تعليم و تربيت و جهاد

دوره هشتم، شماره سیزده

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  2  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نام جزوه: تعليم و تربيت و جهاد

نويسنده: هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر: مؤسسه در راه حق قم - تلفن 2-7743221

تيراژ: 20000 جلد

تاريخ چاپ : زمستان 77

قطع: جیبی

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

فلسفه وجود ارتش و تعليم و تربيت آنها

نقش تعليم و تربيت در جهاد

فلسفه جهاد

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  3  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

فلسفه وجود ارتش(1)

فلسفه وجود ارتش را آيه اى از قرآن شريف، بدين گونه بيان مى دارد:

«وأعِدُّوا لَهُمْ مَاْأسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّة ومِنْ رِباطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّاللّهِ وَعَدُوَّكُمْ وَاخَرِينَ مِنْ دوُنِهِمْ لاتَعْلَمونَهُمُ اللّهُ يَعْلَمُهُم(2)».

«تا آن جا كه مى توانيد نيرو و اسبان سوارى آماده كنيد تا دشمنان خدا و دشمنان خود ـ و جز آنها كه شما

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - مقصود از ارتش، كليه نيروهاى مسلّح مى باشند.

2 - سوره انفال (8)، آيه 60.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  4  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نمى شناسيد و خدا مى شناسد ـ را بترسانيد».

در اين آيه، خداوند متعال مسلمين را به تجهيز قوا تا آخرين حدّ استطاعت و توان دعوت فرموده است، تجهيز در برابر دشمن خدا و ملّت مسلمان، گوياى به وجود آوردن ارتشى است كه از تمام ادوات جنگى روز برخوردار بوده و براى دفاع، از هر جهت آماده و مهيّا باشد.

اين دستور الهى براى به وجود آوردن يك ارتشى قوى به چه منظور صادر شده است؟ آيا اسلام مى خواهد انسانِ مهاجم و جنگ طلب تربيت كند يا غرض ديگرى دارد؟ به يقين، اسلام دين رأفت، عطوفت، صلح و مهربانى بوده و براى تأليف قلوب آمده است; به همين جهت با تربيت انسان جنگ طلب مخالف است. پس، بايد در رابطه با منظور اصلى و

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  5  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

حقيقى اسلام از به وجود آوردن ارتشى نيرومند و قوى جستجو و كنكاش كرد. براى فهميدن هدف والاى اسلام، بيان يك مقدمّه ضرور مى نمايد.

قاعده اى كلّى در ميان علماى اسلام وجود دارد كه مى گويند: «مسائل اسلامى تابع مصالح و مفاسد است. خداوند منّان كه قوانين دينى را بر پيامبر عظيم الشّأن(صلى الله عليه وآله)، نازل فرموده، در ارسال آنها، مصالح و مفاسد انسانها را در نظر گرفته است. به آنچه كه در جهت رشد و كمال انسانها بوده امر فرموده و از آنچه موجب انحطاط و سقوط انسانيّت هست، نهى كرده است. به عبارت ديگر، قوانين دينى براساس نياز وجودى انسان ـ از جهت فردى، اجتماعى، مادّى و معنوى ـ نازل شده است. خداوند، كه خالق انسانهاست، به تمام نيازهاى او آگاهى دارد و براى رفع

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  6  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نيازمنديهاى او ـ در همه ابعاد وجودى اش ـ كتابى به نام «قرآن» بر قلب پاك پيامبرش فرو فرستاده است. اينك بايد ببينيم: تشكيل ارتش با تمام تجهيزات روز چه مصلحت و ضرورتى داشته و كدام نياز انسان را برطرف مى كند؟

از جمله غرايزى كه خداوند متعال در انسان گذاشته است، غريزه دفاع از خويش است كه ريشه آن به حبّ ذات برمى گردد. اين غريزه، نه تنها در انسان، كه در هر موجود داراى شعور وجود دارد; امّا در انسان وسيع و گسترده است; زيرا حيات حيوانات، منحصر در حيات مادّى و فعلى آنها، و وجود ابزار دفاعى محدود به بقاى همان حيات است. يك گوسفند كه با ديدن گرگ فرار مى كند، براى اين است كه نمى خواهد حيات فعلى خود را از دست بدهد; و موش كه با ديدن گربه در

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  7  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

جستجوى پناهگاه تلاش مى كند، از حيات مادّى خويش دفاع مى كند و نيز حيوانات ديگر...

علاوه براين، حيوانات، دشمنان خويش را به طور غريزى مى شناسند و چگونگى دفاع آنها هم غريزى است. كسى كيفيّت دفاع را به آنها تعليم نداده است، امّا دفاع انسان از خويش، منحصر به بقاى حيات مادّى و حيوانى او نيست; چرا كه حيات مادّى براى او هدف نيست. او براى هدفى برتر، دفاع و مبارزه مى كند. اگر در جايى، به نجات از حيات مادّى اش قيام مى كند، بدان جهت است كه آن را براى حيات برتر مى خواهد.

حيوان، اگر شكمش سير باشد و در گوشه اى از جنگل يا چمن زار و...آرام بخورد و بخوابد و كسى قصد اذيّت او را نداشته باشد، هدفش تأمين شده است; ولى انسان، هر چند زندگى مادّى اش تأمين شده و به آرامش

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  8  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مادّى دست يافته باشد و كسى هم دخالت در زندگى حيوانى او نكند و هيچ چيز حيات حيوانى او را تهديد ننمايد، براى هدف و آرمان اعلا مى ستيزد و به خاطر حيات معنوى، حيات مادّى اش را به خطر مى اندازد. دشمنان انسان، دشمنانى نيستند كه زندگى مادّى او را تهديد كنند و بر آن ضربه وارد سازند; بلكه دشمنانى هستند كه انسانيّت و حيات معنوى و عقيده او را مورد هجوم قرار مى دهند.

انسان موجودى است اجتماعى و رفع بسيارى از نيازمندى هاى او در گرو زندگى اجتماعى است; بدين لحاظ لازم مى بيند كه از اجتماع نيز دفاع كند. او براى رسيدن به كمال حقيقى خويش (قرب الهى)، در همه ابعاد حيات با دشمن مى جنگد. از حيات اقتصادى گرفته تا حيات اعتقادى، فرهنگى و سياسى; او براى

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  9  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

استقلال تمام اين ابعاد، قيام مى كند; زيرا رسيدن انسان به يك حيات معقول و الهى درگرو استقلال اين ابعاد است و از آن جايى كه مختار است و كيفيّت دفاع او غريزى نيست، براى استقلال هر يك از ابعاد، نوعى از دفاع و جهاد را برگزيده است.

با توجّه به اين مطلب، بايد گفت: تنها نياز غريزى انسان نيست كه او را به دفاع از خويش، اجتماع، ناموس و هدف، دعوت مى كند; بلكه نياز عقلانى و دينى وى نيز مدّنظر است. و از اين جا معلوم مى گردد كه اسلام براى پاسخ گويى به اين نياز، او را دعوت به مهيّا شدن و تجهيز قوا در برابر دشمن دين و انسانيّت كرده است. اين دستور براساس اين مصلحت بوده است كه جامعه مسلمان و مؤمن به خدا و آخرت كه دائم مورد هجوم دشمنان خدا و ملّت مسلمان است، بتواند با تشكيل

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  10  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ارتشى قوى، حيات اجتماعى خويش را در تمام ابعاد، تثبيت كند و در برابر هجوم دشمن مقاومت نمايد. اسلام، انسان را جنگ طلب نمى داند ولى اين حق را به او مى دهد كه از انسانيّت دفاع كند و در برابر كسانى كه مانع رشد مادّى و معنوى جامعه هستند و يا به مملكت او هجوم آورده اند ايستادگى كند.

مرحوم علاّمه طباطبايى در اين مورد مى فرمايد:

«اِنَّ الدِّفاعَ عَنْ حُقُوقِ الاْنْسانِيَّةِ حَقٌّ مَشْرُوعٌ فِطْرِىٌّ مُباحُ الاْسْتِيْفاءِ لِلاْنْسانِ(1)»

«همانا دفاع از حقوق انسانيّت، يك حق فطرى و مشروعى است كه انسان مى تواند آن را استيفا كند.» و راجع به آيه «وَأَعِدُّوالَهُمْ ماَ اسْتَطَعْتُمْ...» مى فرمايند:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - الميزان، ج 2، ص 71.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

«خداوند متعال براى اجتماع اسلامى، آنچه به وسيله دين فطرى اختيار كرده، حكومت انسانيّت است كه در آن، حقوق هر يك از افراد انسان (اعم از ضعيف، قوى، غنى، فقير، آزاد، عبد، مرد و زن، فرد و جامعه و...) به نحو تساوى حفظ مى گردد (برخلاف حكومت استبدادى و يا حكومت اكثريت بر اقليّت); زيرا حكومت اسلامى، حكومت انسانيّت است كه حقوق هر فردى را مراعات مى كند و حقوق، اختصاصى به فرد واحد يا اكثر افراد ندارد; بلكه همه زير پوشش قرار مى گيرند. بر اين اساس، منافعى كه دشمن آن را تهديد مى كند منافع همه افراد است. بنابراين، بر هر فردى است كه از آن منافع دفاع كند و نهايت قدرت و قوّت خود را در جهت نگهدارى آن، به كار اندازد و تا جايى

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  12  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كه استطاعت دارد آماده شود.(1)»

تعليم و تربيت ارتش

باتوجّه به فلسفه وجودى ارتش در اسلام ـ كه حافظ امنيّت كيان اسلام و مملكت اسلامى، و مدافع حقوق مستضعفان و ملّت مسلمان است ـ بايد ارتش اسلامى از تعليم و تربيت صحيح برخوردار باشد; تعليم و تربيتى كه كرامت و عزّت نفس ايجاد كرده و آنها را در برابر هرگونه سختى و گرفتارى مقاوم سازد.

در ارتش، بايد دو نوع تعليم و تربيت وجود داشته باشد:

1. تعليم و تربيت براى به وجود آوردن روح ايمان و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - الميزان، ج 9، ص 117.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  13  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

انسانيّت(تعليم و تربيت ايمانى).

2. تعليم و تربيت در جهت به كار گرفتن ابزار آلات جنگى و تاكتيك هاى مختلف جنگى (تعليم و تربيت جنگى).

توضيح مطلب:

اوّلين مرحله تعليم، اين است كه ارتش به حقيقت انسانى خود آشنا شده; خود را به عنوان انسان بشناسد، و به عوامل تكامل و انحطاط پى برده، به مسائل خير و شر آگاه گردد; راه درست و صحيح كمال و معرفت را پيدا نموده، دشمنان درونى و بيرونى را بشناسد و با برنامه هايى كه انسانيّت را به ظهور مى رساند، آشنا گردد، زيرا:

«أَلْجَهْلُ بِالْفَضائِلِ مِنْ أَقْبَحِ الرَّذائِل»; نادانى نسبت به فضيلت ها، از زشت ترين پستى هاست.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  14  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در مرحله دوّم، به آنچه علم حاصل كرده عمل نمايد; زيرا عمل به خير و برنامه هاى عالى انسانى، شخص را به درجات عالى سوق داده و مقرّب درگاه خدا مى گرداند. و تا عمل نباشد، علم به خير و شرّ بى فايده است. مرحله عمل، تعهّد آفرين و مسؤوليّت ساز است، و لذّات معنوى را به شخص مى چشاند و سودمندترين چيز براى شخص، عمل به آن چيزى است كه خداوند بدان امر فرموده است; چنانكه مولى الموحدّين، اميرالمؤمنين(عليه السلام) مى فرمايد:

«ألَعَمَلُ بِطاعَةِ اللّهِ أَرْبَحُ(1)»; عمل به فرامين الهى سودمندتر است. و در واقع، عمل به برنامه هاى الهى، تجارتى است كه سود آن در آخرت نصيب انسان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غرر، ج 1، ص 349، ش 1320.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  15  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مى گردد. على(عليه السلام)مى فرمايد: «أَلاَْعْمالُ في الْدُّنْيا تِجارَةُ الاْخِرَةِ(1)»; كارهايى كه در دنيا (براى خدا انجام گرفته) تجارت آخرت است.

و بالاتر از هر چيز، آنچه به عمل زينت مى دهد «اخلاص» است كه تهذيب نفس بايد به آن منجر شود; زيرا اخلاص، شخص را در برابر خدا خاضع مى گرداند، تا قدمى بر خلاف او برندارد. و اين درجه از ايمان و تهذيب نفس موجب مى گردد كه سرباز هيچ گاه به فكر خيانت به دين، ملّت و مملكتش نباشد. و جدّاً پذيراى جانبازى ـ در راه خدا و استقلال وطنش ـ باشد. سرباز در مرحله اخلاص مى فهمد كه آنچه دارد از خداست و بايد به او برگرداند; لذا در جهاد، هيچ گونه ترديدى در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غرر، ج 1، ص 345، ش 1307.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  16  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نثارجان در راه خدا و هدف اعلاى انسانى (قرب به خدا) به خود راه نمى دهد. او در اين مرحله خود را ـ در برابر دنياـ غنى ترين شخص و ـ در برابر خداـ فقير و نيازمندترين شخص مى بيند. به همين جهت، از هيچ كس توقّع ندارد، جز اين كه اجر خود را از خدا مى طلبد.

حواريّون از حضرت عيسى(عليه السلام) پرسيدند: «يا رَوْحَ اللّهِ! مَنِ الْمُخْلِصُ لِلّهِ؟»; اى روح خدا! مخلص خداوند كسيت؟ حضرت فرمود: «أَلَذّى يَعْمَلُ لِلّهِ لايُحِبُّ أنْ يَّحْمدهُ أحَدٌ عَلى شَىْء مِنْ عَمَلِ اللّهِ(1)»; كسى كه كارى را براى خدا انجام مى دهد، دوست ندارد كه احدى او را بر اين عمل بستايد.

اخلاص، عالى ترين درجه ايمان و عبادت مقرّبين، و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - ميزان الحكمة، ج 3، ص 63.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  17  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

هدف دين است; «اَلاِْخْلاصُ غايَةُ الْدِّيْنِ(1)»; «اَلاِْخْلاصُ عِبادَةُ الْمُقَرِّبينَ(2)»;«أَلاِْخْلاصُ أَعْلىَ الاْيْمانَ(3)»; اگر نيروهاى مسلّح در محيط آموزش خود، آنچه را كه به صلاح دنيا و آخرت آنهاست بياموزند و بدان عمل نمايند و اخلاص داشته باشند، اسلام از نيرومندترين ارتش برخوردار خواهد شد; زيرا اگر بخواهد آيه «وأعدوالهم مااستطعتم من قوَّة» تحقّق عينى يابد، تنها با مجهّز شدن به آخرين نوع ابزارآلات جنگى و يا كثرت سربازان، مصداق نمى يابد; بلكه آن گاه آيه مزبور عينيت پيدا مى كند كه ارتش اسلام، علاوه برداشتن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غرر، ج 1، ص 189.

2 - شرح غرر، ج 1، ص 189.

3 - شرح غرر، ج 1، ص 215.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  18  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آخرين نوع ابزارآلات جنگى و نيروى انسانى، تعليم و تربيت ايمانى ـ كه بيان شد ـ داشته باشد. چه بسيار سربازانى كه به وسايل جنگى روز مجهز بوده اند و تعدادشان بيش از سربازان طرف مقابل بود; امّا نداشتن تربيت ايمانى، باعث شكست آنها شده است. نمونه بارز اين مطلب، فتح ايران به دست مسلمانان است كه پادشاهان ساسانى بر آن حكومت مى كردند.

نمونه ديگر آن، جنگ بدر است كه: «سپاه حق از سيصد و سيزده نفر تجاوز نمى كرد، در صورتى كه ارتش باطل، سه برابر آنها بود. تجهيزات مسلمانان از نظر ساز و برگ جنگى كامل نبود; وسايل حمل ونقل آنها در حدود هفتاد شتر و چند رأس اسب بود، در حالى كه دشمن با تمام قوا و نيرو براى كوبيدن اسلام آماده شده بود. در نهايت ارتش حق، غالب و پيروز گرديد و دشمن

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  19  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

با دادن تلفات سنگين به سوى مكّه بازگشت.(1)»

براساس همين تربيت ايمانى ارتش است كه قرآن مى فرمايد:

«فإنْ يكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ صابِرَةٌ يَغْلِبُوا مِأَتَيْنِ وَإنْ يَكُنْ مِنْكُمْ أَلْفٌ يَغْلِبُوا أَلْفَيْنِ بإِذْنِ اللّهِ وَاللّهُ مَعَ الْصّابِرِينَ(2)»; اگر از شما، صدنفر صبر كننده باشد بر دويست نفر غالب گردند; و اگر از شما هزار نفر بوده باشند; بر دو هزار نفر ـ به اذن خداـ غالب شوند. و خدا با صبركنندگان است.

نتيجه اين كه: تعليم و تربيت ايمانى به ارتش اين خصوصيات را مى آموزد كه:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - فروغ ابديت، ج 1، صص 402 و 403.

2 - سوره انفال، آيه 66.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  20  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

1. قبل از هرچيز، خودسازى پيدا كند و حيات مادّى در نظر او پست و ناچيز باشد (دنيا را براى حيات اخروى بخواهد).

2. داراى هدف الهى باشد و در راه تحقّق آن بكوشد.

3. توكّل به خدا داشته باشد و از او يارى بخواهد و جان خويش را به او عرضه كند. به عبارت ديگر، با تمام وجودش به خدا وابسته باشد.

4. استقامت كند و از مرگ نهراسد.

5. الفت و مودّت راـ كه موجب وحدت است ـ فراموش نكند.

6. در مقابل كسانى كه مانع پيشرفت جنگ و پيروزى هستند، به جهاد برخيزد; ولى تعدّى ننمايد.

7. از فرماندهان با ايمان خود اطاعت نمايد، كه فرموده اند:

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  21  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

«افَةُ الْجُنْدِ مُخالَفَةُ الْقادَةِ(1)»; آفت سپاهيان، مخالفت با فرماندهان است.

تعليم و تربيت جنگى

از آن جا كه ارتش موفّق، ارتشى است كه آموزش هاى نظامى صحيح آموخته باشد، لازم است مراكز آموزشى، سه نوع آموزش جنگى را با دقّت به سربازان و سپاهيان اسلام بياموزند:

1. آموزش اسلحه (شناخت آن و چگونگى به كارگيرى آن).

2. آموزش تاكتيك هاى رزمى.

3. آموزش كسب اطلاعات از دشمن.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غرر، ج 3، ص 103، ش 3932.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  22  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آموزش اسلحه

براى اين كه سرباز به بهترين وجه بتواند از وسايل جنگى استفاده كند و آنها را به كار برد، بايد به تمام جوانب اسلحه اى كه در دست اوست، آگاه باشد تا در موقع عمل نكردن يا كُنْد عمل كردن متوجّه نقص آن شود. در جنگ هاى صدراسلام كه اسلحه عبارت از شمشير و نيزه و ... بود، شخص بايد چگونگى به كاربردن اسلحه و تاكتيك هاى جنگى كسب مى كرد; ولى امروز كه ابزار جنگى پيچيده شده، شخص علاوه بر به كارگيرى صحيح ابزار و تاكتيك هاى عملى آن، بايد اطلاع كافى از خود اسلحه داشته باشد; زيرا آگاهى از پيچ و مهره و اجزاى مختلف اسلحه، راه به كارگيرى آن را آسان تر مى كند و باعث مى شود كه آن را به نحو صحيح به كار برد تا هنگام رزم، كمتر مواجه با خرابى آن

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  23  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

شود. پيامبر عالى قدر، حضرت محمّد(صلى الله عليه وآله) در مورد تعليم ابزار جنگى مى فرمايد:

«إرْمُوا وَارْكَبُوا وَأنْ تَرمُوا أَحَبُّ إِلىَّ مِنْ أنْ تَرْكَبُوا كُلُّ شَىْء يَلْهُوبِهِ الرَّجُلُ باطلٌ إلاّرَمْىَ الرَّجُلِ بِقَوسِهِ أوْتَأديبِهِ فَرَسَهَ...مَنْ تَرَكَ الرَّمْىَ بَعْدَ ما عَلِمَهُ، فَقَدْ كَفَرَالَّذي عَلَّمَهُ.(1)»

تيراندازى و سوارى كنيد. تيراندازى شما پيش من محبوب تر از سوارى است. هر چيزى كه مرد بدان سرگرم شود بيهوده است جز آن كه مردى با كمان خود تيراندازد، يا اسب خود را تربيت و آماده رزم كند...و هركس تيراندازى را بياموزد و آن را ترك كند (و فراموش نمايد) حقّ معلّم خود را ادا نكرده و ناسپاسى كرده است.»

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نهج الفصاحة، ص 52، ش 267.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  24  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در حديثى ديگر مى فرمايد: «مَنْ تعلَّمَ الرَّمىَ ثُمَّ تَرَكَهُ فَقَدْ عَصاني(1)»; كسى كه تيراندازى را ياد بگيرد و بعد ترك نمايد (فراموش كند); مرا معصيت كرده است.

و نيز: «عَلِّمُوا بَنيكُمُ الرَّمْىَ فَإِنَّهُ نِكايَةُ الْعَدُوِّ(2)»; فرزندان خويش را تيراندازى آموزيد كه موجب غلبه بر دشمن است.

اين چند حديث و روايات بسيار ديگر، گوياى اين مطلب است كه در هر زمان بايد براى آمادگى رزمى، وسايل جنگى زمان را شناخت و هميشه مشغول تمرين آنها بود كه از ياد نرود، تا روز نبرد در ميدان جنگ، مورد استفاده قرار گيرد. از رواياتى كه اين مطلب را تأييد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - كنزالعّمال، ج 4، ص 315، ش 10847.

2 - نهج الفصاحة، ص 414، ش 1956.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  25  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مى كند، رواياتى است كه قمار در اسب دوانى و تيراندازى را تجويز مى كند. تجويز قمار در اين موارد براى آن بوده است كه مسلمانان از تعليم و تربيت جنگى دور نمانند و آن را فراموش نكنند.

امام صادق(عليه السلام) فرمود:

«لاسَبْقُ اِلاّ فى خُفٍّ أوْجافِر أوْنَصْل(1)»; مسابقه و گروبندى، جز در اسب دوانى، شتر سوارى و تيراندازى روانيست.

آموزش تاكتيك هاى جنگى

در حديثى از رسول گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) آمده است:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسائل الشّيعه، ج 13، ص 348، روايت 1، باب 3 از احكام السبق و الرمايه.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  26  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

«أَلْحَرْبُ خُدْعَةٌ(1)»; جنگ، خدعه و نيرنگ است. على(عليه السلام)فرمود: از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) شنيدم كه در روز خندق فرمود:

ألْحَرْبُ خُدْعَةٌ...تَكَلَّمُوا بِما أَرَدْتُم(2)»; جنگ، نيرنگ است; آنطور كه اراده داريد تكلّم كنيد.

معناى اين حديث جز اين نيست كه يك رزمنده بايد به حيله ها و نيرنگ هاى جنگى آگاه باشد و كليه تاكتيك هاى آن را آموخته باشد تا بتواند در مقام دفاع برآيد و طرف مقابل را از بين برده و يا اسير نمايد.

يكى از مصاديق «وَأَعِدُّوالَهُمْ مَااسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّة»

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نهج الفصاحة، ص 296، ش 1406.

2 - وسائل الشيعه، ج 11، ص 102، روايت 1، باب 53 از ابواب جهاد العدو.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  27  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

فراگرفتن تاكتيك هاى جنگى است; فراگرفتنِ عملى كه در روز جنگ و مبارزه بتوان از آن استفاده نمود.

در غزوه احزاب، يكى از تاكتيك هايى كه به كار برده شد و عاملى براى پيروزى مسلمانان گشت، كندن خندقى بود كه به پيشنهاد سلمان فارسى كنده شد. در تاريخ نوشته اند: «سپاه عرب (قريش و مكّه)، انتظار داشتند كه در دامنه كوه احد با ارتش اسلام روبرو گردند. وقتى به بيابان احد رسيدند، اثرى از مسلمانان نديدند و به پيشروى خود همچنان ادامه دادند تا كنار خندق رسيدند. مشاهده خندق ژرف در خطوط آسيب پذير مدينه باعث حيرت آنها گرديد و همگى گفتند: «اين تاكتيك نظامى را «محمّد» از يك فرد ايرانى آموخته و گرنه عرب با اين رزم، آشنايى ندارند. (در اين جنگ، تعداد افراد احزاب مهاجم بيش از ده هزار نفر و عدّه

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  28  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مسلمانان از سه هزار نفر تجاوز نمى كرد.

اين تاكتيك باعث شد كه سپاه عرب مهاجم، يك ماه در پشت خندق مانده و جز عدّه معدودى نتوانند از خندق عبور كنند و كسانى كه فكر تجاوز از خندق را در سر مى پروراندند، با سنگهاى مخصوص ـ كه به جاى گلوله امروز به كار مى رفت ـ رانده مى شدند.(1)

تاكتيك ديگرى كه در جنگ خندق، پيروزى مسلمانان را تضمين كرد، تاكتيكى بود كه على بن ابيطالب(عليه السلام) در جنگ با عمروبن عبدود به كار برد، به اين شيوه كه:

على(عليه السلام) فرمود: عمرو! گروه تو، به استعانت تو برخاسته اند. «تا عمرو به عقب نگاه كرد، على(عليه السلام)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - فروغ ابديّت، ج 2، ص 545.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  29  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ضربه اى بر دو ساق پاى او فرود آورد و او را به زمين افكند. آن گاه كه على(عليه السلام) به سوى پيامبر بازگشت، فَقالَ رَسُولُ اللّهِ (ص): «ياعَلىُّ ماكَرْتَهُ»؟ قالَ: «نَعَمْ يارَسُولَ اللّه! ألْحَرْبُ خُدْعَةٌ.» رسول خدا فرمودند: «اى على! نيرنگ زدى»؟

«بلى، يا رسول اللّه! جنگ، نيرنگ و خدعه است.(1)»

على(عليه السلام) در مورد تاكتيك هاى جنگى مخصوص آن زمان، فرمود:

«زره دار را جلو و بى زره را در عقب قرار داده، دندانها را برهم فشار دهيد;(در جنگ، ثبات قدم داشته، سختيها را برخود هموار نماييد.) زيرا استقامت در جنگ، شمشيرها را از سرها دور مى كند، در اطراف

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - بحار، ج 20، صص 228 ـ 227.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  30  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نيزه ها، پيچ و خم داشته باشيد;(موقعى كه نيزه را بر دشمن فرود مى آوريد، خود را كوتاه و بلند كنيد و يا در موقعى كه دشمن، به طرف شما نيزه مى افكند، خود را دور نماييد) زيرا نيزه زدن به اين روش مؤثّرتر است. و چشم ها را پايين اندازيد (و به هر سو نگاه نكنيد) زيرا سبب قوّت قلب و آرامى دلها (و نترسيدن از دشمن) است. و صداها را خاموش كنيد (غوغا و هياهو ننماييد) زيرا متانت و آرامش، خوف و ترس را از بين مى برد. و پرچم خود را از جاى خود حركت نداده، دورش را خالى نكنيد (كه موجب شكست لشكر خواهد شد. چون همه متوجّه پرچم مى باشند) و آن را به دست هركس ندهيد، مگر به دلاوران و كسانى كه شما را از پيشامد ناگوار مانع شده و از آنچه حفظ و

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  31  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نگهدارى آن لازم است، دفاع نمايند.(1)»

باتوجّه به اين مطالب، سران كشور و فرماندهان، قبل از سربازان، بايد به رموز و تاكتيك هاى جنگى آگاه باشند و به سربازان بياموزند تا آمادگى رزمى صحيح پيدا كنند.

آموزش كسب اطلاعات از دشمن

يكى از عوامل موفقيت و پيروزى ارتش در جنگ، داشتن اطلاعات كافى از تعداد سربازان دشمن، حدود امكانات جنگى، طرح و نقشه و رموز تاكتيكى آنها مى باشد. مراكز آموزشى كه تعليم و تربيت ارتش را به عهده دارند، بايد به اين عامل مهم توجّه كامل داشته

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نهج البلاغه، فيض الإسلام، خطبه 124، ص 382.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  32  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

باشند. قسمت عمده موفقيت ارتش، مرهون آگاهى آنان از تعداد نيرو و توان دشمن از جهات گوناگون است.

در آموزش اطلاعات، دو چيز بسيار مهم است:

1. شيوه و روش كسب اطلاعات از دشمن، به عبارت ديگر، روش جاسوسى در ميان آنها.

2. حفظ اسرار نظامى و پنهان داشتن آن از دشمن.

پيامبر اسلام (ص)، در جنگها به مسأله كسب اطلاعات بسيار توجّه داشتند; چنان كه نوشته اند:

«عَنْ أنس; قالَ: بَعَثَ(صلى الله عليه وآله) بُسَيْسَةَ عَيْناً يَنْظُرُ ماصَنَعَتْ عِيْرُ أبي سُفْيان(1)»; از انس روايت شده كه گفت: پيامبر(صلى الله عليه وآله) جاسوسى را مى فرستاد تا كسب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سنن ابى داود، ج 2، ص 37، باب فى بعث العيون.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  33  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اطّلاع كند كه كاروان ابى سفيان چه مى كنند.

در جنگ خندق، حضرت رسول (ص)، در تاريكى شب به حذيفه فرمود: «اى حذيفه! برو و داخل در گروه دشمن شو، ببين چه مى كنند و به كسى چيزى نگو تا وقتى كه پيش ما برگردى.(1)»

امروز بر سران ارتش اسلام است كه گروهى مؤمن را براى كسب اطّلاعات رزمى و ميزان توانايى و كيفيت طرح و نقشه دشمن، تربيت نمايند; زيرا تنها با اين روش خواهند توانست از حيله هاى دشمن مصون مانده و مملكت اسلامى را از هجوم آنان حفظ نمايند و در هنگام نبرد آنها را شكست دهند. و نيز ارتش بايد به اين نكته توجّه داشته باشد كه اسرار نظامى خويش را پنهان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - ميزان الحكمه، ج 2، ص 45.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  34  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

داشته و از ورود افراد نفوذى و جاسوس براى كسب اطّلاع از امكانات و رموز ارتش اسلام جلوگيرى لازم را به عمل آورد.

تأثير تعليم و تربيت در جهاد

تعليم و تربيت، تأثير فراوانى بر روى جهاد مى گذارد كه در اين جا به چند مورد اشاره مى كنيم:

1. مشخّص شدن هدف جهاد

سرباز تربيت يافته در دامان مكتب قرآن، آن گاه كه قدم در ميدان مبارزه مى گذارد، به خاطر اغراض شخصى و هواهاى نفسانى نمى جنگد و دشمن را براى دست يابى به مال و ثروت او نمى كشد; غرضش از جنگيدن، خودنمايى و كسب شهرت و مباهات نيست و به طور كلّى به خاطر دنيايش جهاد نمى كند. او خود را

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  35  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

از هرگونه تعلّق، آزاد ساخته و خود را بزرگوارتر از آن مى بيند كه براى رسيدن به هوس بازى هاى دنيوى با دشمن خدا روبرو شود. تعليم و تربيت اين تأثير را بر روحيه سرباز مى گذارد كه وجود الهى اش را بروجود طبيعى مقدّم بدارد. او آموخته است كه بايد براى خدا مبارزه كند; زيرا تقدس جهاد آن گاه است كه في سبيل اللّه باشد، «وَقاتلوا فى سَبيلِ اللّهِ الَّذينَ يُقاتِلُونَكُم(1)»; در راه خدا، با آنان كه به جنگ و دشمنى شما برمى خيزند، جهاد كنيد.

ارزش هركارى بستگى به هدفى دارد كه براى آن كار تعيين شده است. از نظر اسلام، متاع دنيا در مقابلِ متاع آخرت، هيچ ارزشى ندارد و فانى است. لذا جهاد براى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره بقره(2)، آيه 190.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  36  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خواسته هاى دنيوى، تقدّسى ندارد; ولى طالب آخرت بودن ـ كه همان دست يابى به مقام والاى انسانى است و در پرتو خداجويى حاصل مى شود ـ به جهاد، ارزش عالى مى بخشد.

2. از حدود انسانى، تجاوز نكردن

تأثير ديگر تعليم و تربيت در جهاد، اين است كه سربازان اسلامى در ميدان جنگ از حدود انسانيت خارج نمى شوند و با غلبه بر دشمن به غارت و چپاول اموال آنان (آن چنان كه روش جبّاران و جهان خواران است) نمى پردازند و هتك حرمت نسبت به نواميس نمى كنند، اين آيه را در هرحال به خاطر دارند كه مى فرمايد:

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  37  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

«وَلاتَعْتَدُوا إنَّ اللّهَ لايُحِبُّ المُعْتَديِنَ(1)»; نسبت به پيرمردان، پيرزنان، كودكان، حيوانات و كسانى كه در مقابلشان قرار نگرفته اند، رحيم و مهربانند; سربازان اسلامى حتّى دشمن خودشان را گرامى مى دارند و در صورت غلبه بر او و به اسارت گرفتن، با او مدارا مى كنند; او را گرسنه و تشنه نمى گذارند و آزارش نمى دهند.

با مطالعه دقيق تاريخ جنگ هاى پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)و اميرالمؤمنين، علىّ بن ابيطالب(عليه السلام)با اين مورد آشنا مى شويم كه سربازان اسلامى نهايت خوش رفتارى را با اسيران دشمن داشته و از حدود انسانى و الهى خارج نشده اند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره بقره، آيه 190.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  38  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

چند نمونه از رفتار انسانى مسلمانان با اسيران دشمن:

1. «ابوعزيز» پرچمدار قريش در جنگ بدر مى گويد: «از روزى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) در باره اسيران سفارش كرد، ما بقدرى در ميان آنها محترم بوديم كه تا ما را سير نمى كردند، خود، دست به غذا نمى زدند(1).

2. سربازان اسلام، وقتى مكّه را فتح كردند، با اين كه مى توانستند تمام بت پرستان و مشركين را از دم تيغ بگذرانند، به دستور پيامبر عظيم الشأن اسلام(صلى الله عليه وآله)، بدون خون ريزى وارد مكّه شدند. «پيش از آن كه نيروهاى اسلام وارد شاهراه هاى مكّه شوند، پيامبر(صلى الله عليه وآله) تمام فرماندهان را احضار كرد و فرمود:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - فروغ ابديّت، ج 1، ص 424.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  39  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

تمام كوشش من اين است كه فتح مكّه بدون خون ريزى صورت گيرد. از اين نظر از كشتن افراد غير مزاحم بايد خوددارى نمود.(1)»

3. در جنگ صفيّن، وقتى لشكر معاويه به نهرهاى آب رسيدند، آن را محاصره كردند و سربازان علىّ بن ابيطالب(عليه السلام)را از برداشتن آب منع كردند. على(عليه السلام)پيش معاويه فرستاد و فرمود: «ما براى آب به اين سرزمين نيامده ايم و اگر قبلا به آب دست يافته بوديم، تو را از آن منع نمى كرديم...».

كار سربازان معاويه به جايى رسيد كه اين مطلب صريح را به على(عليه السلام) گفتند: «ما يك قطره آب هم به تو نمى دهيم تا از تشنگى بميرى.» امام(عليه السلام) مالك

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - فروغ ابديّت، ج 2، ص 725.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  40  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اشتر نخعى را براى مبارزه و فتح آب اعزام داشت. او هم آنان را از مواضع آب، بيرون راند. عدّه اى از ياران على(عليه السلام) گفتند: «يا اميرالمؤمنين! همانطورى كه شما را از آب منع نمودند شما هم آنها را از آب منع كن و قطره اى آب به آنها نده; و آنها را با شمشير عطش، به قتل برسان و آنان را تسليم خودساز، ديگر احتياجى به جنگ نخواهى داشت!»

على(عليه السلام) فرمود: «نه، به خدا سوگند، من آنها را به كار خودشان مكافات نمى كنم; راه نهر را براى آنها باز گذاريد.(1)»

و نمونه هاى بسيار ديگر كه در كتابهاى تاريخى بيان شده است. امام جعفر صادق(عليه السلام)فرمود: «هنگامى كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - «امام على(عليه السلام)،صداى عدالت انسانيّت» ج5،صص297ـ296.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  41  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم)اراده برانگيختن لشكرى را مى كرد، آنها را نزد خويش فرا مى خواند و مى فرمود: «به نام خدا و براى خدا و در راه خدا حركت كنيد; و حركت و سِيْرتان به نفع ملّت رسول خدا باشد (در هنگام برخورد با دشمن) افراط نكنيد و تسليم نشويد، چيزى را دست آويز و بهانه قرار ندهيد; پيرمرد، و كودك و زن را نكشيد; درختى را قطع نكنيد، مگر اين كه به اضطرار بيفتيد (و ضرورت اقتضا كند) و هرگاه مردى از افراد پايين تر، يا افضل از ميان مسلمانان به يكى از مشركين پناه داد، او پناه داده مى شود تا اين كه كلام خدا را بشنود. (بعد از شنيدن كلام خدا)، اگر پيرو شما شد، برادر دينى شما خواهد بود و اگر امتناع ورزيد، پس او را به محل امنش (منزلش) برسانيد و از خدا طلب يارى

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  42  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كنيد.(1)»

امّا بايد توجّه داشت كه اسلام، معامله به مثل را در صورتى كه پاسخ به تعدّى دشمن باشد و جلوى تجاوزش را بگيرد، جايز مى شمرد: «فَمَنِ اعْتَدى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْه بِمِثْلِ مَااعْتَدى عَلَيْكُمْ(2)»; پس، بر كسى كه ستم و تعدّى بر شما كرد; مثل ستم و تعدّى كه بر شما رفته است، تعدّى نماييد.

علاّمه طباطبايى در تفسير آيه فوق چنين مى گويد:

«تعدّى و تجاوز، هنگامى مذموم است كه در مقابل تعدّى انجام نگرفته باشد، ولى آن گاه كه در مقابل تعدّى دشمن باشد، جز خلاصى جستن از ذلّت و بيرون آمدن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسائل الشيّعة، ج 11 ص 43، روايت 2، باب 14 از ابواب جهاد العدو.

2 - سوره بقره، آيه 194.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  43  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

از زير بار ظلم و ستم نيست; چنان كه تكبّر در مقابل متكبّر و آشكارا بدگويى كردن از ستمگر مذمتّى ندارد.(1)»

3. استقامت و ايستادگى تا آخرين نفس

سرباز مسلمان آموخته است كه فرار از جبهه نبرد، خيانتى بزرگ به اسلام و مسلمين و فرار از دستور الهى مى باشد; لذا هيچ گاه حاضر به ترك جبهه نبرد نيست و تا آخرين نفس در مقابل دشمن مى ايستد.

عن محمّد بن سنان، أنَّ أباَالْحَسَنِ الرِّضا(عليه السلام) كَتَبَ إلَيْهِ فيما كَتَبَ مِنْ جَوابِ مَسائِلِهِ: «حَرَّمَ اللّهُ الْفَرارَ مِنَ الزَّحْفِ لِمافِيهِ مِنَ الْوَهْنِ في الدِّينِ; وَالاْسْتِخْفافِ بِالرُّسُلِ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - ألميزان، ج 2، ص 64.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  44  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

وَالاَْئِمَةِ الْعادِلَةِ وَتَرْكِ نُصْرَتِهِمْ عَلَى الاَْعْداءِ.(1)»

امام رضا(عليه السلام) در ضمن جواب از مسائل محمّدبن سنان، فرمود:

خداوند متعال، فرار از يورش دشمن را حرام كرده است; زيرا فرار، سستى در دين و ناچيز شمردن رسولان و پيشوايان عادل (و اهميّت ندادن به فرمان آنها) است و نيز فرار، ترك يارى كردن آنها و سبب عدم موفقيّتشان در پيروزى بر دشمنان مى باشد.»

4. برخوردار بودن از قلبى مطمئن و آرام

اثر تربيت صحيح در ارتش اين است كه در ميدان جنگ، هراس نداشته و با نفس و قلبى مطمئن ـ كه نتيجه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسائل الشيعه، ج 11، صص 66 ـ 65، روايت 2، باب 29 از ابواب العدو.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  45  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ياد خداست ـ مى جنگد. آن گاه كه در پرتو تعليم و تربيت اسلامى، روح ايمان در نفس شخص دميده شود و تزكيه گردد، صفت سكينه و آرامش در او پيدا مى شود; بلكه ايمان، چيزى جداى از سكينه نيست; چنان كه در قرآن مى فرمايد:

«هُوَالَّذي أنْزَلَ السَّكينَةَ في قُلُوبِ الْمُؤمنينَ(1)»; او خدايى است كه سكينه و وقار را در قلب هاى مؤمنين، جاى داد.

امام باقر(عليه السلام) در تفسير «سكينه» فرمود: «هُوَالإِيمان(2)»; سكينه، همان ايمان است كه در قلب داخل مى گردد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره فتح، آيه 4.

2 - تفسير نورالثقلين، ج 5، ص 58، روايت 27 ـ 26.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  46  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

فلسفه جهاد

در اسلام، فلسفه جهاد از فلسفه وجود ارتش جدانيست. ما در اين جا به ذكر آيات و رواياتى چند كه فلسفه جهاد و مبارزه در راه خدا در آنها بيان شده است، اكتفا مى كنيم.

قبل از هرچيز، بايد توجه داشت كه بناى خلقت جهان برحق است و انسان و جهان، بيهوده آفريده نشده اند و چنانچه هر موجودى در اين جهان، از نظام قانون عادلانه ـ كه او را به مسير صحيح كمال مى كشاند ـ رها شود و منحرف گردد، بيهوده و پوچ مى گردد; به همين جهت، خداوند بر همه موجودات، منّت گذاشته و آنها را در مسير كمال شايسته آنها قرار داده است و انسان براى اين كه مختار است و تكليف پذير، با فرستادن قانون دين و شرع، او را در طريق كمال

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  47  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

شايسته اش قرار مى دهد; و انبياى عظام را فرستاده است تا دين را در جامعه حاكم گردانند.

«تُسَبِّحُ لهُ السَّمواتُ السَّبْعُ وَ اْلأَرْضُ و مَنْ فيهِنَّ وإنْ مِنْ شىْء إلاّيُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلكِنْ لاتَفْقَهُونَ تَسْبيحَهُمْ إنَّهُ كانَ حَليماً غَفُوراً(1)»; آسمان هاى هفتگانه، زمين و هرچه در آنهاست، همه به تنزيه و ستايش خدا مشغولند; و موجودى نيست جز آن كه تسبيح و ستايش حضرت حق مى كند ولكن شما تسبيح آنها را نمى فهميد. همانا خداوند بسيار بردبار و آمرزنده است.

اين آيه، بيان كننده اين حقيقت است كه جهان هستى با تمام موجوداتش رها نشده است; بلكه در مقابل عظمت خدا، سرتعظيم فرود آورده اند; و انسان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. سوره اسراء، آيه 44

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  48  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بايد محكوم اين قانون باشد كه در مقابل «اللّه» تسليم باشد و اين، ممكن نيست مگر با حاكميت دين در جامعه. و براى اين كه انسانها به حق بگرايند و راه بيهوده نپيمايند، خداوند، دين را به وسيله رسولان و پيامبرانش فرستاده است. پياده شدن قانون دين آن گاه ممكن مى گردد كه هر نوع مانعى از سر راه آن برداشته شود و بزرگترين مانع در راه حاكميت قانون دين، وجود مشركان، منافقان، كافران، ظالمان و ستمگران است. خداوند براى برداشتن اين مانع، به آنهايى كه به دين گرويده اند و خواهان تسليم جامعه و انسانها در برابر خداوند متعال هستند و استقلال و آزادى و شرف را در پرتو دين خدا مى خواهند، دستور جهاد داده و فرموده است:

«قاتِلُوهُمْ حَتّى لاتَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ لِلّهِ فَإِنِ

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  49  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

انْتَهَوْا فَلاعُدْوانَ إلاّعَلَى الظَّالِمينَ(1)»; (با كفار و مشركين و...) مقاتله كنيد تا شرك و فساد از روى زمين برداشته شود و دين خدا حاكم گردد (و همه در دين داخل شوند و از آن اطاعت كنند) و اگر دست از فتنه و فساد برداشتند (و از جنگ دست كشيدند) با آنان عداوت نداشته باشيد و به عدالت رفتار نماييد كه دشمنى جز بر ستمكاران روانيست.

علاّمه طباطبايى(رحمه الله) مى فرمايد:

«فتنه در اين آيه به معنى شرك است ـ كه موجب عذاب الهى مى شود ـ ...و اين شرك، شديدتر از قتل است; زيرا آنچه در قتل هست، انقطاع زندگى و حيات دنيوى است، امّا در فتنه و شرك، انقطاع دو حيات

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره بقره، آيه 193.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  50  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

است: حيات دنيا و سعادت و آخرت.(1)»

پس، بايد با مشركين ـ كه مانع رشد اسلام هستند ـ جنگيد، تا فتنه (شرك) از جوامع بشرى برداشته شود و دين خدا حاكم گردد.

آيه ديگر بيان مى دارد:

«قاتِلُوا الَّذينَ لايْؤمِنُونَ بِاللّهِ وَلابِالْيَوْمِ الاْخِرِ وَلايُحَرِّمُونَ ماحَرَّمَ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَلايَدينُونَ دِينَ الْحقِّ مِنَ الَّذِينَ اُوتُواالكِتابَ حَتّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَد وَهُمْ صاغِروُنَ(2)»; با آنان كه به خدا و روز قيامت، ايمان نياورده اند و آنچه را كه خدا و رسول او حرام فرموده، حرام نمى دانند و به دين حق نمى گروند ـ همان كسانى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - ألميزان، ج 2، صص 62 ـ 61.

2 - سوره توبه، آيه 30.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  51  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كه اهل كتاب هستند ـ مقاتله كنيد تا آن گاه كه با ذلّت، به اسلام، جزيه دهند.

چنانكه گذشت، دين، حقّ فطرى هر انسانى است و اقامه دين و حفاظت و دفاع از آن، از مهم ترين حقوق مشروع هر انسانى است كه خواهان اقامه قسط و عدل الهى است. بنابر اين، جهاد، حقّ مشروع انسانهاى خداجو مى باشد; زيرا فلاح و رستگارى آنها در جهاد و مبارزه است.

باتوجّه به مطالب مزبور، به حقيقت اين حديث شريف رسول گرامى(صلى الله عليه وآله)پى مى بريم كه فرمود:

«أَلْخَيرُ كُلُّهُ في السَّيْفِ وَتَحْتَ ظِلِّ السَّيْفِ وَلايُقيمُ الْنّاسُ إلاّالسَّيْفُ; وَالسُّيُوفُ مَقالِيدُ الْجَنَّةِ وَالْنّارِ(1)»; تمام

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسائل الشيعة، ج 11، ص 5، روايت 1، از ابواب جهاد العدو.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  52  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خير، در شمشير و زير سايه شمشير است; مردم، قوام و سامان نمى گيرند مگر با شمشير; شمشيرها، كليدهاى بهشت و جهنّم اند.

و بجاست كه قطره خون شهيد، محبوب ترين قطره در نزد خداوند منّان باشد كه امام زين العابدين(عليه السلام) به نقل از رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) فرمود:

«مامِنْ قَطْرَة أَحَبُّ إِلَى اللّهِ عَزَّوَجَلَّ مِنْ قَطْرَةِ دَم في سَبيلِ اللّهِ(1)»; در نزد خداوند، قطره اى محبوبتر از قطره خونى كه در راه خدا ريخته شود نيست.

و نيز بجاست كه علىّ بن ابيطالب(عليه السلام) بفرمايد:

«وَإنَّ أفْضَلَ الْمَوْتِ، أَلقَتْلُ. وَالَّذي نَفْسي بِيَدِهِ لاََلْفُ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسائل الشّيعة، ج 1، ص 8، روايت 11.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  53  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ضَرْبَة بِالسَّيْفِ أَهْوَنُ عَلَىَّ مِنْ مَيْتَة عَلى فِراش(1)»; همانا بهترين مرگ، كشته شدن در راه خداست. و قسم به آن خدايى كه جانم در دست اوست، هزار ضربه شمشير، بر من آسان تر از مردن در بستر است.

امام رضا(عليه السلام) فرمود:

«مقصودِ اميرالمؤمنين(عليه السلام) هزار ضربه شمشير در راه خداست.(2)»

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسائل الشّيعة، ج 1، ص 8، روايت 11.

2 - وسائل الشيعة، ج 11، ص 8، روايت 12.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  54  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

جهاد در آئينه كلام معصومين(عليهم السلام)

عَنِ الْباقِرِ(عليه السلام) اَنَّهُ قالَ: لافَضيلَةَ كَالْجِهادِ وَلاجِهادَ كَمُجاهَدَةِ الْهَوى(1); امام باقر(عليه السلام) مى فرمود: هيچ فضيلتى بقدر جهاد ارزش معنوى ندارد و هيچ جهادى همانند مجاهده در راه غلبه بر هواى نفس نيست.

عَنِ الكاظِمِ(عليه السلام) اَنَّهُ قالَ لِهَشامِ بْنِ حَكَم فى خَبَر طَويل: وَجاهِدْ نَفْسَكَ لِتَرُدَّها عَنْ هَواها فَاِنَّهُ واجِبٌ عَلَيْكَ كَجِهادِ عَدُوِّكَ(2); حضرت موسى بن جعفر(عليه السلام) ضمن حديث مفصّلى به هشام بن حكم فرمود: با نفس خود جهاد كن تا آنرا از هوا و تمايلات ناروايش بازدارى. چه مجاهده با نفس، مانند پيكار با دشمن بر تو واجب و لازم است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - مستدرك، ج 2، ص 271.

2 - تحف العقول، ص 399.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  55  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

عَنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَر(عليه السلام) قالَ اِنَّ رَسُولَ الله(صلى الله عليه وآله)بَعَثَ سَريَّةً فَلَمّا رَجَعُوا قالَ مَرْحَباً بِقَوْم قَضَوُا الْجِهادَ اْلاَصْغَرَ وَ بَقِىَ عَلَيْهِمُ الْجِهادُ اْلاَكْبَرُ. قيلَ يا رَسُولَ اللهِ وَمَاالْجِهادُ اْلاَكْبَرُ قالَ جِهادُالنَّفْسِ(1); پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) به سربازانى كه از جبهه جنگ برگشته بودند فرمود: در گشايش و رحمت باشند مردمى كه جهاد اصغر را انجام داده و جهاد اكبر به عهده آنان باقى مانده است.عرض شد يا رسول الله جهاداكبر كدام است، فرمود جهاد با نفس.

(جهاد اكبـر)

فِقْهُ الرِّضا(عليه السلام): فَرُوِىَ اِنَّ سَيِّدَنا رَسُولَ اللهِ(صلى الله عليه وآله)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - معانى الاخبار، ص 160.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  56  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

رَاى بَعْضَ اَصْحابِه مُنْصَرِفاً مِنْ بَعْث كانَ بَعَثَهُ وَقَدِ انْصَرَفِ بِشَعَثِه وَغُبارِ سَفَرِه وَسِلاحهِ يُريدُ مَنْزِلَهُ فَقالَ(صلى الله عليه وآله): اِنْصَرَفتَ مِنَ الْجِهادِ اْلاَصْغَرِ اِلَى الْجِهادِاْلاَكْبَرِ فَقالَ لَهُ اَوَجِهادٌ فَوْقَ الْجِهادِ بِالسَّيْفِ قالَ نَعَمْ: جِهادُالْمَرْءِ نَفْسَهُ(1); حضرت رضا(عليه السلام) فرمود: رسول اكرم(صلى الله عليه وآله)در رهگذر با يكى از اصحاب خود كه از جبهه جنگ برمى گشت مواجه شد، او ژوليده و غبارآلوده و مسلّح به طرف منزل خود مى رفت. حضرت به وى فرمود: از جهاد اصغر برگشته اى و به جهاد اكبر باز مى گردى. عرض كرد مگر جهادى بالاتر از جنگ با شمشير هست؟ فرمود: بلى، جهاد آدمى با نفس خود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - مستدرك، ج 2، ص 270.