تعليم و تربيت و نفس

دوره هشتم، شماره دوازده

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  2  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نام جزوه: تعليم و تربيت و نفس

نويسنده: هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر: مؤسسه در راه حق قم - تلفن 2-7743221

تيراژ: 20000 جلد

تاريخ چاپ : زمستان 77

قطع: جیبی

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بحثى كوتاه در شناخت نفس

هدف از معرفت نفس

طريق اصلاح نفس

عبادت، يا راه تقرب به خدا

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  3  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بحثى كوتاه در شناخت نفس

آيات ورواياتى كه ما رابه شناخت نفس دلالت مى نمايند، گوياى اين مسأله هستند كه: تمام سعادت و رسيدن انسان به قلّه كمال، درگرو «شناخت نفس» است.به عنوان نمونه خداوند مى فرمايد:

«أوَلَمْ يَتَفَكَّروُا في أَنْفُسِهِمْ(1)»; آيا در نفس هاى خود، تفكّر نمى كنند و نمى انديشند؟

«وَفى أَنْفُسِكُمْ أَفَلاتُبْصِروُنَ(2)»; و در نفوس شما آياتى است; آيا با چشم بصيرت به خود نمى نگريد؟

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. سوره روم، آيه 8

2. سوره ذاريات، آيه 21

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  4  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

حضرت على(عليه السلام) مى فرمايد: «مَعْرِفَةُ النَّفْسِ أنْفَعُ الْمَعارِفِ(1)»;سودمندترين شناختها، شناسايى نفس است.

و نيز: «نالَ الْفَوزَ الاَْكْبَر مَنْ ظَفِرَ بِمَعْرِفَةِ الْنَّفْسِ(2)»; آن كه به معرفت نفس، دست يابد; به پيروزى بزرگى رسيده است.

و همچنين روايات فراوان ديگر، همه گوياى اين حقيقت اند كه: «سودمندترين شناختها، شناخت نفس است; وبزرگترين نادانى، جهل به وظايف نفس.»

اينك بايد ديد، مقصود از شناخت نفس چيست؟ و چگونه است كه انسان، با شناخت آن، به «فوز اكبر» نايل مى شود؟

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. شرح غرر، ج 6، ص 148، ش 9865

2. شرح غرر، ج 2، ص 172، ش 9965

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  5  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

هدف از معرفت نفس

آيا مراد از معرفت نفس، اين است كه بدانيم انسان موجودى مجرّد از مادّه و داراى قوايى مجرّد مى باشد; و يا بدانيم، او به خود علم حضورى دارد و با اين علم، خواسته هايش را درك مى كند، و آيا اين تمام حقيقت انسان را تشكيل مى دهد؟ و يا اين كه مى خواهيم پرده از روى اين حقيقت برداريم كه: نفس انسان، عالى ترين موجود در ميان پديده هاى طبيعى اين جهان است; كه در ابتداى تولّد بالقوه بوده و به مرور زمان رشد نموده، سپس به فعليّت وظهور مى رسد؟يااساساً، منظورمان اين است كه بدانيم: «كيستيم؟»،«از كجا آمده ايم؟»، «علّت وجود مادراين جهان چيست؟»، چه چيزى مى تواند احساس پوچى و بيهودگى درماايجادكند؟»، «در مقابل پروردگار، چه موقعيّتى داريم؟»، «چگونه

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  6  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مى توانيم به كمال عالى انسانى نايل شويم؟» و «خير و شرّ ما متجلّى درچه چيزهايى است؟». نيز فراوانند آيات و رواياتى كه «معرفت نفس» را به نحوى مى نمايانند و ما مى توانيم از ميان آنها، جواب تمامى سؤالات فوق را استخراج كنيم.بااين وجود، شناخت نفس ـ از جهاتى كه درفوق متذكّرشديم ـ مقدمّه اى است براى يك شناخت نهايى; و آن اين كه بفهميم نفس موجودى است در نهايت عجز وناتوانى كه نيازمند به يارى وامداد خداوند متعال مى باشد.

با تكيه بر اين سخنان، شناخت نفس، شناخت فقر وجودى آن است; زيرا جهل به فقر وجودى موجب سركشى و عصيان او از اطاعت خداوند مى شود.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  7  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

«كَلاّ إنَّ الاِْنْسانَ لَيَطْغى، أنْ رَءاهُ اسْتَغْنى(1)»; اين چنين نيست; همانا انسان طغيان و سركشى مى كند، آن گاه كه به غنا و بى نيازى برسد.

حال فرق نمى كند كه انسان، يك درجه جاهل به نيازمندى خويش باشد يا صد درجه. جهل به فقر وجودى هراندازه كه باشد; طغيان است و طغيان بين شدّت و ضعف، در نوسان است. انسانى كه معرفت نفس پيدا كرد و حدّ نهايى فقر وجودى اش را فهميد، به اندازه خردلى، طغيان در وجودش نيست.

«يا أيُّهَاَ الاِْنسانُ ما غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَريمِ; أَلَّذى خَلَقَكَ فَسَوّيكَ فَعَدَلَكَ; فى أىِّ صُورَة ماشاءَ رَكَّبكَ(2)»;اى انسان! چه چيز تو را به پروردگار كريم و بزرگوارت مغرور و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. سوره علق، آيات 6 و 7 .

2. سوره انفطار، آيات: 6، 7، 8

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  8  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

فريفته ساخت؟ خدايى كه تو را آفريد، و به صورتى كامل بياراست و به هر صورتى كه خواست تركيب فرمود.

اين آيه، انسان را متوجّه خلقتش كرده و تنبّه و آگاهى مى دهد كه: خدا تو را آفريد و تو در آفرينش خويش محتاج و نيازمند به او بوده اى; و اين فقر وجودى تو را به خدا مى رساند، پس چرا مغرور مى شوى؟ انسانى كه خود را بشناسد و به موقعيّت خويش در برابر خداوند تبارك و تعالى عارف باشد، به خود مغرور نمى گردد.

در اين جا مى توان نكته ديگرى رادرمعرفت نفس بيان داشت و آن، اين كه مقصوداز شناخت نفس،اين است كه انسان به حق بودن خويش پى برده، متوجّه گردد كه باطل آفريده نشده است. براى روشن شدن اين مطلب، محتاج به بيان يك مقدّمه هستيم وآن اين كه: موجودات ناقص هستند وبراى رشد خود،بايدبه سوى

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  9  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كمال يا هدف مطلوب حركت كنند تا ـ در حدّ امكان ـ ازنقص بيرون آمده، به كمال شايسته نايل شوند. براين اساس، اگرموجودى، خود محورباشد ودر لاك خودفرو رود و ياتوجهش، از مرتبه وجودى اش پايين تر و ناقص تر باشد، حركتى به سوى كمال نخواهد داشت و اين، سبب باطل بودن آن موجود مى گردد.

خداوند، جهان را براساس حق آفريده است و حق بودن جهان در اين است كه حركتش به سوى كمال است نه به سوى نقص. اگر حركت جهان به جانب نقص مى بود، يا اگر جهان به خاطر خودش آفريده مى شد، باطل بودن و پوچى جهان، حتمى بود; ولى هر موجودى براساس نياز درونى خود، به جانب مطلوب حركت مى كند. انسان نيز از اين قاعده، مستثنى نيست; موجودى است ناقص و حق بودنش در اين است كه

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  10  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كامل شود و كمالش در اين است كه خود محور نباشد، در لاك خويش فرو نرود و نيز توجّه و تعلّق به موجودى برتر داشته باشد، در غير اين صورت وجودش پوچ و باطل خواهد بود; زيرا در خود فرو رفتن و به سوى موجودى ناقص حركت كردن جز پوچ گرايى ثمر و سودى ندارد.

انسان آن گاه كه خود را بشناسد و به گوهر گران بهاى وجودش پى ببرد و حقيقت خويش را درك كند، متوجّه خواهد شد كه حق بودنش در اين است كه به سوى خداوند تبارك و تعالى حركت نمايد; زيرا او فقط براى اين كه خدا را بشناسد و رضاى او را جلب نمايد، آفريده شده است. انسان براى اين جهان آفريده نشده است. ارزش اين جهان با همه وسعتش كمتر از انسان است، زيرا جهان ناقص است و حركت انسان به سوى

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

جهانى ناقص، حركتى پوچ و بيهوده مى باشد. او با اين حركت، كمالى را كسب نمى كند جزاين كه برنقصش افزوده مى گردد. جهان براى خروج از پوچى و بيهودگى، براى موجودى كامل تر (انسان) آفريده شده است و آفرينش انسان براى اين كه باطل نباشد، براى موجودى اكمل آفريده شده:

«خَلَقْتُ الاَْفْلاكَ لاَِجْلِكَ وَخَلَقْتُكَ لاَِجْلي»; جهان را به خاطر تو آفريدم و تو را به خاطر خودم خلق كردم.

«وَسَخَّرَلَكْمُ مافي الْسَّمواتِ وَمافي الاَْرْضِ جَميِعاً(1)»; و آنچه در آسمانها و زمين است، همه را مسخّرِ شما گردانيد.

و شايد آيه 8 از سوره روم ناظر به اين مطلب باشد كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. سوره جاثيه، آيه 13

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  12  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

حق بودن انسان، در حركت به سوى «أللّه» تبارك و تعالى است; «أَوَلَمْ يَتَفَكَّروُا في أَنْفُسِهِم ما خَلَقَ اللّهُ الْسَّمواتِ وَالاَْرْضَ وَمابَيْنَهُما إلاّبِالْحَقِّ وَأَجَل مُسَمّىً وإنَّ كثيراً مِنَ النّاسِ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ لَكافِروُنَ»; آيا در نفوس خويش تفكّر نمى كنند؟ خداوند، آسمانها و زمين و آنچه ما بين اين دو است را جز به حق و تا مدّت معيّن نيافريده است; و همانا بسيارى از مردم به ملاقات پروردگارشان (به آخرت) كافر و بى عقيده اند.

بين تفكّر در خود و حق بودن آفرينش جهان چه رابطه اى مى تواند وجود داشته باشد؟ چرا در خود تفكّر نمى كنيد؟ آفرينش آسمانها و زمين حقّ است، شايد ناظر بر اين مطلب باشد كه اگر در خود به تفكّر بنشينيد و حقيقت جاويدى را كه خداى متعال در شما گذاشته است، به خوبى بشناسيد، به اين حقيقت پى خواهيد

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  13  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

برد كه به خاطر شما اين جهان با عظمت آفريده شده و حق بودن جهان در گرو موجود عاقلى است كه در گوشه اى از جهان زندگى مى كند تا با تلاش خويش به لقاءاللّه و كمال مطلوب برسد.

اى انسان! اگر با تفكّر در خويش، معرفت به نفس حاصل نمايى، به اين مطلب واقف خواهى گشت كه تو نيز براى اين جهان آفريده نشده اى و كمال تو در تعلّق تو به اين جهان نيست; بلكه براى رسيدن به لقاى خداوند و عالم آخرت آفريده شده اى و همان گونه كه وجود تكوينى تو وابسته به «اللّه» تبارك و تعالى است، بايد وجود تشريعى خود را نيز وابسته به او گردانى تا تو نيز معتقد به عالم ديگر گردى، و از مردمى نباشى كه چون معرفت نفس ندارند و غافل از خويشتن خويش هستند به لقاى پروردگار و جهان ديگر كافر مى گردند.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  14  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اينك باتوجّه به مطالب مزبور، معرفت نفس ـ چه پى بردن به فقر ذاتى باشد و چه پى بردن به چگونگى حق بودنش ـ به اين معناست كه انسان بايد وابسته به «اللّه» تبارك و تعالى باشد و همان گونه كه موجودات، به طور تكوينى در طريق محبت او حركت مى كنند و او را تسبيح و تقديس مى كنند، انسان نيز با تمام وجود در طريق محبّت او حركت نموده و به تقديس و تسبيح او بپردازد.

طريق اصلاح نفس

راه يافتن به اين معرفت، چگونه و از چه راهى ميسّر است؟ در جستجوى طريق معرفت، بايد به سراغ كسانى برويم كه آن راه را پيموده و به مقصد رسيده اند; با آنان همنشين شده و راهنمايى هاى لازم را از آنها

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  15  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بگيريم; شايد با عمل به آن، ما نيز تا حدّ توان به آن جايى كه آنها راه يافته اند، راه يابيم.

آرى! دست نياز خويش را به سوى اهل بيت عصمت و طهارت، ائمه معصومين(عليهم السلام)دراز مى كنيم، تا با گفتارشان، عملشان و تقريرشان، راه اصلاح را به روى ما باز كنند.

تنها راه پيداكردن به علم حضورى و رسيدن به مقام قرب الهى و خود را در محضر خداوند متعال ديدن، اصلاح نفس است. انسانى كه با اصلاح نفسش در محضر حق قرار گيرد، در واقع از دنائت و پستى، به شرف و بزرگوارى هجرت كرده است.

حضرت على(عليه السلام) مى فرمايد: «قُلوبُ الْعِبادِ الْطّاهِرَةِ مَواضِعُ نَظَ رِاللّهِ سُبْحانَهُ وَتَعالى، فَمَنْ طهَّرَ قَلْبَهُ

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  16  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نَظَرَ إِلَيْه(1)»; دلهاى بندگان پاك سرشت، جايگاه ديدارخداوندبزرگ است; پس كسى كه قلب و روحش راپاكيزه گرداند، خداوندنظر(لطف و رحمت)بروى مى اندازد.

و نيز آن حضرت مى فرمايد: «لَيْسَ عَلى وَجْهِ الاَْرضِ أَكْرَمُ عَلَى اللّهِ سُبْحانَهُ مِنَ النَّفْسِ الْمُطيعَةِ لاَِمْرِهِ(2)»; در روى زمين، در نزد خداوند سبحان، گرامى تر از نفسى كه مطيع فرمان خدا باشد نيست.

مردى به نام «مجاشع» بر رسول گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله وسلم)وارد شد، عرض كرد: «يا رسول اللّه، طريق شناخت حق چيست؟»

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. شرح غرر، ج 4، ص 507، ش 6777

2. شرح غرر، ج 5، ص 92، شماره 7530

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  17  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

حضرت فرمودند: «مَعْرفةُ النَّفس»; راه معرفت حق، شناخت نفس است. باز سؤال كرد: «يا رسول اللّه! چه راهى براى معرفت نفس وجود دارد؟» حضرت فرمود: «ألاِْسْتِعانَةُ بِالْحَقِّ عَلى النَّفْسِ(1)»; يارى جستن از حق براى شناخت نفس.

براساس اين حديث، راه اصلاح نفس، يارى خواستن از خداوند متعال است. استعانت از خدا بدين معناست كه به آنچه امر فرموده است، عمل نماييم و پيرو مخلص او باشيم; به قوانين تشريعى او عمل كنيم تا لطف و رحمت او شامل حال ما شده، به درجات عالى انسانيّت نايل گرديم. چنانكه اولياى خدا رسيدند.

حضرت على(عليه السلام) طى خطبه اى كه بندگان خدا را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. بحار، ج 70، ص 72، روايت 23، طبع تهران

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  18  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

به ترس از خدا و به راه خدا مى خواند مى فرمايد:

«...فَبادِروُا بِأَعْمالِكُمْ تكُونُوا مَعَ جَيْرانِ اللّهِ في دارِهِ، رافَقَ بِهِمْ رُسُلَهُ وأزارَهُمْ مَلائِكَتَهُ...(1)»; به كارهاى نيكو مبادرت و شتاب ورزيد تا با همسايگان خدا (نيكوكاران) در سراى او (بهشت) باشيد كه خدا پيامبرانش را با آنان آشنا گردانيد و فرشتگانش را به زيارت آنها فراخواند.

تا آنكه فرمود: «مى گويم آنچه را كه مى شنويد; و براى نفس خود و نفوس شما (در توفيق اصلاح آنها) از خداى متعال يارى مى خواهم كه ما را كافى است و نيكو وكيلى است (براى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. نهج البلاغه، فيض الإسلام، آخر خطبه 82، ص 608 و در آخر همين خطبه چنين آمده است:«وَخُذوا مِنْ أَجْسادِكُمْ فَجَوّدوا بِها عَلى أَنْفُسِكُمْ وَلاتَبخلوُا بِها عَنْها...»

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  19  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

واگذاشتن كارمان به او).»

و نيز آن حضرت مى فرمايد: «إنَّ مَن بَذَلَ نَفْسَهُ في طاعَةِ اللّهِ سُبْحانَهُ وَرَسُوِلِهِ كانَتْ نَفْسُهُ ناجِيَةً، سالِمَةً، رابِحَةً، غانِمَةً(1)»;هر كس كه نفس خويش را در فرمانبردارى از خدا و رسول به كار دارد، رستگار، سالم، تجارتش سودمند و با بهره است.

تو اى انسان! در هر سن و سالى كه باشى، موظّف به فراگيرى و عمل به چيزهايى هستى كه تو را به راه صلاح و طاعت حضرت حق بكشاند و نيز موظّف به شناخت و ترك چيزهايى هستى كه تو را از حق تعالى دور مى گرداند.

پس بر تو است كه براى اصلاح نفس خويش هم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. شرح غرر، ج 2، ص 565، ش 3584.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  20  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

معروف را بشناسى و هم آشنايى با منكرات داشته باشى تا با عمل، به فلاح و رستگارى رسيده و با ترك منكر، نفست را از تباهى و فساد حفظ نمايى، و بدان كه حضرت امام جعفر صادق(عليه السلام)فرمود: «بزرگترين فساد باطنى انسان، در موردى است كه به غفلت از پروردگار متعال، راضى باشد; و منشأ اين فساد، از پيدايش طول آرزو، حرص و تكبّر است; چنانكه خداوند از جريان امر قارون خبر مى دهد كه در روى زمين فساد را طلب مكن، زيرا خداوند فسادكنندگان را دوست نمى دارد...»

تا اين كه آن حضرت درباره علاج اين فساد عظيم فرمود:

«و معالجه اين فساد اصلى، فرار از مردم بدكردار و ترك علايق دنيوى و قطع رگ هايى است كه سرچشمه

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  21  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

شهوات هستند; با ادامه دادن به ذكر پروردگار متعال و ملازم شدن به طاعت و عبادت او و متحمّل شدن آزار و اذيّت مردم و ملامت همراهان و صبر كردن در مقابل شماتت دشمن كه از افراد خانواده و خويشاوندان باشد.

و هرگاه به اين امور عمل كرده و مطابق اين برنامه به معالجه نقاط ضعف خود پرداختى، دَرِ رحمت و لطف و توجّه مخصوص پروردگار متعال را به روى خود باز كرده، مشمول آمرزش و مهربانى حق قرار خواهى گرفت(1)»

اكنون كه تنها راه اصلاح نفس و سعادت و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. مصباح الشريعة و مفتاح الحقيقة، ترجمه و شرح حسن مصطفوى، ص 361

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  22  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خوشبختى، پركشيدن به سوى حق است، و معرفت حضورى و شهودى به حق در اثر عبادت و اطاعت خدا حاصل مى شود و حضرات معصومين(عليهم السلام) اين راه را به ما معرّفى فرموده اند، به طور اختصار، بحثى راجع به عبادت به ميان مى آوريم.

عبادت، يا راه تقرّب به خدا

سخن در مورد عبادت را با اين آيه مباركه آغاز مى كنيم كه مردم را به ستايش خالق و رب دعوت مى كند.

«ياأيُّها النّاسُ اعْبُدوا ربَّكُمُ الَّذي خَلَقَكُمْ وَالَّذيِنَ مِنْ قَبْلِكُم لَعَلِّكُمْ تَتَّقُونَ(1)»; اى مردم! به ستايش و عبادت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. سوره بقره، آيه 21

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  23  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

صاحب اختيار خودتان كه خالق شما و پيشينيان است، روى آوريد شايد كه پرهيزگار شويد.

«عبادت» از «عبد» گرفته شده و «عبد» به معنى «مملوك» است و عبادت آن است كه انسانى كه در مقام تكوين، عبد و مملوك خدا است بكوشد تا در مقام تشريع نيز مهر مملوكيّت را بر نفس خويش بزند و او را به عنوان مالك مطلق بر خويش و شؤون خويش بپذيرد.

علاّمه طباطبايى در اين مورد مى فرمايد: «ألْعِبادَةُ هِيَ نَصْبُ الْعَبْدِ نَفْسَهُ في مَقامِ الْمَمْلُوكِيَّةِ لِرَبِّهِ(1)»; عبادت، عبارت است از قراردادن نفسش را در مقام مملوكيت براى پروردگارش.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. تفسير الميزان، ج 1، ص 22، طبع آخوندى

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  24  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و آنچنان كه از آيه فوق استفاده مى شود، عبادت و ستايش به خاطر پركردن نقص وجودى انسان است; نقص وجودى را كسى برطرف مى كند كه خود، دهنده وجود و پرورنده آن باشد.

مضمون آيه اين است كه: بنيان وجودى شما وابسته به «ألله» تبارك و تعالى مى باشد و در پديد آمدن و پرورش يافتن، محتاج به وجود مطلق است. حال كه اينچنين است، به عبادت و خضوع در برابر او قيام كنيد تا در مسير حركت به سوى او، از نقص وجودى شما كاسته شود تا پرهيزكار شويد.

ديگر اين كه: وجود شما را او عطا فرموده است; پس قوام وجودى شما به او بستگى دارد. روى اين اساس، او مالك شماست. و حق مالك بر مملوك اين است كه مملوك، فرمانبردار او باشد و در اطاعت او قرار

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  25  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

گيرد و نهايت تنظيم و كرنش را ـ كه استعداد او اقتضا مى كند ـ در برابرش داشته باشد; لذا وقتى عنوان بصرى از امام صادق(عليه السلام)در باره حقيقت عبوديّت سؤال كرد، حضرت فرمود:

«حقيقت عبوديّت در سه چيز است:

1. «أنْ لايَرىَ الْعَبْدُ لِنَفْسِهِ فيما خَوَّلَهُ مِلْكاً»; اين كه بنده در آنچه خدا به او تفضُّلا بخشيده، ملكيّتى براى خودش نبيند.

«لأَنَّ الْعَبيدَ لاتَكُونُ لَهُمْ مِلْكٌ يَرَوْنَ الْمالَ مالُ اللّهِ يَضَعُونَهُ حَيْثُ أمَرَهُمُ اللّهُ بِهِ»; زيرا بندگان، ملكيّتى براى آنها نيست; مال را مال خدا مى بينند و آن را در موضعى كه خداوند امر فرموده به مصرف مى رسانند.

2. «ولا يدبِّرُ العبدُ لنفسهِ تدبيراً»; بنده (با رأى و انديشه خود) به تدبير و اداره نفس خويش نمى پردازد;

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  26  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

(بلكه در اداره و تدبير خود از مولا و مالك پيروى مى كند).

3. «وجُمْلةُ إشْتِغالِهِ فيماأَمَرهُ تَعالى بِهِوَنَهاهُ عَنْهُ»; وتمام اشتغالش به چيزى است كه خداوند متعال بدان امرفرموده ويا از آن نهى فرموده است.

«...فَهذا أوَّلُ دَرَجَةِ التُّقى(1)»; سرسپردن به اين سه امر، اولين درجه تقوا و پرهيزكارى است.

پس، آن هنگام كه خداوند بنده اش را به اين سه مورد اكرام فرمايد، دنيا و اهل آن و شيطان از نظر او مى افتند. در نتيجه، بنده مخلص خدا، دنيا را براى ثروت اندوزى و فخرفروشى طلب نمى كند و به خاطر عزّتى كه دارد به آنچه نزد مردم است، دل نمى بندد (به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. بحار، جلد 1، صص 278 ـ 277

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  27  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مطامع دنيوى آنها روى نمى آورد) و روزگارش را به پوچى و بطالت نمى گذراند. خير آخرت براى اشخاصى است كه در زمين بلندپروازى و فساد نمى كنند و عاقبت، براى پرهيزكاران است.

آرى!انسانى كه تن به عبوديّت وبندگى حضرت حق داده است، كرامت وبزرگوارى را درخود احساس مى كند ومحكوم خواهشهاى نفسانى نمى گردد وبا معصيت خدا،نفسش رابه پستى نمى كشاند.

حضرت على(عليه السلام) فرمود: «مَنْ كَرُمَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُ لَمْ يُهِنْها بِالْمَعْصِيَةِ(1)»; كسى كه نفسش را بزرگوار شمارد، آن را با معصيت خوار نمى گرداند.

ونيز فرمود:«مَنْ كَرُمَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُ هانَتْ عَلَيْهِ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. غررالحكم، ج 2، ص 677، فصل هفتاد و هفتم

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  28  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

شَهْوَتُهُ(1)»; هركس نفس خويش را عزيز وگرامى دارد، خواهشهاى نفسانى پيش او پست و خوار است.

اى انسان! بدان كه اگر در پرتو ستايش «اللّه» به اصلاح نفس خويش اقدام نكنى، از عقلى كه خداوند درتو به وديعه گذاشته بهره اى نبرده اى.

«مَنْ لَمْ يُهَذِّبْ نَفْسَهُ لَمْ يَنْتَفِعْ بالْعَقْلِ(2)»; هر كه تهذيب نفس نكرده باشد، از عقل بهره اى نبرده است.

اگر انسانها آثارى را كه مترتّب بر ستايش خداوند و عبادت اوست، مى دانستند، هيچ گاه به راه انحراف نمى رفتند. جهل آنها به خود و خدايشان و راه حق باعث شده است كه روزگارشان را با مسائل محسوس و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. غررالحكم، ج 2، ص 681، فصل هفتاد و هفتم

2. غررالحكم، ج 2، ص 700، فصل هفتاد و هفتم

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  29  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

افكار خيالى بگذرانند و هيچ بهره معنوى از اين دنيا برنگيرند و بدون توشه معنوى به عالم ديگر سفر نمايند. اگر انسانها مى دانستند كه راه مستقيم، عبادت خداست و همه حق و حقيقت در خداوند متعال منحصر مى شود و همه چيز حتّى زندگى بدون او پوچ و باطل است، تن به ذلّت دنيا و آمال آن نمى دادند و كمال را در تقرّب به غير او جستجو نمى كردند.

اگر انسانها مى فهميدند كه «او» داراى جميع كمالات بوده، و سرمنشأ هر كمال و نورى است، براى كسب كمالات و نورانيّت نفس خويش به سوى او راه مى سپردند.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  30  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

معرفت نفس در آئينه كلام امام على(عليه السلام)

1. على(عليه السلام) مى فرمود:

اَفْضَل الْمَعْرِفَةِ مَعْرِفَةُ اْلاِنْسانِ لِنَفْسِه(1); بهترين معرفت براى انسان، خودشناسى است.

2. على(عليه السلام) مى فرمود:

اَعْظَمُ الْجَهْلِ جَهْلُ اْلاَنْسانِ اَمْرَ نَفَسْهِ(2); بزرگترين نادانى ها براى بشر، خود ناشناسى است.

3. على(عليه السلام) مى فرمود:

اَفْضَلُ الْعَقْلِ مَعْرِفَةُ الْمَرْءِ نَفْسَهُ فَمَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ عَقَلَ وَ مَنْ جَهِلَها ضَلَّ(3); بهترين تعقل، فكر در خودشناسى است. كسى كه خود را شناخت با چراغ عقل راه سعادت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 و 2 و 3 - غرر، صص 179 - 199 - 698 - 706.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  31  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خويش را پيدا مى كند و آن كس كه از خود غافل و بى خبر بود به گمراهى مى رود.

4. مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدِ انْتَهى اِلى غايَةِ كُلِّ مَعْرِفَة وَعِلْم(1); كسى كه خود را شناخت به آخرين نتيجه علم و معرفت نائل شده است.

5. مَنْ لَمْ يَعْرِفْ نَفْسَهُ بَعُدَ عَنْ سَبيلِ النَّجاةِ وَخبَطَ فِى الضَّلالِ وَالْجَهالاتِ;(2) آن كس كه خود را نشناسد از راه سعادت و نجات دور افتاده و به بى راهه گمراهى و نادانى دچار شده است.

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 و 2 - غرر، صص 179 - 199 - 698 - 706.