تعليم و تربيت و فرهنگ

دوره هشتم، شماره پانزده

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  2  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نام جزوه: تعليم و تربيت و فرهنگ

نويسنده: هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر: مؤسسه در راه حق قم - تلفن 2-7743221

تيراژ: 20000 جلد

تاريخ چاپ : زمستان 77

قطع: جیبی

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

فرهنگ در لغت و اصطلاح

فرهنگ اسلامى

تعليم و تربيت و ميراث هاى فرهنگى

نقش تعليم و تربيت در توسعه فرهنگ

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  3  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

فرهنگ در لغت و اصطلاح

«فرهنگ» يا «فرهنج» به معناى ادب و تربيت مى باشد. و به معناى دانش و معرفت نيز آمده است; لذا سازمانى كه امور تعليم و تربيت افراد مملكت را برعهده دارد، «وزارت فرهنگ» ناميده مى شود. فرهنگ، بر آداب و رسوم نيز اطلاق شده است(1).

در اصطلاح جامعه شناسان معاصر، فرهنگ، بر رسوم و معتقدات، علوم، هنرها و سازمانهاى اجتماعى دلالت مى كند(2).

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - فرهنگ معين، ج 2، ص 2538.

2 - زمينه جامعه شناسى، ص 120.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  4  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

باتوجّه به اين كه در اين جا، فرهنگ از ديد و اصطلاح جامعه شناسان، مورد نظر مى باشد، مى توان فرهنگ را از مهمترين ابعاد جامعه به شمار آورد; زيرا وقتى از فرهنگ يك جامعه سخن گفته مى شود، تمام رسوم و آداب فردى و اجتماعى و... مورد نظر و توجّه قرار مى گيرد.

نظام فرهنگى، بيانگر آداب و رسوم، ارزش هاى انسانى، اعتقادات، اخلاق، سياست، طرز تفكّر، رشد عقلى و ارتباط يك جامعه با جامعه هاى ديگر است. در واقع، شناخت فرهنگ، مساوى با شناخت جامعه بوده و مى توان گفت: امتياز جامعه ها از يكديگر در بعد فرهنگى آنها نهفته است. و لذا وحدت ملّتها در پرتو وحدت فرهنگى امكان پذير است.

فرهنگ اسلامى

فرهنگ اسلامى براصولى جاويد وفروعى محكم ومنابعى

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  5  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

غنى، بنيان نهاده شده است. به طورى كه هيچ گاه فرسوده نمى شود و كهنگى به آنها راه ندارد. اين اصول، اساس رشد انسانى والهى به شمار آمده و درحقيقت، ظهور وبه فعليّت رسيدن انسانيّت درگرو آنهاست.

از آن جايى كه اسلام براى نوسازى جامعه انسانى و دور نگهداشتن انسان از انحرافها و خرافات و هرگونه پليدى آمده است، به رسوم و اعتقادات، اخلاق نيكو و طرز تفكّر صحيح دعوت فرموده و براى حفظ ارزش هاى انسانى دستوراتى داده است.

اگر قرآن و سنّت نبىّ اكرم((صلى الله عليه وآله)) و ائمه معصومين((عليهم السلام)) را به خوبى بشناسيم و به حقايق آن دو آگاه شويم، به اين مطلب پى خواهيم برد كه فرهنگ اسلامى، تمام مسائلش در جهت تربيت انسانهاست. بيان دستورات اخلاقى، و اين كه أللّه را در همه كارها

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  6  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

محور اصلى قراردادن; از نبوّت، امامت و معاد سخن گفتن; آداب حج و زيارت، عبادات، خوردن و آشاميدن را توضيح دادن و نيز قوانين دادوستد و ديگر مسائل را بيان نمودن; زكات دادن و به جهاد و مبارزه در راه خدا دعوت كردن و به اطاعت خدا و رسول خدا امركردن و به بسيارى از مسائل ـ كه در رابطه با ظهور انسانيّت است ـ سفارش نمودن; دليل واضح، روشن و گويايى است براين كه فرهنگ اسلامى در صدد ساختن انسان و جامعه اى الهى است; جامعه اى كه در آن، تقرّب به خدا، ركن اساسى زندگى، به شمار آمده و به نيكوترين وجه ايمان ـ كه بيانگر بهترين قرب و نزديكى است ـ آراسته شده باشد; چنانكه امام على((عليه السلام)) فرمود:

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  7  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

«أَقْرَبُ الْنّاسِ إلَى اللّهِ سُبْحانَهُ أَحْسَنُهُم إِيماناً(1)»; نزديك ترين مردم به خداى سبحان، نيكوترين آنها از حيث ايمان است.

چنين جامعه اى هدايت يافته ترين جامعه است و على((عليه السلام))در اين مورد چنين مى فرمايد: «واقْتَدُوا بِهَدْىِ نَبِيِّكُم فَإِنَّهُ أفْضَلُ الْهَدْىِ وَاسْتَنُّوا بِسُنَّتِهِ فَإِنَّها أَهْدَى السُّنَنِ(2)»; هدايت وراهنمايى پيامبر را پيشه كنيد كه راهنمايى او بالاترين راهنمايى است; وبه سنّت وطريقه او رفتار نماييد كه طريقه او هدايت كننده ترين سنّتها و روشهاست.

به طور كلّى، فرهنگ اسلامى گوياى اين است كه براى خود بودن، و براى خود زيستن، و در خدمت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - غررالحكم، ج 1، ص 196، فصل 6.

2 - نهج البلاغه فيض الإسلام، خطبه 109، ص 338.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  8  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

موجود ناقص قرار گرفتن، پوچى و بيهودگى است; امّا براى خداى بزرگ بودن و به خاطر او زيستن و با سير به سوى او، كامل شدن، بيرون آمدن از پوچى و بيهودگى و داخل شدن در طريق حق مى باشد.

فرهنگ اسلامى، جهان را حق مى داند; بدان جهت كه براى برترين موجود (انسان) آفريده شده است. و انسان را حق مى داند; زيرابراى شناخت كمال مطلق و معبود خويش (أللّه) پابه عرصه وجود گذاشته است.

فرهنگ اسلامى براى دانش و علم كه سبب عروج انسان به معنويت و انسانيّت است ارزش قائل است. علاوه براين، براى انسان نيز ارزش و مقام والايى را معتقد مى باشد و او را خليفه خدا و برتر از ملائكه شمرده است، چون از قوام برترى برخوردار است.

فرهنگ اسلامى، ارزش انسان را در تقوا و

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  9  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

پرهيزكارى مى داند و هر انسانى كه تقواى بيشترى دارد، از ارزش بالاترى در اين فرهنگ برخوردار است.

«إنَّ أَكْرَمَكُم عِنْدَاللّهِ أتْقيكُم(1)»; گرامى ترين شما نزد خدا با تقواترين شماست.

در ديدگاه اين فرهنگ، بهترين روش زيستن و تربيت، در تقواى الهى نهفته است.

در گذشته يادآور شديم: انسان، موجودى است كه در بدو تولّد هيچ نمى داند و باگذشت زمان به رشد مى رسد; و تنها راه رشد او تعليم و تربيت است كه در ابتدا، به وسيله پدر و مادر و سپس مدرسه انجام مى گيرد. او چون حيوانات نيست كه با رشد غرايز، به رشد حقيقى خويش راه يافته و از راه و رسم تجربه هاى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره حجرات، آيه 13.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  10  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ديگران و در پرتو رسوم، اعتقادات، اخلاق و به طوركلّى فرهنگى است كه براساس آن تربيت مى شود; بدين لحاظ، خداوند بهترين روش زيستن، ماندن و تكامل يافتن را با فرستادن دين توسط پيامبرانش، بيان فرموده است; و بشر بايد از طريق تعليم و تربيت با آن آشنا شده و بدان عمل نمايد، و آن گاه كه فرهنگ دينى و اسلامى توسط پيامبر و رهبر الهى به مردم آموخته شد و جامعه نيز آن را پذيرفت و زندگى در جامعه، براساس آن بنانهاده شد، لازم است در تداوم و بقاى آن نيز از تعليم و تربيت باز نماند; باشد كه در سايه اين فرهنگ غنى، به زندگى انسانى نايل آيد.

تعليم و تربيت و ميراث هاى فرهنگى

«ميراث» در لغت، به معنى چيزى است كه بعد از

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مرگ به جا مى ماند; مال و ثروتى كه از ميّت برجاى مانده، ميراث ناميده مى شود. البتّه ميراث، اختصاص به مال و ثروت ندارد. كتاب هاى علمى، عقيده، آثار هنرى، طرز تفكّر، اخلاق و رسوم و... كه بعد از مرگ فرد در جامعه باقى مى ماند; همچنين كتابخانه ها، آثار علمى، ادبى، هنرى و مسائل اخلاقى كه از نسل هاى گذشته باقى مانده است، ميراث هاى فرهنگيى است كه به نسل جديد انتقال مى يابد. هر جامعه اى خود را موظّف مى داند تا آنچه كه از ميراث فرهنگى جامعه هاى گذشته باقى مانده و آنچه را خود كسب كرده و به دست آورده است، به جامعه جديد و نسل نو انتقال دهد تا با بهره مندى از آنها به آثار جديدى دست پيداكنند.

انتقال ميراث فرهنگى به نسل نو موجب حفظ استقلال فرهنگى گشته و باعث مى شود پيوند فرزندان

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  12  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

يك ملّت با اجدادشان گسسته نشود و با وحدت فرهنگى، وحدت خويش را حفظ كنند.

پشت پا زدن به ميراث هاى فرهنگى و به كار نگرفتن آنها در فرهنگ جديد، موجب بروز اختلاف عقايد و افكار و نيز ضربه بر پيكر استقلال و وحدت جامعه مى شود; علاوه براين، باعث محروم ماندن نسل جديد از تجربه هاى گذشتگان مى گردد. آموزشگاه ها، وسايل ارتباط جمعى (راديو، روزنامه، مجلّه، تلويزيون و...) مى توانند نقش مثبت و مهمّى در ايفاى اين وظيفه مهم داشته باشند و با انتقال آنها به آيندگان، سند استقلال فرهنگى و وحدت جامعه و رشد انسانها را محكم نموده از پوسيدگى آنها جلوگيرى كنند.

كوتاهى آموزشگاه ها و وسايل ارتباط جمعى در اين امر مهم، آنچنان فاجعه اى ببار مى آورد كه ما امروز در كشورهاى اسلامى

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  13  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

شاهد آن هستيم، كه چگونه فرهنگ غربى (امريكايى و اروپايى) يا فرهنگ شرقى (ماركسيسم) جاى فرهنگ اسلامى را گرفته و موجب اضمحلال استقلال و نابودى وحدت بين مسلمين شده و اختلاف افكار و عقايد را به وجود آورده اند. گروهى به رسم اروپايى و امريكايى لباس مى پوشند، سخن مى گويند، راه مى روند، در بازارها و خيابان ها به گونه اى هستند كه اروپايى ها هستند. و گروهى ديگر به روش شرقى عمل مى كنند. اين زبونى و ذلّت يك ملّت است كه فرهنگ اسلامى را ـ كه غنى ترين فرهنگ هاست ـ رها ساخته و فرهنگ غربى يا شرقى را ترويج كند و از آنها تقليد نمايد.

به فراموشى سپردن فرهنگ اسلامى موجب شده زندگى فردى و اجتماعى دگرگون شود و از عالى به دانى سقوط نمايد; و اين، نوعى پوچى و بيهودگى است كه فرهنگ اسلامى با آن مخالف است.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  14  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اين جاست كه حضرت على((عليه السلام))مى فرمايد: «عَلِّمُوا صِبْيانَكُم ما يَنْفَعُهُمُ اللّهُ بِهِ لا يَغْلِبْ عَلَيْهِمُ الْمُرْجِئَة بِرَأْيها(1)»; آنچه را كه خداوند به وسيله آن، نفع مى رساند; به كودكان خود بياموزيد تا گمراهان، افكار و عقايد خويش را بر آنها تحميل ننمايند.

و امام صادق((عليه السلام))فرمود: «خداوند متعال به پيامبرى از پيامبرانش وحى فرمود: «قُلْ لِلْمُؤْمِنينَ: لا تَلْبِسُوا لِباسَ أَعْدائي وَلا تَطْعَمُوا مَطاعِمَ أَعْدائي وَلا تَسلِكُوا مَسالِكَ أَعْدائي فَتَكُونُوا أَعْدائى كَماهُمْ أَعْدائي(2)»; به مؤمنان بگو: لباس دشمنان مرا نپوشيد; از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - بحار، ج 2، ص 17، روايت 39، طبع تهران.

2 - وسائل الشيعه، ج 3، ص 279، روايت 8، باب 19 از ابواب لباس المصلى.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  15  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خوردنى هاى دشمنانم نخوريد; و راه و روش دشمنان مرا نپيماييد، كه (اگر به سنّت آنان عمل كنيد) از دشمنان من خواهيد بود; چنانكه آنان دشمنان من هستند.

البتّه بايد توجّه داشت، حفظ ميراث هاى فرهنگى و انتقال آنها به نسل جديد، به اين معنا نيست كه حتّى آثار منافى با شؤون اخلاقى و انسانى هم نگهدارى شود. و صرف اين كه از اجداد و نسل قبل باقى مانده است; ـ روى تعصّب هاى جاهلى ـ بايد نسل نو، آن را بياموزد و بدان عمل نمايد. اين قبيل ميراث هاى فرهنگى كه مانع رشد و ظهور انسانيّت انسان است، بايد نابود شده و از بين برود. و آنچه كه در جهت رشد زندگى انسانى و عقلانى جامعه هست، باقى بماند.

فرهنگ اسلامى براى همين امر مهم، ظهور كرد تا خرافات قرون گذشته جاهلى را از بين ببرد; آنچنان كه مردم جزيرة العرب

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  16  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

را از بت پرستى نجات داد و آنها را از تقليد كوركورانه اجدادشان ـ كه داراى عقيده و رسومى خرافى بودند ـ بازداشت.

«وَإذا قيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللّهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما ألْفَيْنا عَلَيْهِ اباءَ نا أوَ لَوْكانَ اباؤُهُمْ لا يَعْقِلُونَ شَيْئاً وَ لايَهْتَدُونَ(1)»; هنگامى كه به آنان (مشركان) گفته شد: از آنچه خدا نازل ساخته (از كتاب و دين) پيروى كنيد، در پاسخ گفتند: ما از كيش پدران خود پيروى مى كنيم. آيا آنان بايد تابع پدرانشان باشند، اگرچه، نادان و بى عقل بوده و به حق و راستى راه نيافته باشند.

«يا أيُّهَا الَّذِينَ امَنُوا إنَّما الُخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَاْلأَنْصابُ وَالاَْزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ(2)»; اى اهل ايمان! شراب، قمار و بت پرستى و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره بقره، آيه 170.

2 - سوره مائده، آيه 90.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  17  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

تيرهاى تقسيم ـ كه در عهد جاهليّت، مال مشترك را توسّط آنها مفروض و تعيين مى كردند و در حقيقت يك نوع قمار به حساب مى آمد ـ همه اينها پليد و از عمل شيطان است. از آن اجتناب و دورى ورزيد; شايد رستگار شويد. قرآن، دراين آيه، ازبعضى رسوم جاهلى نهى فرموده است. ميراث فرهنگى رابايد ارزيابى كرده و با محك ارزش هاى انسانى و عقلى، تقوا و معنويّت سنجيد و درصورتى كه منافات با رشد و قوام انسان نداشت، حفظ نمود و تبليغ كرد و فرزندان جامعه را با آن آشنا ساخت.

اين امر به ما مى آموزد كه اگر در جامعه هاى ديگر، آثار هنرى و رسوم انسانى، وجود داشته يا دارد، آنها را بشناسيم و به جامعه خويش منتقل كنيم; در اين باره

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  18  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

على((عليه السلام))مى فرمايد: «اُطْلُبُوا الْعِلْمَ وَلَوْ بِالْصِّينِ(1)»; علم را طلب كنيد; اگرچه در چين باشد. (مقصود اين است كه، هرچند در نقطه اى دور دست باشد.)

اين كه اسلام، تشويق به علم آموزى مى كند و وظيفه مهم علما و دانشمندان را، آموزش فرهنگ اسلامى به مردم مى داند، دليل واضحى است بر اين كه ميراث هاى فرهنگى به فراموشى سپرده نشود; بلكه بايد از نسلى به نسل ديگر انتقال يابد، تا جامعه، رسوم و آداب انبياى عظام را بياموزد و به حقيقت رهنمون شده، به رشد معنوى برسد; زيرا تعليم و تربيت عالى ترين و تنها وسيله نشر فرهنگ اسلامى است.

امام حسن((عليه السلام)) به فرزندان خود و برادرانش سفارش فرمود: «إنَّكُمْ صِغارُ قَوْم وَيوُشَكُ أَنْ تَكُونُوا كِبارَ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - بحار، ج 2، ص 32، روايت 21، طبع تهران.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  19  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

قَوْم اخَرِين فَتَعلَّمُوا الْعلِْمَ فَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ أَنْ يَحْفَظَ فَلْيَكْتُبْهُ وَلْيَضَعْهُ في بَيْتِهِ(1)»; شما كودكان جامعه امروز هستيد و اميد مى رود كه بزرگان جامعه فردا باشيد; پس به تحصيل دانش بپردازيد. و كسى كه قدرت حفظ آن را ندارد، پس آن را بنويسد و در خانه نگهدارى كند.

كودكان و نوجوانان، بايد از راه تعليم و تربيت، رسوم، عقايد و سنّت هاى خوب را بياموزند تا فردا ـ كه بزرگان جامعه مى گردند ـ بتوانند آنها را به جامعه خويش تعليم دهند.

اسلام براى اين كه فرهنگ اسلامى در انحصار يك جامعه نماند و به جامعه هاى ديگر منتقل شود و نيز براى اين كه در ميان يك قوم، مدفون نگردد، از كتمان علم، مذمّت فرموده است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - بحار، ج 2، ص 152، روايت 37، طبع تهران.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  20  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

«مَنْ كَتَمَ عِلْماً نافِعاً ألْجَمَهُ اللّهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ بِلِجام مِنْ نار(1)»; كسى كه علم سودمندى را كتمان نمايد ـ و آن را به جامعه نياموزدـ خداوندمتعال روز قيامت لجامى از آتش بر دهان او مى زند. و براى اين كه فرهنگ اسلامى به گونه اى صحيح، از نسلى به نسل ديگر انتقال يابد، از كذب و دروغ بستن بر پيامبر(ص) وائمّه((عليهم السلام)) نهى فرموده و شخص كاذب رابه عذاب الهى وعده داده است.

امام صادق((عليه السلام)) فرموده: «مَنْ كَذَبَ عَلَيْنا أَهْل الْبَيْتِ حَشَرَهُ اللّهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أعْمى يَهُودِيّاً(2)»; كسى كه بر ما اهل بيت (پيامبر) دروغ ببندد، خداوند متعال روز قيامت او را كور و يهودى محشور مى كند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - بحار، ج 2، ص 78، روايت 66، طبع تهران.

2 - بحار، ج 2، ص 160، روايت 7، طبع تهران.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  21  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

رسول خدا((صلى الله عليه وآله))فرمود: «مَنْ كَذَبَ عَلَىَّ مُتَعَمِّداً فَلْيَتَبَوَّأَ مَقْعَدَهُ مِنَ النّارِ(1)»; كسى كه به طور عمد، بر من دروغ بندد; نشيمن گاهش را از آتش قرار دهد.

در واقع، تعليم و تربيت، نقش اساسى و مهمّى را در بقاى ميراث هاى فرهنگ اسلامى دارد; چنانكه گفته اند:

«تعليم و تربيت، ذخاير معنوى، ادبى، حقوقى و هنرى را حفظ مى كند و به جوانان مى آموزد كه چگونه سيستم هاى فكرى مبتنى بر سنّت را در جهت پيشبرد و ارتقاى جنبه هاى مادّى و غيرمادّى، از نو شكل دهند(2)».

احترام به تعليم و تربيت اسلامى، احترام به فرهنگى است كه پيامبر اكرم((صلى الله عليه وآله))و ائمه((عليهم السلام)) مروّج آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. بحار، ج 2، ص 161، روايت 19، طبع تهران

2 - نوسازى جامعه، گردآورنده «مايرون ونر»، ص 100.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  22  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بوده اند. و دوام تعليم و تربيت در جامعه، ضامن بقاى فرهنگ اسلامى، و سستى در آن و يا كنار گذاشتن آن، مساوى با نابودى فرهنگ اسلامى مى باشد.

لازم به ذكر است كه در آموزش فرهنگ اسلامى به كودكان، نوجوانان و جوانان بايد اين مطلب مهم، تأكيد شود كه: مسأله اساسى در فرهنگ اسلامى، تعالى انسان است; و انسان بايد براى تعالى خويش، دو راه «سقوط» و «عروج» را بشناسد; با عوامل تكامل و انحطاط، آشنا شود و تاريخ را كه نمونه بارز اين معنا و بيانگر سقوط و عروج يك جامعه و نيز رودررويى دو انسان يا دو گروه انسانهاى متضاد است (گروهى در جهت حق، مانند انبياى عظام ـ صلوات اللّه عليهم أجمعين ـ و گروهى در جهت باطل مانند نمرود،فرعون و...) موردمطالعه دقيق قرار دهد.

قرآن نيز كه از تاريخ گذشتگان سخن مى گويد، به خاطر اين نكته است كه انسان عبرت بگيرد و متذكّر

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  23  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

شود; به حقيقت خويش واقف گردد و گام به راه باطل ـ كه همانا راه شيطان است ـ نگذارد.

نقش تعليم و تربيت در توسعه فرهنگ

تعليم و تربيت، علاوه بر انتقال فرهنگ اسلامى به نسل جديد، نقش مهم ترى دارد و آن، توسعه فرهنگ اسلامى مى باشد. درست است كه آنچه را از نسل هاى گذشته بر جاى مانده ـ كه مطابق با ارزش هاى انسانى است ـ بايد حفظ نمود، امّا نبايد در آن محصور شد; بلكه بايد در توسعه آن تلاش كرد. توسعه دادن فرهنگ اسلامى به اين معناست كه بتوانيم از منابع غنى آن (قرآن، سنّت، عقل و اجماع) بيش از آنچه گذشتگان فهميده اند، بفهميم; استفاده كنيم و به كار بنديم. (البتّه با ضوابط و شرايطى كه متخصّصان فن و كارشناسان

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  24  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

علوم اسلامى ارائه مى دهند) به عبارت ديگر، فقط تقليد نكنيم; بلكه پرواز روحى و تراوش فكرى داشته باشيم و خود، به تعمّق بپردازيم. در غير اين صورت، نمى توانيم از فرهنگ اسلامى استفاده كامل ببريم; زيرا فرهنگ اسلامى پاسخگوى همه نيازهاست.

از مكان هايى كه در اين راستا، نقش سازنده اى مى تواند داشته باشد; مدارس و دانشگاه ها و مراكز علوم دينى است و بايد در آنها، به گونه اى دانش آموزان، دانشجويان و طلاّب را تربيت كنند كه علاوه بر آموختن رسوم، عقايد و افكار گذشتگان، در پى آفرينش فكرى خلاّق و جديد بوده و نظريّات پربارترى را جايگزين نظريّات قبلى نمايند. البتّه اين كار بايد با راهنمايى كارشناسان و متخصّصان علوم اسلامى و مطالعه اى عميق همراه باشد تا به اشتباه و انحراف

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  25  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كشيده نشوند.

اين كه قرآن، انسان را به تفقّه و تعقّل مى خواند، دالّ براين مطلب است كه اسلام، خواهان توسعه فرهنگى است كه از جانب خدا به رسولان او نازل شده است و به كمك آن، انسان مى تواند رهرو راه حقيقت و پوينده طريق كمال و معرفت باشد و به پيشرفت در زمينه هاى فرهنگى نايل آيد.

آنچه در مدارس اسلامى مورد توجّه است، تعقّل، تعمّق و اجتهاد است و همين مسأله موجب گشته كه علماى اسلامى بر مبناى اجتهاد و دقّت، به استخراج مسائل از منابع علمى پرداخته و نظر مستقلّ اسلام را در هر يك از مسائل بيان دارند; بدون اين كه مقهور علوم ديگران شوند و بخواهند انديشه علمى خويش را از فرهنگ هاى يونانى، غربى و شرقى بگيرند. و يا به رأى خود، آنچه كه در اسلام نيست، به اسلام نسبت دهند. تاريخ

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  26  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

فراگيرى علوم در ميان مسلمين، گوياى اين قضيّه است.

با سير در آثار دانشمندان و علماى بزرگ اسلامى، مى توان به تعمّق آنها در علوم پى برد كه چگونه در مدرسه هاى اسلامى، روح اجتهاد و تعقّل را در پرتو تعليم و تربيت صحيح پيدا كرده بودند.

روحيه تعمّق نگرى مسلمانان به حدّى رسيده بود «كه مسلمانان، علوم را اعمّ از الهى، شرعى، طبيعى و عقلى، تا آنجا كه ميسّر بود، در روزگار خود آن عالمان، به حدّ كمال رسانيدند(1)». حتّى آنچه از دانش ديگران نيز در مدرسه هاى اسلامى مى آموزند، با نظرى تحليلى بدان مى نگرند; چنانكه نوشته اند: «مسلمانان، با نظرى مشرفانه به ترجمه علوم دست زدند و برخى از مطالب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - دانش مسلمين، ص 80.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  27  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

پيشينيان را پسنديدند و برخى را نه. و آنچه را هم پسنديدند، در بوته تحقيق گداختند و آن را تنقيح كردند و پيراستند و افزودند و كاستند.(1)»

باتوجّه به آنچه بيان شد، معلوم مى گردد كه تعليم و تربيت، نبايد فقط وسيله انتقال فرهنگى باشد; بلكه بايد با دادن قدرت و نيرويى به دانش آموز، او را به تعقّل و تفقّه واداشت تا با كوشش خويش، برآنچه ياد گرفته است ـ در حدّى كه ضوابط و شرايط اجازه مى دهد ـ بيفزايد.

اگرتعليم وتربيت بتواند نقش مهم خود را دراين زمينه ايفا كند، تأثيربسزايى درتوسعه فرهنگ اسلامى خواهد گذاشت. البتّه تعقّل و تدبّر درآثار گذشتگان وتجزيه وتحليل ونقد آنها به معناى بهاندادن و ارزش قايل نشدن به آنها نيست; بلكه مقصود اين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - دانش مسلمين، ص 77.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  28  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

است كه اگر نقاط ضعفى درعقايد قبلى واستنباط مسائل بوده، معلوم گردد وجاى آن را نقاط قوّت پركند.(برخلاف آنهاكه گمان مى كنند رشدفرهنگ، روبنايى از رشد جامعه است)، رشد فرهنگ، رشد جامعه رافراهم مى آورد وحالت جامعه رادگرگون كرده، از ركود به ترقّى سوق مى دهد.

جامعه اى كه در آن، تلاش، تفكّر و تعقّل نيست، رشد و ترقّى در آن وجود ندارد. بعكس، در جامعه اى كه از اين اصول پيروى مى كنند و به فرهنگ، توسعه مى بخشند، رشد و تكامل و تغيير و تحوّل وجود دارد.

بايد به اين نكته توجّه داشت كه اسلام، خواهان توسعه فرهنگ اسلامى است; امّا توسعه اى كه در پرتو استقلال و اراده مستقلّ مسلمين باشد، نه توسعه اى كه در كنارش وابستگى فرهنگى و سياسى وجود داشته باشد; زيرا بناى فرهنگ اسلامى بر شناخت خدا و عروج انسان به سوى «أللّه» است.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  29  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در صورت وابستگى فرهنگى، نوعى انحراف در فرهنگ اسلامى به وجود خواهد آمد كه اگر بخواهيم نامى بر روى اين انحراف بگذاريم، چيزى جز «فرهنگ التقاطى» نخواهد بود و فرهنگ التقاطى نمى تواند انسان را به مطلوبش ـ كه رسيدن به مرحله قرب به خدا و الهى شدن است ـ برساند. در صورتى كه مسلمين، مقهور سياست جامعه اى واقع شوند، از بسيارى حقايق كه با آن سياست، متضاد است، بايد چشم بپوشند و يا آنها را تحريف نمايند و اين خود، نوعى به ركود كشاندن فرهنگ اسلامى است.

بنابراين، اگر فرهنگ اسلامى در پرتو استقلال، توسعه نيابد، افكار و استعدادها به سوى يك فرهنگ التقاطى جذب خواهد شد و موجب عوض شدن مسير اسلام خواهد گشت. تعليموتربيت صحيح بايد دوراز سياست هاى غيراسلامى باشد.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  30  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در غير اين صورت، تربيت حقيقى ـ كه به فعليّت رساندن استعدادها در جهت مطلوب شايسته است ـ صورت نخواهد گرفت. در پايان، به نقش فرهنگ اسلامى در به وجودآوردن جامعه انسانى و الهى اشاره مى كنيم: فرهنگ اسلامى، براى ساختن جامعه انسانى ـ به طورى كه براساس فكر صحيح، حركت و عمل نمايد ـ از اجتماع كوچك خانواده شروع مى كند و به اجتماع بزرگ جهانى مى رسد و اجتماعات را به محبّت، نيكوكارى، تقوا و ارتباط انسانى با همديگر دعوت مى نمايد: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ امَنوُا ادْخُلُوا في السِّلْمِ كافَّةً وَلا تَتَّبِعوُا خُطُواتِ الشَّيْطانِ(1)»; اى اهل ايمان، همگى در اسلام داخل شويد (تسليم حق گرديد) و از گام هاى شيطان متابعت و پيروى نكنيد (تسليم وسوسه هاى او نشويد).

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. سوره بقره، آيه 208

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  31  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

افعال و حركات انسان، براساس ادراكاتى است كه دارد. هيچ فعلى را انسان، بدون درك و انديشه انجام نمى دهد; لذا انسان، چنان عمل مى كند كه مى انديشد و آنچنان مى انديشد كه فرهنگ جامعه اقتضا مى كند و چنانچه فرهنگ جامعه دور از انحرافات باشد، در پرورش ادراكات و افكار، نقش مثبت خواهد داشت. و آن گاه كه زير بناى عملى جامعه (ادراكات) دور از هر نقص و انحرافى باشد، رابطه انسان با خود، با ديگران و با طبيعت، رابطه اى سالم خواهد بود. در اين صورت است كه جامعه انسانى ـ الهى در پرتو فرهنگ اسلامى تحقّق خواهد يافت و انسان را به اعمال صالح، خواهد كشانيد. تعليم و تربيت صحيح، به جامعه مى آموزد كه چگونه استعدادها و نيروى فكرى را در جهت ارتقاى جنبه هاى معنوى و مادّى به كار اندازد و انسانها را به سوى ساختن يك جامعه ايده آل سوق دهد. ساختن جامعه انسانى، نياز به فرهنگى دارد كه بر پايه تعليم و تزكيه باشد و فرهنگ اسلامى

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  32  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

براين دو پايه استوار است. فرهنگ اسلامى، تنها به تعليم دانش اكتفانمى كند; بلكه به همراه دانش، به تزكيه نيز پرداختهو آلودگى هاى روحى را از بين مى برد و قواى انسانى را منوّر به نور الهى مى گرداند و به سوى شكوفاشدن و رسيدن به فعليّت رهنمون مى شود. به هرحال، در فرهنگ اسلامى، انسانها ادراكات خود را از عقيده اى پاك و ايمانى خالص مى گيرند و جامعه واحد اسلامى را به وجود مى آورند; همچنانكه امروز، انقلاب اسلامى ايران، براين اساس، به رهبرى حضرت امام ـ قدّس سرّه ـ به وجود آمد.

به اميد آن روز كه ملّت هاى ديگر، به حقيقت اين فرهنگ غنى الهى و انسانى پى برده و در پرتو آن، به انسانيّت و وحدت كامل برسند.(اِن شاءالله)