تعليم و تربيت و اقتصاد

دوره هشتم، شماره چهارده

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  2  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نام جزوه: تعليم و تربيت و اقتصاد

نويسنده: هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر: مؤسسه در راه حق قم - تلفن 2-7743221

تيراژ: 20000 جلد

تاريخ چاپ : زمستان 77

قطع: جیبی

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  3  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مفهوم اقتصاد

«اقتصاد» در لغت به معناى «ميانه روى» است. در روايات نيز به همين معنا و در برابر اسراف به كار رفته است; چنانكه اميرالمؤمنين((عليه السلام))فرمود:

«إنّ القَصْدَ أمْرٌ يُحِبُّهُ اللّهُ (عزّوجلّ) وَإنَّ السَّرَفَ يُبْغِضُهُ(1)»; ميانه روى امرى است كه خداوند عزيز و جليل آن را دوست داشته و اسراف را دشمن مى دارد.

اقتصاد به عنوان علم ـ كه امروزمتداول است ـ دانشى است كه انسان را قادر مى سازد تا با استفاده ازمنابع

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - ميزان الحكمة، ج 8 ، ص 139.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  4  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كمياب توليد، بيشترين نيازها را تأمين نمايد(1).

امّا روش اقتصادى «زندگى اقتصادى را ارزيابى نموده، با پندارى كه از دادگرى دارد، روشن مى سازد كه اين زندگى چگونه بايد باشد، و به چه روش داد منشانه اى بايد سامان گيرد.»

«آن گاه كه گوينده اى بپرسد: دست آوردهاى بازار آزاد چيست؟ و چگونه ارزش به تقاضا وابسته است؟ و اين وابستگى يكى به ديگرى، چگونه مى باشد؟ دانش اقتصاد به اين پرسش پاسخ مى گويد. و هرگاه بپرسد: شايسته است بازار چگونه باشد؟ آيا آزادى بازار مى تواند عهده دار پخش دادگرانه كالا گردد؟ و آيا مى تواند نيازها را، به آن گونه كه دادگرى اجتماعى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - مقدمه اى بر علم اقتصاد، ص 41.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  5  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مى انگارد، سيراب سازد؟ روش اقتصادى، پاسخگوى چنين پرسشهايى است(1). به عبارت روشن تر، دانش از «آنچه هست» و از علّت هايش سخن مى گويد، و روش از «آنچه بايد باشد» و «آنچه نبايد باشد(2)».

آيت ا... شهيد سيّد محمّد باقر صدر در پاسخ اين سؤال كه منظور ما از «وجود اقتصاد در اسلام» چيست، بيان مى دارند: «منظور ما از اقتصاد اسلامى، روش اقتصادى است نه دانش اقتصاد(3)».

اسلام، براساس روش اقتصادى خاصّ خود، هرگونه ظلم و اجحاف و بى عدالتى اقتصادى را از بين مى برد. و در اين راستا از كارخانه و چگونگى تأمين هزينه هاى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 و 2 و 3 - پژوهشى زيرساز در اقتصاد اسلام، «گامى در مسير»، صص 20 و 22 و 16.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  6  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

زندگى، از بازار و انواع دادوستد، از زارع و مزارعه سخن مى گويد. به طور كلّى، به عواملى كه موجب اصلاح اقتصاد در جامعه مى شود ترغيب، و از عواملى كه اقتصاد را به فساد مى كشاند جلوگيرى كرده است.

هدف اسلام از به وجود آوردن روش اقتصادى

در گذشته يادآور شديم كه اسلام اصالت را به روح انسان داده و تمام تلاش و كوشش پيامبران براى تزكيّه روح از پليدى هاى دنيوى بوده است، تا سرانجام انسان به كمال شايسته خويش ـ كه رسيدن به مطلوب نهايى; يعنى قرب خداوند باشد ـ برسد و با كسب هر درجه از قرب، كامل تر شود.

بنابراين، پى مى بريم كه اسلام، تمام برنامه هايش را در راه تزكيّه نفس و به فعليّت رسيدن انسانيّت تنظيم

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  7  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نموده و اهدافى را به عنوان مقدّمات رسيدن به هدف برتر، در نظر گرفته است. يكى از اين گونه اهداف مقدّماتى، برقرارى نظام سالم اقتصادى در ابعاد گوناگون جامعه است، تا هم پاسخگوى نيازهاى مادّى فرد و جامعه باشد، و هم انسان با زياده روى در اين راه در دام دنياپرستى نيفتد و از آرمان نهايى خويش باز نماند.

اگر به دقت به مسائل حقوقى و روش اقتصادى اسلام بنگريم و كتابهاى فقهى را كه تحت عنوان تجارت، مضاربه، شركت، مزارعه، رهن، اجاره، خمس و زكات، احياى موات و...تنظيم شده مطالعه كنيم، و مسائلى را كه به صورت توصيه، موعظه، با بيانات گوناگون از پيامبر عظيم الشّأن اسلام((صلى الله عليه وآله)) و از امامان معصوم((عليهم السلام)) به ما رسيده است ملاحظه كنيم، به روش انسانى اقتصاد پى خواهيم برد، و با عدالت

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  8  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اقتصادى اسلام آشنا خواهيم گشت.

در اسلام، به وجودآوردن عدالت اقتصادى مقدمه اى است براين كه مردم در پرتو آسايش مادى، خدا را ستايش كنند و شكرگزار نعمتهاى او باشند.

رسول گرامى اسلام((صلى الله عليه وآله))فرمود: «أللّهُمَّ بْارِكْ لَنا في الْخُبْزِ وَلاتُفَرِّقْ بَيْنَنا وَبَيْنَهُ، فَلَولاَ الْخُبْزُ ماصَلَّيْنا وَلاصُمْنا وَلا أدَّيْنا فَرائِضَ رَبِّنا(1)»; خداوندا! به نان ما بركت بخش، و بين ما و آن جدايى مينداز; كه اگر نان نباشد، از عهده روزه و ديگر واجبات پروردگارمان بر نخواهيم آمد.

منظور اين است كه تأمين معيشت و داشتن رفاه مادّى، ايجاد زمينه براى عبادت و ستايش خداوند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسائل الشيعة، ج 12، ص 17، روايت 6.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  9  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

است.

نقش تعليم و تربيت در اقتصاد

هر نظامى ناچار است براى رفع نياز عموم، به بُعد مادّى جامعه توجّه كامل داشته و (جهت رفع نيازهاى مادّى و جلوگيرى از اجحاف و هرگونه تعدّى به حقوق ديگران) افراد را زير پوشش برنامه صحيح اقتصادى قرار دهد.

با دقّت در ابعاد يك جامعه درمى يابيم كه بُعد اقتصادى داراى اهميّت ويژه اى است كه اگر برنامه كاملى براى آن ارائه نشود و به اجرا درنيايد و نظام اقتصادى آن از هم پاشيده باشد، بعنوان يك نقطه ضعف در جامعه، وسيله اى در دست دشمن، جهت محو نظام و استثمار ملّت خواهد شد و دشمن با به

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  10  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

دست گرفتن بعد اقتصادى، به تدريج در بعد سياسى، فرهنگى، اعتقادى و نظامى نفوذ كرده، آنها را قبضه مى كند.

اين مطلب احتياج به دليل و برهان ندارد، فقط كافى است نگاهى به كشورهاى جهان سوم و نيز نظرى به گذشته كشور خودمان ـ ايران ـ بيفكنيم; آن گاه متوجّه مى گرديم كه شرق و غرب چگونه اقتصاد اين كشورها را قبضه كرده، معادن و منابع ثروت را در پنجه اجحاف و تجاوز خويش گرفته و نيروهاى انسانى را به خدمت در آورده اند. و با فرهنگ، سياست و اعتقادات وارداتى خويش، به زندگى مردم شكل غربى و يا شرقى داده، آنها را به گونه اى تربيت و تعليم داده اند كه بتوانند مصرف كنندگان خوبى براى آنها باشند.

آن گاه كه كشور و يا نظامى در بعد اقتصادى، روى

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

پاى خود بايستد و اقتصاد سالمى را در جامعه به اجرا در آورد، قدم مهمّى در جهت استقلال سياسى، اعتقادى، فرهنگى و نظامى برداشته است.

اگر چه اقتصاد، علّت تامّه براى استقلال در ديگر ابعاد جامعه نيست; ولى داراى نقش مهمّى است. البتّه جامعه بدون آن هم مى تواند از استقلال فرهنگى يا اعتقادى برخوردار باشد; ولى اين وقتى امكان پذير است كه بعد معنوى در جامعه گسترش يافته و بر ديگر ابعاد آن غلبه پيدا كرده باشد، امّا تا زمانى كه ديد مادّى حاكم است، امكان استقلال سياسى و... ممكن نيست. بايد توجّه داشت كه مقصود ما از استقلال اقتصادى، شكل غربى و شرقى آن نيست، كه زمينه هرگونه فحشا، بى بند و بارى، غارت و چپاول حقوق مستضعفان باشد، بلكه استقلال اقتصادى زمانى ارزش دارد كه

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  12  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

زمينه ساز معنويّت باشد.

برنامه هاى تربيتى در مكاتب و جوامع امروز طورى طرح ريزى شده است كه انسان را به جانب مصرفِ بيشتر هدايت و هر روز كالاهاى متنوّعى به او ارائه مى دهد.

انسان غربى يا شرقى و يا انسانهاى غرب و شرق زده، راهى جز اين ندارند كه سر تا پا ماشينى شوند، و اگر توليد كننده نيستند، لااقل مصرف كننده خوبى باشند. ماشينى شدن و غرق شدن در كالاهاى رنگارنگ غربى، تماميّت وجود اشخاص را تشكيل مى دهد; به طورى كه بدون آن قادر به شناخت خود نبوده و نمى توانند در صحنه اجتماع ظاهر شوند.

امروز آمريكا و به طور كلّى اروپا از آن جهت كه اقتصاد پيشرفته اى دارد، براى جوامع عقب مانده

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  13  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

صنعتى هدف اصلى قرار گرفته است. اقتصاد در بيشتر جامعه ها همچون بت ظهور كرده و ملّت ها را فريفته و شيداى خود كرده است. و چون اين بت، بيش از همه جا در آمريكا و اروپا ظهور كرده است، عموم مردم مى كوشند خود را متخلّق به اخلاق آمريكايى و اروپايى بگردانند. بنابراين، انسان امروز، حقيقت خويش را به فراموشى سپرده و در مسيرى غير آن راه مى پيمايد. انسانها در چنين جوامعى به دنبال آن نيستند كه چه مى خواهند و فطرت درونى آنها چه چيز را مى طلبد; بلكه خواست آنها را جهان بيرون از خودشان تعيين مى كند. خواست حقيقى انسان، قربانى خواسته هاى مصنوعى و پوشالى اى شده است كه اقتصاد نو براى آنها به ارمغان آورده است. در عبارتى كوتاه بايد مطلب را خلاصه كرده، بگوييم: تعليم و تربيت، امروز در

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  14  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خدمت اقتصاد توليدى و مصرفى است، نه در خدمت انسان و انسانيّت.

اسلام با اشاعه فرهنگ و برنامه هاى تربيتى خويش در بعد اقتصادى روشى را ارائه مى دهد تا اقتصادى بدون وابستگى به بيگانگان به وجود آورد. تربيت افراد در اسلام به گونه اى است كه از پشت عينك توحيد به اقتصاد و فعّاليّت اقتصادى مى نگرند و غرضشان از فعّاليّت اقتصادى، تأمين رفاه خودشان و جامعه مى باشد. در نظر آنان تلاش اقتصادى يك وظيفه عبادى ـ اقتصادى است كه در نهايت از آن، قرب الهى را بايد طلبيد.

روش اقتصادى اسلام، براى به وجود آوردن يك اقتصاد سالم جهت تأمين رفاه فردى و اجتماعى بر پايه عدالت اقتصادى و انسانى و در نهايت، آماده كردن

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  15  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

زمينه معنوى براى پرستش اللّه مى باشد.

رسول گرامى اسلام((صلى الله عليه وآله))فرمود:

«نِعْمَ الْعَوْن عَلى تَقْوَى اللّهِ الْغِنى(1)»; غنى بودن و بى نيازى، ياور خوبى بر تقواى الهى است.

اينك، با توجّه به اهميّت مسأله اقتصاد، به نقش تعليم و تربيت اسلامى در اقتصاد مى پردازيم.

تأثير تعليم و تربيت بر اقتصاد

اگر بخواهيم به طور دقيق از تأثير تعليم و تربيت بر روى اقتصاد يك جامعه آگاه گرديم، بايد تمام ابواب فقهى اقتصاد اسلام (باب اجاره، تجارت، مزارعه، شركت، مضاربه و...) را با تمام مسائلش بررسى كنيم،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسائل الشيعه، ج 12، ص 49، روايت 3.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  16  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آن گاه به نكته هاى لطيف اخلاقى آنها نظر افكنيم. اين كار به فرصت زياد و به گروهى محقّق نياز دارد كه به بررسى بنشينند و لطيفه هاى تربيتى و تعليمى مسأله را به دقّت اخذ كنند و نمودارى از اقتصاد سالم اسلامى را- كه در پرتو تربيت اسلامى و مراعات برنامه هاى پرورشى به وجود مى آيد ـ ارائه دهند.

انسان تربيت شده در مكتب الهى تابع امر و نهى و يا به عبارت ديگر «بايد» و «نبايد» دين است. و ملاك بايد و نبايد در اسلام، مصلحت و مفسده اى است كه در مورد امر و نهى وجود دارد. آنچه داراى مصلحت فرد و اجتماع بوده به انجام آن امر فرموده و از آنچه داراى مفسده بوده نهى كرده است.

عَنْ أبي جَعْفَر((عليه السلام)) قالَ: خَطَبَ رَسُولُ اللّهِ ـ صلّى الله عليه و آله ـ: في حَجَّةِ الْوِداعِ فَقالَ: «يا أيُّهاَ الْنّاسُ مامِنْ

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  17  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

شَىء يُقَرِّبُكُم مِنَ الْجَنّةِ وَيُباعِدُكُم مِنَ الْنّارِ إلاّ وَقَدْ أَمَرْتُكُم بِهِ وَمامِنْ شىء يُقَرِّبُكُم مِنَ الْنّارِ وَيُباعِدُكُم مِنَ الْجَنَّةِ إلاّ وَقَدْنَهَيْتُكُم عَنْهُ.(1)»

امام باقر((عليه السلام))فرمود: رسول خدا((صلى الله عليه وآله))در حجة الوداع (آخرين حج پيامبر) فرمود: اى مردم! به آنچه شما را به بهشت نزديك و از جهنّم دور مى كند، امر كردم، و از انجام آنچه شما را به جهنّم نزديك و از بهشت دور مى گرداند، نهى نمودم.

تعليم و تربيت همه جانبه اسلام، رسالت بزرگى دارد و آن توجّه دادن به روش اقتصادى است، كه سلامت اقتصادى جامعه را تضمين مى كند. و اين براساس مصالح و مفاسدى است كه مى تواند نقش مثبت يا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسائل الشيعة، ج 12، ص 27، روايت 2.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  18  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

منفى داشته باشد. از آنچه به اقتصاد ناسالم منجر مى شده ـ به گونه اى كه مضرّ به معنويّات بوده است ـ نهى فرموده و بدانچه به اقتصاد سالم منتهى مى گرديده (مفيد براى رشد انسانيّت بوده است) امر كرده است.

به عنوان مثال، دو نمونه از مسائلى كه ارزش مثبت و منفى در اقتصاد سالم دارند، متذكّر مى شويم.

تجارت و دادوستد از روى رضايت، مالكيّت از طريق مشروع، فعّاليّت و تلاش اقتصادى براى حفظ آبرو، صله رحم، اداى دَين، احترام گذاشتن به مالكيّت عمومى، قناعت، انفاق و...از جمله مسائلى است كه اسلام به جهت داشتن ارزش مثبت، به انجام آنها امر فرموده است.

و امّا اسراف، ربا، احتكار، رشوه، توليد كالاهاى مبتذل از قبيل آلات قمار و...و...مسائلى هستند كه به

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  19  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

جهت داشتن نقش منفى در اقتصاد، اسلام از آنها نهى كرده است. روايات بسيارى در كتب روايى در اين موارد وارد شده است كه به جهت اختصار از آوردن آنها صرف نظر مى كنيم.

انسان از آن هنگامى كه در دامان پر مهر مادر و در خانواده پاك رشد مى كند و بزرگ مى شود، اين دو دسته از مسائل را مى آموزد. انجام دسته اوّل و نفى دسته دوّم، نقش مؤثّرى در رشد اقتصاد سالم در زندگى فرد و جامعه دارد.

افراد در محيط هاى تربيتى و آموزشى اسلامى (خانواده و مدرسه) مى آموزند كه بايد راستگو باشند; امانت دار باشند; در زندگى، ديگر دوست و قانع بوده و منافع ديگران را چون منافع خود بدانند. و مى آموزند كه بايد يار مستمندان باشند. سخن مولاى متّقيان،

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  20  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

على((عليه السلام)) را به گوش دل سپرده اند كه فرمود:

«أحْسَنُ الْنّاسُ عَيْشاً مَنْ عاشَ الْنّاسُ مِنْ فَضْلِهِ(1)»; بهترين مردم از حيث زندگى كسى است كه مردم در پرتو لطف و مهربانى او زندگى كنند.

خيانت، دزدى، اسراف، ربا، اعتياد به مواد مخدر، كسلى، تنبلى، پرخورى، خواب بيش از اندازه، شراب خوارى، قماربازى، آموختن علوم غير مورد نياز جامعه، ساختن ابزار و آلات لهو و لعب، كم فروشى، احتكار، بى تفاوتى در برابر جامعه، خودگرايى، عجب و تكبّر، حسد، بخل، حرص، طمع در حقّ ديگران، ظلم به نفس و ديگران و...از جمله عواملى هستند كه اقتصاد را به فساد مى كشانند. و در واقع، انسان پرورش يافته در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غرر، ج 2، ص 410، ش 3058.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  21  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مكتب اسلام ـ كه اقتصاد را زمينه ساز شكوفايى استعدادها و ستايش خدا، و يارى خوب براى تقوا مى داند ـ از هر عاملى كه اقتصاد خانواده و اجتماع را به سوى انحراف بكشاند پرهيز مى كند.

انسانهايى كه اين چنين تربيت يافته اند، اگر چه زارع، صنعتگر، كارمند، كارگر و يا مهندس و پزشك و...باشند، به تعهّد انسانى خويش پاى بند بوده، در رشد اقتصاد سالم اجتماع و استقلال اقتصادى خواهند كوشيد. بنابراين، اسلام با ساختن چنين افرادى و با تعليم و تربيت صحيح، روش اقتصادى اش را در جامعه پياده مى كند و از فسادى كه از ناحيه افراد سودجو، حريص و...اقتصاد را تهديد مى كند، جلوگيرى مى نمايد; مثلا جلوى مالكيّت هاى نامشروع، از قبيل حيف و ميل بيت المال، ربا، قمار و فروش كالاهاى

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  22  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نامشروع همچون شراب، آلات قمار، موادمخدّر، و ورود كالاهايى را كه جز جنبه فساد و ابتذال فايده اى ندارد مى گيرد.

اسلام، دست حاكم شرع را در مورد كسانى كه بخواهند ارزشهاى معنوى جامعه را به خاطر سودجويى هاى اقتصادى و غيره زيرپا بگذارند، باز گذاشته تا آنها را به گونه اى كه صلاح مى داند و تشخيص مى دهد تنبيه كند.

تعليم و تربيت اسلامى در رشد اقتصاد و استقلال اقتصادى و به وجود آوردن اقتصادى سالم در جامعه، نقشى مثبت و بسيار مؤثّر دارد. در واقع يك كارگر يا كشاورز، و صنعتگر و هر مسلمانى كه در جنبه اقتصادى جامعه تلاش مى كند، كارش به عنوان عبادت تلقّى مى شود، و از آن نه تنها تأمين زندگى خود و اجتماع را

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  23  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مى طلبد; بلكه نظرى بالاتر دارد وآن، خشنود ساختن خداوند متعال است.

* چند نكته

آموزشگاه هايى كه وظيفه تعليم و تربيت اقتصادى را به عهده دارند، بايد به نكاتى چند توجّه داشته باشند:

1ـ افراد مورد نظر را بايد به رشته اى جلب كنند كه در رشد اقتصادى مؤثر بوده و جامعه نيازمند به آن است; تا از اين طريق نيروهاى متخصص و تربيت شده، ابزار توليد و منابع توليدى را به دست گيرند تا نيازى به متخصص خارجى نباشد.

2ـ از جمله نقش هاى مهم تعليم و تربيت در اقتصاد، رفع نيازمندى هاى مردم و استقلال اقتصادى مى باشد; لذا آموزش حرفه اى ـ فنى، از وظايف تعليم و تربيت

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  24  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

است.

3ـ آموزشگاه ها موظّفند دانش آموزان و دانشجويان را از طريق آزمايش و عمل به مسائل آشنا سازند; زيرا تنها تئورى كافى نيست.

حضرت على((عليه السلام)) فرمود: «رأىُ الرَّجُلِ عَلى قَدْرِ تَجْرِبَتِهِ(1)»; عقل مرد به اندازه تجربه اى است كه اندوخته است. و نيز فرمود: «أَلْتَّجارُبُ عِلْمٌ مُسْتَفادٌ(2)»;

4ـ از آموزشگاه هاى اقتصادى انتظار مى رود كه روحيه احساس و انديشه مناسب دنياى جديد (يعنى دنياى رشد اقتصادى) پديد آورند و تغيير و تحولاتى در متربّيان و عامه مردم ايجاد كنند. هم سطح بودن اقتصاد جامعه با جوامع پيشرفته در گرو ابتكار و استقلال

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غرر، ج 4، ص 95.

2 - شرح غرر، ج 1، ص 260.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  25  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

شخصيّت و تحرّك بيشتر است. برنامه تعليم و تربيت در محيط هاى آموزشى بايد به گونه اى تنظيم شود كه چنين صفاتى در متعلّم پرورش يابد(1).

5 ـ به متربّيان اقتصاد بياموزند كه بهداشت محيط و بدن را كاملا رعايت نمايند تا از بيمارى هايى كه ممكن است عارض آنها و ديگران شود، حتّى الامكان جلوگيرى به عمل آيد تا در اثر ضعف بدنى و فكرى، ركود در رشد اقتصادى به وجود نيايد.

6ـ به وجود آوردن تعهّد و مسؤوليّت اجتماعى از مسائل مهمّى است كه در اقتصاد نقش اساسى دارد. كارگر و مهندسى كه خود را مسؤول بداند، در حفظ صنايع مى كوشد و از آن (همچون مال خود) نگاهدارى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - تعليم و تربيت در جهان امروز، ص 104.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  26  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مى كند. در غير اين صورت، با افراط و تفريط در كارها، باعث فرسودگى ابزار توليد و كندشدن توليد و توزيع خواهد شد.

حضرت على((عليه السلام)) فرمود:

«إتَّقُوا اللّهَ في عِبادِهِ وَأنَّكُمْ مَسْؤولوُنَ حَتّى عَنِ الْبِقاعِ وَالْبَهائِم وَأطِيعُوا اللّهَ وَلا تُعْصُوهُ(1)»; بترسيد از خدا در مورد بندگان و شهرهايش; همانا شما (در برابر آنها) حتّى در برابر قطعه هاى زمين و چهار پايان مسؤوليد. و خدا را اطاعت كنيد و معصيت او را مرتكب نشويد.

7ـ افراد را بايد در رشته اى كه استعدادشان اقتضا مى كند كمك و يارى كنند، تا نتيجه مثبت آن حتمى بوده و به زودى به ثمر بنشيند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 9، ص 288، خطبه 168.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  27  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بهترين سرمايه گذارى براى تعليم و تربيت

آنهايى كه تعليم و تربيت را فقط از ديد بازدهى مادّى مى سنجند، در سرمايه گذارى، به اين مقدار كه افرادى محدود، با مهارتى كامل، براى توليد و رشد اقتصادى آماده كنند، اكتفا مى نمايند تا غرض اصلى ـ كه بازدهى بيشتر در مدرنيزه كردن محيط است ـ حاصل شود.

ديد مادّى، به انسان چون ابزار توليد مى نگرد; ساختن ابزار توليد بهتر براى توليد بيشتر و ساختن نيروى انسانى عالى تر براى بازدهى بيشتر.

اين ديد به جنبه هاى انسانى وكمال انسانى كارنداشته وموجب مى شودكه به افراد كم استعداد ويا كندذهن توجه نشود; ويابراى رشد اخلاقى وكمال انسانى آنها و...سرمايه اى درنظرگرفته نشود; ويا در كارها فقط به تخصّص افراد ارج بگذارند; هرچند

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  28  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

افرادى باشند كه ارزشهاى والاى انسانى را زيرپا گذاشته وبراى آنها احترامى قائل نباشند.

ريشه چنين ديدگاهى به سودجويى برمى گردد و اغلب جوامع صنعتى و سرمايه دارى و يا نيمه سرمايه دار، امروز داراى چنين ديدگاهى هستند.

به عبارت كوتاه، سرمايه گذارى براى تعليم و تربيت از ديدگاه مزبور، جز براى رسيدن به خواسته هاى شهوانى گروهى سردمدار بيش نيست. اين گروه همان اشخاصى هستند كه قرآن مجيد در باره ايشان مى فرمايد:

«ذلِكَ بِأنَّهُمُ اسْتَحَبُّوا الْحَيوةَ الدُّنْيا عَلَى الاْخِرَةِ وَأنَّ اللّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرينَ(1)»; غضب و هدايت الهى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره نحل، آيه 107.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  29  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

برآنان به سبب اين است كه زندگى دنيا را بر آخرت برگزيدند و همانا خدا گروه كافران را هدايت نمى كند.

امّا اسلام، تعليم و تربيت را از ديدگاه الهى و انسانى و كمال معنوى نگريسته و آن را در تعليم و تربيت اصل دانسته، و ديگر مسائل تربيتى را فرع و مقدّمه براى رسيدن به آن قرار مى دهد. روى اين لحاظ، سرمايه گذارى براى تعليم و تربيت، در رأس برنامه هاى حكومتى قرار مى گيرد، و از ضرورتى خاص برخوردار مى شود. حكومت بايد همه افراد را تحت پوشش تعليم و تربيت قرار دهد. و هيچ كس نبايد به عنوان كند ذهن بودن و يا عوامل ديگر (چون ضعف استعداد) تحقير شده و از تربيت صحيح محروم بماند. او نيز بايد تحت پوشش تربيتى قرار گيرد، تا آنچه در توان دارد به ظهور برساند، و در حدّ كاردانى خويش به جامعه خدمت

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  30  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كند، هر چند ناچيز باشد. چه بسا افراد كم ذهن در بعضى از هنرها نبوغ خاصّى دارند و چنانچه تحت آموزش صحيح قرار گيرند، مى توانند براى جامعه مفيد باشند; زيرا از نظر اين ديدگاه، ارزش انسانى مورد توجه است، نه ابزار توليد و سودجويى. سرمايه هاى به دست آمده نبايد انباشته شود، بلكه صرف انسانهايى شود كه خواهان رشد هستند. اگرچه عده اى از آنها نتوانند بازدهى مادّى چندانى داشته باشند; ولى از تربيت صحيح اسلامى برخوردار خواهند شد; «لا يُكَلِفُ اللّهُ نَفْساً إلاّ وُسْعَها(1)»; خداوند هر انسانى را در حدّ وسعش مكلّف قرار داده است. هر شخصى كه توانش بيشتر باشد، تكليفش در برابر خود و جامعه اش سنگين تر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره بقره، آيه 286.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  31  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خواهد بود.

دولت اسلامى موظّف است در بودجه سالانه خود، سرمايه گذارى كافى را براى تربيت نيروهاى انسانى (در جهت به كار انداختن امور اقتصادى، سياسى، نظامى و فرهنگى كشور) در متن برنامه خود قرار دهد. نيروى انسانى، سرمايه بزرگى است كه در رشد سرمايه مادّى نقش بسيار مهمى دارد.

اين مطلب لازم به تذكّر است كه مقصود ما از نيروى انسانى اين است كه هر فردى نيرو و فكر و استعدادش را به كار انداخته و در بُعدى كه مى تواند، خدمت نمايد. به عبارت ديگر، به فعليّت رسيدن استعداد هر فردى در جهت امرى از امور كشور، نيروى انسانى را تشكيل مى دهد. كسب معلومات، مهارت و برخوردار بودن از ذوقى سليم، از لوازم به فعليّت رسيدن نيروى انسانى

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  32  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

است. خواه فعليّت آن در جنبه اقتصادى باشد (مانند رشد صنايع، توليدات، كشف منابع زيرزمينى و...) يا در بعد سياسى، فرهنگى و غيره.

ظهور نيروهاى انسانى در بعد اقتصادى موجب مى شود كه اقتصاد مملكت از ركود رهايى يافته و فقر و كمبود از بين برود; از منابع زيرزمينى به خوبى استفاده شود; توزيع كالا با قيمت مناسب به دست مصرف كنندگان برسد; مردم از رفاه مادّى برخوردار گردند; بيكارى در جامعه ريشه كن شود. مهم تر از همه اين كه، راه نفوذ مستكبران ـ كه هميشه درصدد هستند تا از نادارى، فقر و بى چيزى جامعه استفاده كرده و آنها را به بندكشند ـ گرفته شود.

ظهور نيروهاى انسانى در جهت سياسى موجب مى گردد كه افرادى لايق در رأس امور مملكت قرار

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  33  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

گيرند; وزارتخانه ها را افرادى دانا با مديريّت كامل اداره نمايند و كشور را از روابطى صحيح و مشروع با كشورهاى همسايه و غيره برخوردار سازند و از روابطى كه موجب ذلّت يك ملت مى شود جلوگيرى نمايند. ديگر اين كه برنامه ريزى هاى دقيق بر طبق شرع و دين براى به وجودآوردن نظم و اصلاح جامعه ارائه دهند. و نيروهاى تربيت شده در بعد سياسى (براى اداره امور كشور)، حكومت را يك امانت از جانب خدا و مردم بدانند كه به عهده آنها گذاشته شده است و هر نوع كوتاهى را خيانتى بزرگ در حق خدا و مردم بشمارند.

به فعليّت رسيدن استعدادهاى انسانى در جنبه نظامى، سبب مى گردد: كشور داراى سربازانى ماهر و قوى باشد كه با وجود آنها مرزهاى كشور امن خواهند بود و مردم با آرامش كامل به تلاش و فعّاليّت خواهند

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  34  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

پرداخت. اينها (سپاه و نظاميان) زينت و باعث عزّت دين هستند; چنانكه على((عليه السلام))در باره آنها فرمود:

«فَالْجُنُودُ بِإِذْنِ اللّهِ حُصُونُ الرَّعِيَّةِ وَزَيْنُ الْوُلاةِ وَعِزُّالدّينِ وَسُبُلُ الاَْمْنِ وَلَيْسَ تَقُومُ الرَّعِيَّةُ إلاّبِهِمْ(1)»; سپاهيان به فرمان خدا، دژها و قلعه هاى رعيّت، و آراستگى حاكمان، ارجمندى دين و راه هاى امن و آسايش هستند. و رعيّت برپا نمى ماند مگر با بودن ايشان.

همچنين ظهور نيروهاى انسانى در بعد فرهنگى موجب مى شود تا جامعه به رشد عقلى و فكرى دست يافته و به آگاهى كامل معنوى نايل شود; از خرافاتى كه در جوامع بى فرهنگ هست رها شده و در جنبه هاى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نهج البلاغه، فيض الاسلام، ص 1003، نامه 53.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  35  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مختلف فرهنگى (فلسفه، منطق، اصول، تفسير، ادبيّات، عرفان، تاريخ اسلامى و احكام و تكاليف و...) به سرحد رشد و كمال برسد; چون ظهور نيروى فرهنگى، راه اجتماع به سوى حقيقت را باز مى كند و چراغ راه مى شود.

و امّا به ثمر نشستن نيروهاى انسانى در بعد اعتقادى، افراد اجتماع را در حدّ عالى از انسانيّت قرار مى دهد; مردم از عقايدى سالم بهره مند گشته و با شناخت توحيد، نبوت، عدل، امامت و معاد و ويژگى هاى آنها به معنويّتى خاص دست مى يابند.

ظهور اين نيروها، هماهنگ و تعيين كننده وظايف و تكاليف ملّت و احيا كننده اسلام و شعاير آن مى باشد.

اقدام به ساخت مراكز آموزش در تمام اين ابعاد، از سوى حكومت بايد انجام گيرد و مردم در ايجاد اين

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  36  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مراكز ـ از آموزش ابتدايى گرفته تا مراكز آموزش عالى اقتصادى، نظامى، سياسى، فرهنگى، اعتقادى و... ـ شركت فعّالانه داشته باشند. اين امر بودجه زيادى را به خود اختصاص خواهد داد; ولى نيروهاى تعليم يافته و فعّال، آن را جبران خواهند كرد. هرچند جمعيّت روبه فزونى بگذارد و هرچه زمان بگذرد، اين امر سرمايه بيشترى را به خود اختصاص خواهد داد; زيرا همه افراد در هر شرايط و موقعيّتى كه باشند، بايد زير پوشش اين برنامه تعليمى و تربيتى قرار گيرند.

البتّه تعيين بودجه سالانه براى اين بُعد مهم، به دست صاحب نظرانى است كه درمجلس شوراى اسلامى و يادر هيأت دولت هستند. آنها وظيفه دارند با بررسى صحيح و دقيق و تحقيق همه جانبه، نياز بعد تربيتى نيروى انسانى را در حدّ مدارس و آموزشگاه هاى

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  37  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

تجربى و غيره درنظر گرفته و بودجه لازم را تعيين كنند.

با توجّه به آنچه بيان شد، مى توان فهميد كه هدف از سرمايه گذارى، توسعه و رشد نيروهاى انسانى است، كه اين خود، شرط لازم براى به فعليّت رساندن ابعاد مختلف جامعه و در نهايت، رسيدن به ارزشهاى انسانى و معنوى مى باشد. نامه على بن ابى طالب((عليه السلام)) به مالك اشتر نمودار عالى و زنده اى است براى تأييد آنچه بيان شد.

فقر اقتصادى و تاثير آن در تعليم و تربيت

گفتيم: تربيت نيروهاى انسانى در همه جوانب وقتى امكان پذير است كه سرمايه گذارى كافى براى ايجاد زمينه رشد انجام گرفته باشد. حال اگر روشى صحيح بر اقتصاد جامعه حاكم نباشد و مردم دچار فقر و نادارى

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  38  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

شوند، فقر چه اثرى روى آنها خواهد گذاشت و تأثيرش در تعليم و تربيت چگونه خواهد بود؟

فقر اقتصادى، نادارى مالى فرد، خانواده و اجتماع است. چنين فقرى نقطه ضعف بزرگى است كه مى تواند در ابعاد مختلف (اعتقادى، فرهنگى، سياسى، نظامى و...) جامعه اثر منفى گذاشته و در نهايت خانواده و اجتماع را به كفر بكشاند.

رسول گرامى اسلام ـ صلى ا... عليه و آله ـ فرمود: «كادَ الْفَقْرُ أَنْ يَكوُنَ كُفْراً(1)»; فقر (انسان را) به كفر مى كشاند.

فردى كه فقر او را احاطه كرده، چه بسا خود را در نزد ديگران حقير مى بيند. فردى كه توانايى دارد با تلاش و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - بحار، ج 72، ص 30.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  39  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

فعّاليّت غبار فقر را از زندگيش پاك گرداند و خود و خانواده اش را از ننگ فقر نجات دهد; ولى تن به كسلى و تنبلى داده است، راه ذلّت را به روى خود و فرزندانش گشوده و راه كمال و سعادت را سدّ كرده است.

امكانات آموزش و پرورش كه در پرتو اقتصاد پيدا مى شود، در اثر فقر و نادارى، از خانواده و اجتماع سلب مى گردد و در نهايت به ذلّت و بردگى خانواده و اجتماع مى انجامد.

اميرالمؤمنين((عليه السلام))به فرزندش امام حسن((عليه السلام))فرمود:

«يا بُنَىَّ مَنِ ابْتَلى بِالْفَقْرِ إِبْتَلى بِأَرْبَعَ خِصال: بِالْضَّعْفِ في يَقينِهِ; وَالنُّقصانِ في عَقْلِهِ; وَالرِّقَّةِ في دِيْنِهِ;

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  40  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

وَقِلَّةِ الْحَياءِ في وَجْهِهِ; فَنَعُوذُ بِاللّهِ مِنَ الْفَقْرِ(1)»; فرزندم! كسى كه به فقر مبتلا شد، به چهار خصلت مبتلا مى شود: ضعف در يقين، نقصان در عقل، سستى در دين، كمى حيا در چهره اش; پس از فقر به خدا پناه ببريم.

اجتماع فقير قدرت آن را ندارد كه نيروهاى انسانى فعّال در ابعاد مختلف اجتماعى تربيت كند; لذا براى رفع نيازمندى هاى خويش مجبور مى شود دست سؤال و ذلّت به سوى جوامع پيشرفته دراز نمايد. هرجامعه پيشرفته اى چنين نيست كه بدون داشتن توقّع، به سؤال اجتماع عقب مانده و فقير پاسخ گويد; بلكه ضمن رفع نيازمندى ازجوامع بيگانه، آنها را تحقير كرده; شخصيّت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - بحار، ج 72، صص 48 ـ 47.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  41  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آنها رامى گيرد و فكر و انديشه خود راتحميل مى كند، و اجتماع فقير هم به جهت احتياجش مجبور به خضوع و خشوع مى شود. نمونه روشن اين مطلب، رژيم محمد رضا شاه بود كه آمريكا در زمان او حقّ توحّش مى گرفت، و اين نهايت تحقير يك ملّت و گرفتن عزّت و شخصيّت از اوست.

جامعه ثروتمند و پيشرفته به عنوان گرداندن چرخ هاى صنعتى، فرهنگى و نظامى يك كشور محتاج، اقدام مى كند; ولى هيچ گاه معلومات و دانش تجربى خود را به مردم آن كشور انتقال نمى دهد، بلكه هرچه بيشتر، عوامل فقر آنها را فراهم مى آورد و جامعه اى مصرف كننده، و بازارى براى فروش انواع كالاهاى خود به وجود مى آورد. منابع ثروت و ذخاير مادّى را مى طلبد و در عوض، كالاهاى تزييناتى، لوكس و... را

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  42  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

جهت آنان ارسال داشته و عياشى و هوسرانى را براى آن ملّت به ارمغان مى آورد.

حيات و مرگ يك ملّت در اثر فقر اقتصادى به دست جامعه غنى مى افتد; به طورى كه هرگونه حركتى در جهت مخالف سياست كشور حاكم، محاصره اقتصادى را به همراه خواهد داشت.

خلاصه اين كه فقر اقتصادى، كانال نفوذ استعمار است كه با به دست گرفتن اقتصاد جامعه، ساير شؤون اجتماعى را به دست مى گيرد و اين آفتى عظيم براى سعادت و استقلال يك ملت به شمار مى آيد. اين چنين فقرى بزرگترين مرگ است.

حضرت على((عليه السلام)) فرمود: «ألْفَقْرُ ألْمَوْتُ الاَْكْبَرِ(1)»;

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نهج البلاغه فيض الاسلام، حكمت 154، ص 1166.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  43  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نادارى، مرگ بزرگى است.

به راستى بايد از چنين فقرى به خدا پناه برد. حضرت على((عليه السلام)) به فرزندش محمّد حنفيه فرمود: «يا بُنَىَّ إِنّي أَخافُ عَلَيْكَ الْفَقْرَ فَاسْتَعِذْ باللّهِ مِنْهُ(1)»; فرزندم! از فقر برتو مى ترسم، از آن به خدا پناه ببر.

اثر فقر اقتصادى، محروميّت جامعه از امكانات آموزشى و پرورشى است; اين محروميّت موجب مى گردد تا نيروهاى انسانى شكوفا نشده و به فعليّت نرسد. در نتيجه، راه رشد به سوى تعالى، به روى مردم بسته شده و تعليم و تربيت به دست استعمارگران بيفتد. كه در اين صورت، آموزش دين از بين خواهد رفت و يا به صورت يك مسلك خرافى معرفى خواهد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نهج البلاغه فيض الاسلام، حكمت 311، ص 1238.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  44  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

شد، و دين ـ كه تمام حيات معنوى انسان به آن است ـ به بازى گرفته خواهد شد. حضرت على((عليه السلام)) فرمود: «لا حَياةَ إلاّ بِالْدِّينِ(1)»; حيات و زندگى واقعى فقط در پرتو دين است.

محروميّت هاى اقتصادى، يكى از عواملى است كه عقده هاى درونى و نابسامانى هاى روانى را به وجود مى آورد و به صورت فحشا و جنايات در جامعه ظهور مى كند.

در پايان، اين نكته لازم به تذكّر است كه: غنا و بى نيازى مالى نيز ـ همچون فقر ـ گاهى عامل منفى براى تعليم و تربيت و موجب ذلّت و فساد مى گردد.

حضرت على((عليه السلام)) فرمود: «حُبُّ الْمالِ يُوهِنُ الدِّيِنَ وَ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - ميزان الحكمة، ج 2، ص 552.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  45  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

يُفْسِدُ الْيَقينَ(1)»; دوستى ثروت (در جهت دنيا) دين را سست و يقين را فاسد مى گرداند.

«إنَّ الاِْنْسانَ لَيَطْغى أَنْ رَءاهُ اسْتَغْنَى(2)»; همانا انسان از طغيان باز نمى ايستد، آن گاه كه خود را غنى و بى نياز مى بيند. اين طور نيست كه فقر اقتصادى، عامل حتمى براى نابودى و فساد تعليم و تربيت، و غناى اقتصادى، عامل حتمى براى رشد تعليم و تربيت باشد.

حضرت على((عليه السلام)) فرمود: «ألصَّبْرُ عَلَى الْفَقْرِ مَعَ الْعِزِّ أَجْمَلُ مِنَ الْغِنى معَ الذُّلِّ(3)»; صبر و شكيبايى بر فقرى كه عزّت به دنبال داشته باشد، بهتر و زيباتر از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - غررالحكم، ص 168، طبع نجف.

2 - سوره علق، آيات 7 و 6.

3 - شرح غرر، ج 2، ص 113، ش 2022.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  46  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بى نيازى اى است كه همراه با ذلّت باشد.

حاكميّت اين دو (فقر اقتصادى و غناى اقتصادى) بر معنويّت و عقل است كه موجب منفى بودن آنها مى شود. در صورتى كه محكوم عقل و معنويّت قرار گيرند، عاملى مثبت خواهند بود.

البتّه فقر اقتصادى ـ در هر حال ـ موجب كندى رشد و تعليم و تربيت; ولى غنا و بى نيازى، زمينه فراهم آوردن امكانات گرديده، به گسترش تعليم و تربيت كمك مى كند.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  47  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

فهرست مطالب

مفهوم اقتصاد   ........................................3

هدف اسلام از به وجود آوردن روش اقتصادى   6

نقش تعليم و تربيت در اقتصاد   ...................…9

تاثير تعليم و تربيت بر اقتصاد   …....................15

چند نكته   .............................................…23

بهترين سرمايه گذارى براى تعليم و تربيت   …...27

فقر اقتصادى و تأثير آن در تعليم و تربيت   ......37

اشتراک نشریات رایگان

سامانه پاسخگویی