همان گونه كه اصلاح و سياست نفس بايد در همه شؤون انجام گيرد، سياست و تدبير اجتماع هم بايد در همه شؤون اجتماع صورت پذيرد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نهج البلاغه فيض الاسلام، حكمت 70، ص 1117.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 13 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

كسانى كه خويش را اصلاح نكرده، تدبير صحيح نداشته و تربيت درست نيافته اند، نمى توانند ـ و نبايد ـ به تدبير جامعه بپردازند. آن كس كه نتوانسته آرامش و اطمينان را بر روح خود حاكم سازد و از تزكيه و تدبير نفسش عاجز است، نخواهد توانست آرامش و اطمينان را در جامعه حاكم سازد.

حضرت على((عليه السلام)) فرمود: «كَيْفَ يَعْدِلُ فى غَيْرِهِ مَنْ يَظْلِمُ نَفْسَهُ(1)»; كسى كه به خويش ظلم مى كند چگونه مى تواند در مورد ديگران با عدالت رفتار نمايد.

و فرمود: أَعْجَزُ الْنّاسِ مَنْ عَجَزَ مِنْ إصْلاحِ نَفْسِهِ(2)»; عاجزترين مردم كسى است كه از اصلاح نفسش عاجز

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غرر، ج 4، ص 564، ش 6996.

2 - شرح غرر، ج 2، ص 436.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 14 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

باشد.

نقش تربيت در تشكيل حكومت

دانستيم كه سياست و تربيت، لازم و ملزوم يكديگرند، نوع تربيت در يك جامعه تعيين كننده نوع سياست آن جامعه است. هر حكومتى ناچار از داشتن نوعى تربيت و سياست است. به طورى كه اگر بخواهيم از كم و كيف يك حكومت آگاه شويم بايد به قوانين تربيتى آن حكومت توجه كنيم(1).

اسلام نيز كه به وجود آورنده حكومت است از اين قانون مستثنا نبوده و آنچه زمينه ساز حكومت اسلامى مى باشد تربيت صحيح است و حكومت، به نوبه خود

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - اگر چه در بعضى جوامع، اين مسأله ناديده گرفته شده و با اِعمال زور و قدرت و يا كودتا، حكومت تشكيل مى شود.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 15 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

حافظ و گسترش دهنده آن است(1). عمل پيامبران الهى((عليهم السلام)) زبان گوياى اين حقيقت است; پيامبر اسلام((عليهم السلام))پس از تربيت افرادى معتقد در جامعه مكّه و ايجاد زمينه تشكيل حكومت اسلامى، موفّق به تشكيل حكومت اسلامى در مدينه شد و در پرتو همين حكومت نيز قوانين تربيتى اسلام و هدايت توحيدى، سراسر جزيرة العرب آن روز را فرا گرفت. اگرچه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - بايد توجّه داشت كه مقصود از تربيت فقط مرتبه عالى آن ـ كه تزكيه نفس باشد ـ نيست بلكه مقصود، همه مراتب آن است. اين موضوع، همه افراد را شامل مى شود; چه كسى كه هستى ادراكى و ايدئولوژى مكتب را پذيرفته و با زبان اقرار كرده است ]اگرچه در عمل آن را پياده نكرده باشد[ و چه كسى كه تا حدّى به مسائل تربيتى مكتب پاى بند بوده و تا عالى ترين درجه آن ـ كه تزكيه نفس و به فعليّت رسيدن استعدادها در جهت حق باشد ـ رسيده باشد.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 16 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

گرفتارى ها، جنگ ها و رحلت آن حضرت موجب گشت تا همه مردم به گونه اى كه خواست آن حضرت بود تربيت نشوند.

بنابراين، تربيت اسلامى در جهت تهذيب نفس و رشد تقوا و ورع بوده و همين نوع تربيت پايه حكومت و سياست اسلامى قرار گرفته است.

اميرالمـؤمنين، على((عليه السلام)) طى نامه اى به مالك اشتر ـ هنگامى كه او را فرماندار مصر قرار داد تا به اصلاح امور مردم و آبادكردن شهرها و دفع دشمنان بپردازد ـ بيش از هر چيز او را امر به تقوا و ترس از خدا مى كنند(1).

از آن جا كه تقوا بر پايه كتاب (قرآن) و سنّت قرار

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نهج البلاغه فيض الإسلام، نامه 53، ص 991.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 17 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

دارد، به شخص، بينش و روشى مى دهد كه پاى بند به كتاب و سنّت پيامبر((صلى الله عليه وآله)) و ائمّه((عليهم السلام))بوده و به آن عمل نمايد. چنانكه اميرالمؤمنين((عليه السلام))طى خطبه اى به مردم فرمود:

«به خدا سوگند، من رغبتى در خلافت نداشته و علاقمند و مايل به آن نبوده ام; ولى شما مرا دعوت به آن نموده و وادار به خلافت كرديد و چون خلافت به من رسيد، به كتاب خدا و دستورى كه براى ما تعيين نموده و ما را به حكم كردن به آن امر فرموده، نظر كرده و متابعت نمودم و به آنچه پيامبر((صلى الله عليه وآله))سنت قرار داده، نگاه نموده، پيروى كردم و در اين مورد به انديشه و فكر شما و غير شما نيازمند نبودم»(1).

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نهج البلاغه فيض الاسلام، خطبه 196، ص 656.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 18 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

* نگاهى چند

1ـ نقش تربيت در ثبات حكومت: سياست آن گاه پايدار مى ماند و قوّت مى گيرد كه هماهنگ با تعليم و تربيت حركت كند; زيرا تربيت، خط و روش سياست را تعيين مى كند. سياست، با رشد تربيت، رشد مى يابد و مستحكم مى شود و با ضعف آن رو به اضمحلال و نابودى مى رود.

يك جامعه فاسد كه مردم آن قيد و بند انسانى ندارند، خواستار حكومتى مى گردند كه وسايل عيّاشى و شهوانى آنها را فراهم آورد. هرچه فساد در جامعه زياد مى شود آن حكومت مستحكم و استوارتر مى گردد و حكومت نيز به نوبه خود به اشاعه فحشا مى پردازد و حافظ بى بندوبارى مى شود. و اگر روزى مردم تصميم بگيرند كه صالح باشند و معنويت را بر خود حاكم

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 19 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

سازند و از فرمان حكومت سر باز زنند، پايه هاى حكومت رو به ضعف مى گذارد تا جايى كه با قيام ملّت متلاشى مى شود و حكومت معنوى جاى آن را مى گيرد. همين گونه است مردمى كه در جامعه اى پاى بند به معنويّت و حقيقت بوده و آن را به دست حكومتى بسپارند و افرادى را در رأس آن قرار دهند كه با تقوا و پاك باشند. تا زمانى كه مردم صالح و پاك باشند و ناظر بر حكومت و اعمال زمامداران، آن حكومت از طريق مستقيم منحرف نخواهد شد. و حكومت نيز در مقابل، به ترويج مسائل انسانى خواهد پرداخت و زمينه رشد استعدادها و به فعليّت رسيدن قواى معنوى و انسانى را فراهم خواهد آورد. مردم با تكيه بر حكومت و حكومت با اتكاى بر مردم به حياتشان ادامه خواهند داد. در جامعه اسلامى هرچند مردم تعبّد بيشترى به

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 20 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

اسلام داشته باشند و آگاه تر باشند و انسانيّت و شرف را شعار خويش سازند و به آن عينيّت بخشند، جامعه از حكومتى با معنويّت تر و صالح تر برخوردار خواهد گرديد. تا مردم مؤمن و پاك باشند و منافع اخروى را مقدّم بر منافع دنيوى سازند و ناظر و پشتيبان حكومت باشند، هيچ آسيبى به حكومت نخواهد رسيد. ولى برعكس، با ضعيف شدن تديّن اسلامى در مردم و رشد فساد در ميان آنها از فرمان حكومت عدل سر باز خواهند زد. و جامعه ايمانش را ـ كه حافظ انسانيّت اوست ـ از دست خواهد داد و حكومت عدل رفته رفته رو به زوال خواهد گذاشت.

رسول گرامى((صلى الله عليه وآله))فرمود: «كَماتَكُونُوا يُوَلّى

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 21 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

عَلَيْكُمْ(1)»; بر شما حكومت كنند آن گونه كه هستيد.

اگر مردم صالح و آگاه باشند، در دنيا ظالمى در رأس كار قرار نخواهد گرفت و نيز اگر حكومت به عدل و انصاف رفتار نمايد و پاك باشد در جامعه حقّى تضييع نخواهد شد.

«إنَّ اللّهَ لا يُغَيِّرُ ما بِقَوْم حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ(2)»; همانا خدا قومى را دگرگون نمى سازد تا اين كه خود آن قوم (بر اثر افكار و اعمالشان) تغيير كنند.

2ـ رشد سياست در پرتو تربيت: رشد و قوّت سياست در پرتو تربيت زمانى ممكن است كه اين دو يك هدف و مقصد داشته باشند; اگر هدف تربيت در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نهج الفصاحة، ص 462، ش 2182.

2 - سوره رعد، آيه 11.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 22 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

جهت مخالف سياست باشد ـ و يا برعكس ـ تأثير متقابل، منفى خواهد بود و يكديگر را نفى خواهند كرد. تربيت فردى و اجتماعى سياست را نخواهد پذيرفت و سياست مقهور تربيت اجتماعى نخواهد شد. اين جاست كه درگيرى بين مردم و حكومت به وجود مى آيد. اگر حكومت، سياست استبدادى داشته باشد و مردم، آزادى خواه باشند، با حكومت به ستيز برخواهند خواست. و نيز اگر مردم تربيتشان براساس برنامه هاى اسلامى باشد، حكومت باطل و استبدادى را نخواهند پذيرفت. تأثير مثبت و متقابل تربيت در سياست يك جامعه اسلامى، در پرتو وحدت هدف، امكان پذير است. اگر تربيت، از هستى ادراكى توحيدى برخوردار باشد و هدف اعلا (قرب الهى) را بطلبد و سياست نيز همين هستى ادراكى و هدف را دنبال كند، تربيت، در

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 23 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

رشد و تقويّت سياست، تأثير مثبت گذاشته و سياست را هدايت خواهد كرد. و حكومت براساس داشتن چنين سياستى به تدبير صحيح جامعه خواهد پرداخت.

حضرت على((عليه السلام)) فرمود: «حُسْنُ السِّياسَةِ يَسْتَدِيمُ الرِّياسَةَ(1)»; حسن تدبير، به رياست و حكومت دوام مى بخشد.

«مَنْ حَسُنَتْ سِياسَتُةُ دامَتْ رِياسَتُهُ(2)»; كسى كه سياستش نيكو باشد، حكومتش دوام مى يابد.

امروز كه سياست جمهورى اسلامى پياده كردن قوانين اسلامى و ايجاد عدل و قسط در جامعه و در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غرر، ج 3، ص 385، ش 4820.

2 - شرح غرر، ج 5، ص 294، ش 8438.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 24 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

نهايت، مقصود آن حاكميت اللّه است، بر ملّت مسلمان است كه آن را يارى كنند به گونه اى كه سبب تقويّت آن شوند و برعهده اوليا و مربّيان و آموزشگاه ها ـ در هر سطح كه باشند ـ است كه در تربيت، هدفى را تعقيب كنند كه هماهنگ با هدف سياست بوده و افرادى را به جامعه تحويل دهند كه در هر پست و مقام و در رأس هركارى كه قرار گيرند، تقويت كننده سياست اسلامى باشند. و بر زمامداران حكومت اسلامى است كه سياستى جدا از سياست اسلام را برنگزينند.

3ـ تربيت واحد و سياست: رشد سياست وقتى امكان پذير است كه افراد جامعه از تربيت واحد برخوردار باشند. هر فردى چنان تربيت شود كه خود را عضوى از پيكر اجتماع بداند; نه فردى جدا از ديگران. تربيت هاى مختلف و گوناگون سبب به وجود آمدن

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 25 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

گروه هاى مختلف شده، قوانين تربيتى حاكم بر آنها موجب مى گردد، هر كدام سياست خاصّى را برگزينند كه در نتيجه ممكن است منجر به درگيرى بين گروه ها با سياست هاى مختلف شده و باعث تشتّت در جامعه گردند.

براى به وجود آمدن سياست واحد، لازم است اكثريّت مردم از تربيت واحد برخوردار باشند و دراين صورت است كه اقليّت ها يا بتدريج جذب سياست حاكم بر اكثريّت شده و يا طورى برنامه هاى تربيتى و سياسى خود را تنظيم مى كنند كه برخوردى با سياست حاكم نداشته باشند.

برنامه تربيتى بايد طورى باشد كه افراد را به عنوان اعضاى اجتماع زير پوشش تربيتى گرفته و در آنها روح واحد ايجاد كند تا حكومت را ـ كه به عنوان پيكر جامعه

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 26 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

محسوب مى شود ـ يارى نمايند، به گونه اى كه درد هر عضوى از اعضاى جامعه را درد خود احساس كنند. آنچنان كه رسول اكرم((صلى الله عليه وآله))فرمود: «تَرَى الْمُؤمِنينَ في تَراحُمِهِمْ وَتَوادِّهِمْ وَتَعاطُفِهِمْ كَمَثَلِ الْجَسَدِ إذَا اشْتَكى عُضْوٌ تَداعى لَهُ سائرُ جَسَدِهِ بِالسَّهَرِ وَالْحُمّى(1)»; مؤمنان را در مهربانى، دوستى و دلسوزى به يكديگر مانند يك پيكر مى بينى كه وقتى عضوى به درد آيد ديگر اعضا، با او همدردى مى كنند و آرام نمى گيرند.

در جامعه اسلامى ايران بعد از پيروزى انقلاب مشاهده كرديم كه گروه هاى مختلف سياسى چگونه خود را مطرح كردند كه هر گروهى تحت تربيت خاص، سياست خاصّى را پذيرفته بود. (فداييان خلق، پيكار،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نهج الفصاحة، ص 228، ش 1139.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 27 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

گروه به اصطلاح مجاهدين خلق]در واقع منافق[و...); امّا چون اكثريّت ملّت، مسلمان و پيرو ولايت فقيه بودند تحت رهبرى حضرت امام خمينى((رحمه الله)) در برابر اين خطوط ايستادند و آنها را يكى پس از ديگرى ساقط كرده و سياست اسلامى را در جامعه حاكم نمودند و اكنون نيز دوام اين انقلاب و جمهورى اسلامى و حاكميّت ولىّ فقيه در گرو پياده شدن قوانين تربيتى اسلام در تمام مراحل تحصيلى و در ميان همه اقشار جامعه است، به طورى كه هرفردى خود را عضوى از پيكر عظيم جمهورى اسلامى و سياست ولىّ فقيه بداند. در اين صورت است كه جمهورى اسلامى سالم خواهد ماند و حاكميّت آن مستحكم تر خواهد گشت.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 28 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

نقش حكومت در تربيت

چگونگى تعليم در هر حكومتى بستگى به زمامداران، حاكمان و مسؤولينى دارد كه در رأس آن حكومت قرار گرفته اند. ملّت ها تابع حكومت هايى هستند كه به آنها فرمان مى رانند; مرئوسين در يك اداره از رئيس خويش خط مى گيرند آنچنان كه ـ در يك خانواده ـ اهل خانه از بزرگ آن ـ كه پدر و مادر است ـ رنگ و خط مى گيرد.

براين اساس، ابتدا بايد مشخّصات، خصوصيّات و وظايف افرادى را كه در رأس حكومت اسلامى قرار مى گيرند ـ ولو به طور خلاصه ـ بيان كنيم و آن گاه به نقش مثبت آنها در تربيت صحيح و پيشرفت آن بپردازيم.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 29 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

چه اشخاصى مى توانند حاكم شوند؟

مى دانيم كه اسلام، حكومت را از آنِ خداوند متعال مى داند و حكومت ديگران (پيامبران، ائمه((عليهم السلام)) و ولىّ فقيه) شعبه اى از حكومت اللّه است كه در طىّ آن به اذن خداوند به اجراى قوانين الهى در جامعه مى پردازند. براى اين كه بدانيم چه كسانى صلاحيّت دارند قوانين الهى را در جامعه پياده كنند و يك جامعه الهى بسازند، از كتاب و سنّت استمداد مى كنيم.

عنوان حاكم، يك امر اعتبارى بوده و در مورد صاحب منصبى به كار مى رود كه به تدبير امور جامعه مى پردازد. مرادف آن «مَلِك» است كه (استيلاى شخص بر جامعه و دخالت مستقيم او در امور به صورت امرونهى) مى باشد. در قرآن مجيد اين عنوان در مورد طالوت استعمال شده است. آن جا كه درباره آن

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 30 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

حضرت مى فرمايد: «خداوند، طالوت را به عنوان پادشاه بر مردم برانگيخت; زيرا خداوند به او توانايى در علم و جسم بخشيده بود»(1).

در سوره يوسف مى فرمايد: يوسف از آن جهت كه «حفيظ» و «عليم» بود، خزانه دارى مملكت به او سپرده شد(2).

قرآن پس از آن كه گروهى از پيامبران را (نوح، داود، اسحاق، يعقوب، ايّوب و...) بعنوان افرادى صالح و نيكوكار نام مى برد و فضيلت آنها را بر جهانيان بيان مى دارد و لياقت و شايستگى شان را براى احراز مقام

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره بقره، آيه 247: «قالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إنَّ اللّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طالُوتَ مَلِكاً... إنَّ اللّهَ اصْطَفيهُ عَليْكُمْ وَزادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ».

2 - سوره يوسف، آيه 55;(إِنّي حَفيظٌ عَليمٌ).

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 31 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

حكومت و نبوّت به اثبات مى رساند، از اعطاى كتاب، حكم و نبوّت سخن به ميان مى آورد و مى فرمايد: «اولئِكَ الَّذينَ اتَيْناهُمُ الْكِتابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ(1)»; در تفسير صافى بيان مى دارد كه مراد از حكم، حكم در ميان مردم است(2).

از مجموعه آيات در باره انبيا((عليهم السلام)) به اين نتيجه مى رسيم كه خداوند متعال مقام خلافت و زعامت مردم را به دست انسان صالح و هدايت يافته، عليم و به رشد و كمال رسيده، قرار مى دهد.

بنابراين، حاكم بايد دو شرط مهم را دارا باشد:

1. علم و حكمت و آشنا بودن به حقايق الهى در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره انعام، آيات 83، 84 و 90.

2 - تفسير صافى، ج 1، ص 530.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 32 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

همه جوانب دنيوى و اخروى.

2. ايمان، تا از هرگونه انحرافى به دور باشد; ايمانى كه به دنبالش عدل و احسان باشد.

با رجوع به زندگى انبيا و ائمه((عليهم السلام)) و تاريخ درخشان آنان، براى ما روشن مى شود كه آنها از اين دو شرط مهم كه ركن و اساس نبوت و خلافت را تشكيل مى دهند برخوردار بوده اند و شخص حاكم در زمان غيبت امام زمان((عليه السلام)) نيز ـ كه از او به ولىّ فقيه تعبير مى كنيم ـ بايد اين دو شرط اساسى را دارا باشد تا بتواند اداره امور جامعه اسلامى را به دست گيرد.

خصوصيّات افرادى كه شايستگى به دست گرفتن امور جامعه را ـ از نظر دينى و دنيايى ـ دارند، در بيان امام صادق((عليه السلام)) چنين آمده است:

«إنَّ الاِْمامَةَ لا تَصْلَحُ إلاّلِرَجُل فِيه ثَلاثَ خِصال: وَرَعٌ

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 33 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

يَحْجُزُهُ عَنِ الْمَحارِمِ، وَحِلْمٌ يَمْلِكُ بِهِ غَضَبَهُ وَحُسْنُ الْخِلافَةِ عَلى مَنْ وَلىّ عَلَيْهِ حَتّى يَكُونَ لَهُ كَالْوالِدِ الْرَّحِيمِ(1)»; همانا امامت، شايسته كسى است كه در او سه خصلت باشد:

1ـ ورعى كه مانع او از گناهان گردد.

2ـ حلمى كه به واسطه آن مالك غضبش شود.

3ـ حسن خلافت بر كسى كه تحت سرپرستى اوست. با رعيّت آن گونه مهربان باشد كه پدر براى فرزندش مهربان هست.

در روايتى ديگر، شرط حاكميّت را صبر، بصيرت، علم به حقايق الهى، عالم بودن به سياست، بيان فرموده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - بحار، ج 25، ص 137، روايت 6، طبع تهران.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 34 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

است(1).

در اين روايات، روى دو شرط مهم «علم» و «ايمان» تكيه شده است.

وظايف حاكم و زمامدار

خداوند، مسؤوليّت رهبرى را به آنهايى مى بخشد كه لياقت پيشوايى را داشته باشند تا به وظايف الهى خويش جامه عمل بپوشند. يك رهبر الهى جز اين كه به اهداف الهى در جامعه تحقّق بخشد، وظيفه ديگرى ندارد. غرض الهى از فرستادن پيامبران و اعطاى امامت اين است كه زمين آباد شود; معبدگاه خداوند گردد; انسانها به كمال شايسته خويش برسند; صلح و صفا و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - كافى، ج 1، ص 202.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 35 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

صميميّت در جامعه برقرار شود; مردم قيام به عدل و قسط كنند; تزكيه شوند و در نهايت با سرافرازى، و روحى پاك خدا را ملاقات نمايند تا در نزد او متنعّم باشند.

وظيفه رهبران الهى اين است كه به تعليم و تزكيه بپردازند كه دو ركن اساسى انسانيّت را تشكيل مى دهند. درستى شؤون اجتماع، در پرتو اين دو امكان پذير است(1).

«إنَّ الاِْمامَةَ زِمامُ الدِّينِ وَنِظامُ الْمُسْلِمينَ وَصَلاحُ الْدُّنْيا وَعِزُّ الْمُؤْمِنِينَ(2)»; وظيفه امام ورهبرمسلمين اينست كه مهار دين ونظام مسلمين رابه دست گيرد،دنياى مردم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره بقره، آيه 129، سوره حج، آيه 41.

2 - كافى، ج 1، ص 200.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 36 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

رابه صلاح بكشاند، وبه مؤمنين عزّت بخشد.

حكومتى كه زمامداران و دانشمندان صالح در رأس آن قرار گيرند، داراى دو اثر مهم در جامعه است:

1ـ آراستن مردم به زيورهاى اخلاقى

2ـ پيراستن بدى ها از جامعه

آراستن مردم به زيورهاى اخلاقى

مسؤولين حكومت اسلامى، چون پدرمهربانى هستند كه نسبت به فرزندان خويش دلسوزبوده و در تعليم و تربيت او كوشا مى باشند. هم بايد مردم رابه حقايق دين آشنا سازند وهم كارى كنند كه نفوس، تزكيه شده ومتخلّق به اخلاق الهى گردند; مردم رابه اطاعت خدابخوانند; اقامه نماز كنند; قيام به عدل نمايند; قلوب مردم راباتربيت صحيح به تقواى الهى مزيّن

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 37 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

گردانند; وامربه معروف ونهى از منكر را رواج دهند.

مردم وقتى مسؤولين سياسى مملكت را صالح يافتند، گرايش آنها به كارهاى شايسته زياد خواهد شد و به تقليد از مسؤولين، با آگاهى كامل به راه صواب قدم خواهند گذاشت، و از يارى رساندن به آنها در جهت گسترش اخلاق اسلامى و انسانى كوتاهى نخواهند كرد.

حضرت على((عليه السلام))آن هنگام كه اصحاب خويش را به جنگ با مردم شام فراخواند در ضمن خطبه اى فرمود:

«أَيُّهَا النّاسُ! إِنَّ لى عَلَيْكُمْ حَقّاً وَلَكُمْ عَلَىَّ حَقٌّ ...(1)»; اى مردم! مرا بر شما حقّى است و شما را نيز بر من حقّى است; امّا حقّى كه شما بر من داريد، نصيحت به شما

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نهج البلاغه فيض الإسلام، خطبه 34، ص 114.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 38 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

است. ]ترغيب به اخلاق پسنديده و بازداشتن از گفتار و كردار ناشايسته[; و رساندن غنيمت و حقوق است به شما ]از بيت المال مسلمين بدون اين كه حيف و ميل شود [و يا تعليم شما است ]از كتاب و سنت و آنچه كه نمى دانيد[ تا نادان نمانيد; و تربيت شما است ]به آداب شرعيه [تا بياموزيد ]و بر طبق آن عمل كنيد[...

و امّا حقّى كه من بر شما دارم، باقى ماندن و وفاكردن شما است به بيعتى كه كرده ايد، و اخلاص و دوستى در پنهان و آشكار و نيز اجابت من است، آن هنگام كه شما را فراخوانم و اطاعت و پيروى از آنچه شما را بدان فرمان دهم(1)».

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نهج البلاغه فيض الإسلام، خطبه 34، ص 114.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 39 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

پيراستن بدى ها از جامعه

دانستيم كه مسؤولين و زمامداران حكومت اسلامى اشخاصى هستند كه از صفات و ارزشهاى انسانى برخوردار بوده و وظيفه شان اين است كه از انسانيّت پاسدارى كنند. و براى تحقق بخشيدن به انسانيّت، بايد هرگونه فساد را از بين ببرند; مفسد را تنبيه كنند; عامل فساد را ريشه كن سازند; مراكز تفريحى، پارك ها و خيابان ها را از لوث عيّاشان پاك سازند.

وظيفه حكومت است كه افرادى را در اين مراكز بگمارد تا كسانى را كه بخواهند از قانون شرع تجاوز كنند نصيحت كرده و در صورت عدم اعتنا، آنها را دستگير و به مراكز رسيدگى به امور متخلّفان تحويل دهند.

تربيت صحيح و مؤثر، زمانى در جامعه صورت

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 40 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

مى گيرد كه جلوى هرگونه فساد گرفته شود. هميشه معدودى متخلّف پيدا مى شوند كه نظم و مقرّرات شرعى را زير پا بگذارند. براى جلوگيرى از اين امر، قوّه قضاييه بايد تقويت شود; حدود اسلام جارى گردد; دزد به كيفرعمل ناشايست خودبرسد; بر شراب خوار و زانى و زانيه حدّ جارى شود; افرادى كه تهمت زده اند، درصورت وجود شرايط بشدّت تنبيه شوند.

دولت اسلامى، وقتى به نقش مؤثّر خويش در تربيت و تعليم جامعه، جامه عمل خواهد پوشاند كه جلوى فسادى را كه از سوى زنان هرزه، بى دين، بى حجاب و بدحجاب دامن گير جامعه مى شود، بگيرد. بايد مسأله حجاب را مهم تلقّى كرد و از ورود زنان بى حجاب به كوچه، خيابان و مراكز عمومى (ادارات، پارك ها، وزارتخانه ها و...) جلوگيرى به عمل آورد، و با به وجود

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 41 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

آوردن مراكز آموزشى در مدارس يا دستگاه هاى تبليغاتى، چون: تلويزيون و راديو، آنها را آگاه و متوجّه ساخت كه بى حجابى جرمى عظيم است كه لطمه بر پيكر تربيت اجتماعى زده و موجب فساد در جامعه مى گردد.

پيراستن ادارات و وزارتخانه ها از فساد نيز وظيفه حكومت است. دولت بايد مراقب كليه كارمندان و كارگرانى كه در مراكز مختلف ادارى، صنعتى و سياسى هستند، باشد تا نتوانند موجبات نارضايتى مردم را به وجود آورده، باعث بدبينى آنها به حكومت اسلامى شوند; رشوه را ـ كه غالباً در ادارات و مراكز دولتى رايج است ـ ريشه كن سازد; با اجراى برنامه هاى سازنده براى كارمندان و كارگران، به آنها بفهماند كه در برابر خدا مسؤولند و در برابر مزدى كه مى گيرند، بايد كار كنند و

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 42 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

بازوى محكم اسلام باشند.

مراقبت شديد از مراكز آموزش و پرورش ابتدايى، متوسّطه و عالى كشور اسلامى نيز فوق العاده حائز اهميّت است; زيرا در اين مراكز است كه انسانها ساخته مى شوند; تعيين روش و خط مى كنند; براى كارهاى مختلف مملكتى تربيت مى شوند و در اين محيط ها است كه فرهنگ اسلامى تقويت مى گردد. اهميّت محيط هاى آموزشى آنقدر زياد است كه با سالم نگهداشتن آنها بسيارى از مشكلات اجتماعى حل مى گردد.

دولت اسلامى براى پيراستن فساد از محيط آموزشى، تعليم همراه با تزكيه را ترويج مى كند; زيرا اينها دو شرط كافى براى ظهور انسانيّت هستند و با نابودى هر دو، يا يكى از آنها، حيوانيّت پا به صحنه

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 43 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

مى گذارد.

باتوجّه به مطالب مزبور و نقش حكومت اسلامى در امر تعليم و تربيت جامعه، به اين نكته واقف مى گرديم كه حكومت اسلامى برخلاف حكومت هاى ديگر ـ كه غالباً براساس ناآگاهى و جهل و فساد مردم به ظهور مى رسند و استمرار مى يابند ـ براساس آگاهى و پاكى نفوس استوارى پيدا كرده و دوام مى يابد.

رسول گرامى اسلام((صلى الله عليه وآله))فرمود:

«ألْعِلْمُ حَياةُ الاِْسلامِ وَالدِّينِ(1)»; حيات اسلام و دين، به دانش است.

و نيز فرمود: «أَلْعِلْمُ حَياةُ الاِْسْلامِ وَعِمادُ الاِْيمانِ(2)»; علم، موجب حيات اسلام و پايه ايمان است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - كنزالعمّال، ج 10، ص 132، ش 28661.

2 - كنزالعمّال، ج 10، ص 181، ش 28944.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 44 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

رابطه تربيت و سياست

هر نظام سياسى بايد بر نظامى تربيتى متّكى باشد. تمام جنبش ها و انقلابات سياسى و اجتماعى، نسبت به امر تعليم و تربيت توجّه داشته و اين دو را به استخدام خويش در آورده اند و به منظور استمرار و گسترش حركت خويش بر تعليم و تربيت تكيه كرده اند و از مربيّان و معلّمان خواسته اند كه فلسفه آن انقلاب را براى دانش آموزان تفسير كنند. يكى از اساتيد فنّ تربيت گفته است:

«نقش تربيت در متحقّق كردن سلطه اجتماعى يا سياسى آن گاه آشكار مى شود كه انقلابى سياسى يا نظامى يا اجتماعى روى دهد. پس آن گاه كه انقلاب به پيروزى رسد و نظرگاه هاى سياسى خود را محقّق كند،

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 45 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

بر او واجب است كه به امر تربيت توجّه كامل نموده و از آن در جهت تحقّق آرمان هاى اجتماعى خود يارى بگيرد. اگر تربيت را رها كنيم، انقلابات در محيطى كوچك و زمانى اندك محدود خواهند شد و از بقيّه اجتماع و ساير افراد بدور خواهد ماند، و چون چنين كناره گيرى ادامه يابد و انتشار انقلاب و اهداف آن صورت نپذيرد، ديرى نخواهد پاييد كه انقلاب نابود خواهد شد»(1).

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نظام تربيتى اسلام، استاد باقر شريف قريشى، ص 31.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 46 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

فهرست مطالب

تعريف سياست ............................…3

هدف در سياست اسلامى(الهى) ....…5

شروع رشد سياسى .....................…9

نقش تربيت در تشكيل حكومت .......…14

نگاهى چند .................................…18

نقش حكومت در تربيت ..................…28

چه اشخاصى مى توانند حاكم شوند؟ …29

وظايف حاكم و زمامدار …...................34