تعليم و تربيت و اخلاق

دوره هشتم، شماره یازده

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  2  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نام جزوه: تعليم و تربيت و اخلاق

نويسنده: هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر: مؤسسه در راه حق قم - تلفن 2-7743221

تيراژ: 20000 جلد

تاريخ چاپ : زمستان 77

قطع: جیبی

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

تعريف و موضوع اخلاق

نفس انسانى

ملاك ارزش اخلاقى

چند نكته

تأثير تعليم و تربيت در اخلاق

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  3  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اخلاق چيست؟

قبل از پاسخ به اين سؤال، لازم است موضوعات ذيل بطور اختصار بررسى شود.

الف) موضوع اخلاق.

ب) نفس انسانى.

ج) ملاك ارزش اخلاقى.

در اين جا، درصدد نيستيم كه از «علم اخلاق» و يا «فلسفه اخلاق» بحث كنيم; بلكه منظور اصلى اين است كه بدانيم تعليم و تربيت تا چه اندازه روى اخلاق تأثير مى گذارد.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  4  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

موضوع اخلاق

اخلاق، مانند تعليم و تربيت، موضوعى است كه به انسان اختصاص دارد. چنانچه يك درخت، ميوه سالم بدهد و سايه اى آرام بخش براى صاحبش داشته باشد، هيچ گاه گفته نمى شود: «درخت خوش اخلاق است». يا برعكس، چنانچه ميوه ندهد و شاخه هايش پر از برگ نباشد تا سايه اى كامل داشته باشد، گفته نمى شود: «درخت، بد اخلاق است»; همچنين است افعال موجودات ديگر، زيرا افعالشان تكوينى است.

آنها آن گونه هستند كه شرايط و قانون حاكم بر آنها اقتضا مى كند، و از چنگال جبر قوانين و شرايط طبيعى رهايى ندارند; ولى اگر انسان عملى شايسته و كارى نيك انجام داد، كارش داراى ارزش اخلاقى مثبت، و در غير اين صورت داراى ارزش اخلاقى منفى است.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  5  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

از آن جا كه افعال انسان از «نفس» صادر مى شود، موضوع اخلاق را نفس انسانى قرار داده اند; به اين معنا كه نفس انسانى، چه صفاتى كسب كند، تا افعال صادر از او نيك باشد. چنانكه گفته اند: «موضوع علم اخلاق، نفس انسانى است، از آن جهت كه از او افعال نيك و ستوده يا قبيح و مذمّت شده، صادر مى شود»(1).

نفس انسانى

حال كه معلوم شد موضوع اخلاق، نفس انسان است، بايد دانست معناى «نفس» چيست؟ به بيان علامه طباطبايى:

«أَلْمَعْرِفَةُ النَّفسانِيَّةُ لاتَنْفَكُّ عادَةً مِنْ إصْلاحِ أوْصافِها وَأعْمالِها(2)»; شناخت نفس، عادتاً از اصلاح اوصاف و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - «اخلاق ناصرى»، صص 15 ـ 14.

2 - الميزان، ج 6، ص 182، طبع آخوندى.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  6  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اعمال آن جدا نيست.

اين كه قرآن، ما را به تفكّر در نفس(1) و تهذيب آن فرا مى خواند، و آن را از آيات انفسى الهى(2) مى داند; و اين كه امام على((عليه السلام))شناخت نفس را به عنوان نافع ترين شناختها(3) معرفى مى كنند، بيانگر اهميّت نفس است. نيز از مجموع آيات قرآن در باره نفس، به وضوح مى توان فهميد كه نفس، تنها بدن مادّى نيست; بلكه حقيقتى است كه اصلاح آن سبب اصلاح اعمال و رفتار بدنى و فساد آن سبب فساد اعمالى است كه به واسطه اعضاى بدن انجام مى گيرد.

«وأمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى فَإِنَّ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره روم، آيه 4.

2 - سوره فصّلت، آيه 53.

3 - «معرفة النّفس أنفع المعارف» شرح غرر، ج 6، ص 148.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  7  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اْلجَنَّةَ هي الْمَأوى»(1); هركس از مقام پروردگارش بترسد و نفس را از هوا و هوس بازداشت، همانا بهشت منزل و جايگاه اوست.

«وَمَنْ يَتَعَدَّ حُدوُدَ اللّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ»(2); و كسى كه از حدود الهى تجاوز نمايد، به خويش ظلم و ستم كرده است.

«نفس» عبارت از آن حقيقتى است كه هنگام مرگ نابود نمى شود; بلكه دريافت شده و به جانب خدا بازمى گردد(3). بنابراين، نفس شامل حقيقتى غير از بدن است كه از اهميّتى بالاتر از بدن برخوردار است، و بدان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره نازعات، آيات 40 و 41.

2 - سوره طلاق، آيه 1.

3 - سوره زمر، آيه 42; سوره سجده، آيه 12.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  8  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

احاطه داشته وآن راتدبير مى كند.امام صادق((عليه السلام))فرمود:

«إنَّ الاَْرْواحَ لاتُمازِجُ الْبَدَنَ وَلاتُواكِلُهُ وإنّما هِىَ كَلَلٌ لِلْبَدنِ مُحيطَةٌ بِهِ»(1); همانا ارواح با بدن مخلوط نمى گردند، و اتّكاى به بدن ندارند، لكن مشرف و محيط بر بدن هستند.

از اين روايت استفاده مى شود كه روح، داراى وجودى مستقل بوده، محيط بر بدن و تدبير كننده آن است. پس، بايد در تهذيب آن كوشيد; زيرا بر سرتاسر بدن و اعضاى آن حكومت دارد. با پاك شدن آن، بدن ـ كه به عنوان وسيله به شمار مى آيد ـ از معاصى پاك مى گردد. در نتيجه، دست، به سوى خيانت و دزدى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - بحارالانوار، ج 61، صص 41 ـ 40، روايت 11، طبع تهران.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  9  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

دراز نخواهد شد; چشم، نگاه خيانت آميز به نامحرم نخواهد كرد; پا، قدم به مجالس معصيت نخواهد گذاشت; زبان، حرف لغو نخواهد گفت و... .

گواه اين مطلب، كه نفس منشأ صدور افعال و اعمال و حالات است و با تزكيه آن، اعمال تزكيه مى شوند ـ اين است كه قرآن و ائمه معصومين((عليهم السلام))بر تهذيب نفس و محاسبه آن تكيه كرده اند.

امام على((عليه السلام)) فرمود: «أَلاِْشْتِغالُ بِتَهْذِيبِ الْنَّفْسِ أصْلَحُ(1)»; به تهذيب نفس پرداختن نيكوتر است.

و نيز فرمود: «إنَّ النَّفْسَ لَجَوهَرَةٌ ثَمينَةٌ مَنْ صانَها رَفَعَها وَمَنِ ابْتَذَلَهْا وَضَعَها...(2)»; همانا نفس انسانى گوهر گران بهايى است كه هركس آن را از معاصى نگهدارى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - غررالحكم، ج 1، ص 47.

2 - شرح غرر، ج 2، ص 522

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  10  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كند، وى را به مقام بلند انسانى مى رساند و كسى كه آن را به ابتذال و پستى بكشاند، از ارزش آن كاسته است.

ملاك ارزش اخلاقى

ملاك ارزش اخلاقى چند چيز است:

1. داشتن هدف.

2. وجود اختيار.

3. انتخاب آگاهانه.

4. برخوردار بودن از حقيقتى غير مادّى(1).

اكنون، پس از علم و آگاهى به موضوع اخلاق، و شناخت اجمالى آن، و نيز ملاك ارزش اخلاقى، به تعريف «اخلاق» ـ كه از سوى علماى اخلاق بيان شده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - در قسمت پنجم راجع به ملاك ارزش اخلاق بحث شده است، مراجعه شود.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

است ـ مى پردازيم:

«اخلاق»، عبارت است از اين كه نفس انسان داراى صفاتى مى گردد كه به صورت ملكه درمى آيد، به طورى كه افعال همگون با صفات نفس به آسانى و بدون فكر و محاسبه صادر مى شود. و آن هيأت و ملكه اى كه براى نفس حاصل شده است، اگر اعمال شايسته اى (از نظر عقل و شرع) از آن صادر شود، اخلاق نيكو، و چنانچه افعال زشت و قبيح از آن صادر گردد، اخلاق سوء ناميده مى شود(1)»; بعنوان مثال: سحرخيزى و راز و نياز با خدا از اخلاق حسنه است. شخصى كه بخواهد سحرخيز شود، در ابتدا بسيار مشكل است كه رختخواب را رها كرده و از خواب خوش بگذرد و بلند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - «محجّة البيضاء»، ج 5، ص 95; «جامع السعادات»، ج 1، ص 22.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  12  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

شود; ولى چند مرتبه كه آن را تكرار كرد، داراى صفت سحرخيزى مى شود. يا چند مرتبه كه ايثار كرد و از حق خود گذشت و ديگران را بر خويشتن مقدم داشت، صفت ايثار در او پديدار مى شود و به آسانى ايثار مى كند.

و يا انسانى كه از دروغ بدش مى آيد وبه خود اجازه دروغ گويى و فحش گويى نمى دهد، پس ازچند باردروغ گفتن و فحش دادن، براى او عادّى مى شود و به صورت صفات رذيله درنفس وى ظاهر مى شود.

خداوند متعال با حسن خلق ـ كه براى نفس پيدا مى شود ـ ايمان را تقويت فرمود و سوء خلق را وسيله نيرومندى كفر قرار داد.

رسول گرامى اسلام((صلى الله عليه وآله وسلم)) فرمود: «لَمّا خَلَقَ اللّهُ تَعالى اَلاِْيْمانَ قالَ: أللّهُمَّ قَوِّني فَقَوّاهُ بِحُسْنِ الْخُلْقِ

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  13  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

وَالسَّخاءِ وَلَمّا خَلَقَ اللّهُ الْكُفْرَ قالَ: أللّهُمَّ قَوِّني فَقَوّاهُ بِالْبُخْلِ وَسُوءِ الْخُلْقِ»; وقتى كه خداى تعالى ايمان را آفريد، ايمان از خداوند خواست كه او را تقويت نمايد، خدا او را به حسن خلق و سخاوت قوى گردانيد. و چون كفر را آفريد، كفر نيز تقويت خويش را طلب نمود، خداوند متعال آن رابه بُخل وسوء خلق (اخلاق زشت) قوى گردانيد.

مقصود اين است كه انسان از دو عامل فجور و تقوا برخوردار است; عامل فجور، زشت خويى را تقويت مى كند و عامل تقوا، تقويت كننده خلق نيكو است.

* چند نكته

قبل از بيان تأثير تعليم و تربيت براخلاق، لازم است نكاتى را يادآور شويم:

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  14  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نكته اوّل

براى اين كه بتوانيم از اين بحث، درست نتيجه گيرى كنيم، ابتدا بايد بدانيم كه آيا طبيعت درونى انسان قابل تغيير است يا نه؟ و اگر طبيعت انسان قابل تغيير نباشد، بحث از اين كه تعليم و تربيت چه تأثيرى بر اخلاق و طبيعت درونى انسان دارد، بى فايده خواهد بود; بلكه جايى براى اين بحث نخواهد ماند.

بعضى از آيات شريفه قرآن، و ظاهر بعضى از روايات و نيز گفته هاى حكما، نشان مى دهد كه طبيعت درونى انسان تغييرپذير است. به عبارت ديگر، نفس انسانى دو جنبه دارد: مى تواند حركتى به جانب كمال و سعادت داشته باشد، و يا به پستى گرايد.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  15  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

«إنَّ اللّهَ لايُغَيِّرُ ما بِقَوْم حَتّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ(1)»; محقّقاً خداوند متعال، حال هيچ قوم وجامعه اى را(از حيث آنچه درآنها هست ازنعمت و عافيت) دگرگون نمى سازد، مگراين كه نفس خويش را دگرگون سازند.

قرآن ازنفس «لوّامه» و «امّاره» و «مطمئنّه» سخن مى گويد ـ كه دليل دگرگونى وتغييرنفس است ـ به اين نحو در مرتبه اى، امر كننده به بديها، و درمرتبه اى ملامت كننده، و در مرحله ديگر آرام و مطمئن است.

«و ما أُبَرِّيُ نَفْسي إنَّ الْنَفْسَ لاَمّارَةٌ بالسُّوءِ...(2)»; من نفسم را تبرئه نمى كنم; به راستى كه نفس، امركننده به بديهاست.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره رعد، آيه 11

2 - سوره يوسف، آيه 54.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  16  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

«وَلا أُقْسِمُ بالنَّفْسِ اللَّوّامَةِ(1)»; و قسم به نفسى كه ملامت كننده است.

«يا أيَّتُهَا النَّفسُ الْمُطْمَئِّنةُ اِرْجِعي إِلى رَبِّكِ راضِيةً مَرْضِيَّةً(2)»; اى نفس به كمال رسيده و آرامش يافته! به پيشگاه پروردگارت باز آى كه تو خشنودى و خدا از تو راضى است.

نيز در سوره «شمس» نفس را به بزرگى ياد كرده و به آن قسم مى خورد، و از عامل فجور و عامل تقوا كه دو عامل متضاد در نفس هستند سخن مى گويد و آن گاه بيان مى دارد: كسى كه تقوا پيشه كند رستگار مى شود، و آن كس كه از طريق حق سرباز زند منحرف مى گردد(3);

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره قيامت، آيه 2.

2 - سوره فجر، آيه 27.

3 - سوره شمس، آيات 10 ـ 7.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  17  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

امّا در روايات، از دوجنبه بودن قلب سخن به ميان آمده است كه مقصود از قلب، همان روح و نفس مى باشد.

«مامِنْ قَلْب إلاّ وَلَهُ أُذُنانِ عَلى إحْداهُمَا مَلَكٌ مُرْشِدٌ وَعَلى الاُْخْرى شَيْطانٌ مُفْتِنٌ هذايَأمُرُهُ وَهذا يَزْجُرُهُ: ألْشَّيطانُ يَأمُرُهُ بِالْمَعاصِي وَالْمَلَكُ يَزْجُرُهُ عَنْها وَهُوَ قَوْلُ اللّهِ عزّو جلّ: «عَنِ الْيَمِيْنِ وَعَنِ الشّمالِ قَعِيدٌ مايَلْفِظُ مِنْ قَوْل إلاّ لَدَيْهِ رَقِيْبٌ عَتِيدٌ(1)»(2).

براى هر قلبى دوگوش است: بريكى از آن دو فرشته اى است كه ارشاد كننده است (به حق)، و بر ديگرى شيطانى است گمراه كننده. فرشته به انجام دستورات الهى امر و از معاصى نهى مى كند و شيطان از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره ق، آيه 18

2 - بحارالانوار، ج 70، ص 33، روايت 1.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  18  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

انجام اوامر الهى، نهى و به معاصى فرامى خواند، و اين قول خداى عزّو جل است: (آن دو فرشته) از راست و چپ ]او[ نشسته اند، هيچ كلامى نمى گويد مگر اين كه نزد او مراقبى حاضر است.

رواياتى كه از قساوت، مريضى، كورى و حجاب قلب، و يا رواياتى كه از حيات، شفا، رقّت و نرمى و يا جلا و نور قلب و...سخن مى گويند، دليل واضح و روشن براين مطلب هستند كه قلب دگرگون مى شود. روح انسان، هم رو به صلاح مى رود و هم رو به فساد.

امّا آنچه حكما گفته اند اين است كه: «نفس انسانى داراى دو مقصود، و در حركت به دو سمت است: سمتى به بالا (عالم ملكوت و غيب الهى)، و سمتى به جانب پستى (عالم مادّه و ظواهر دنيا). و هر كدام از اين دو، آثارى خاص در نفس انسانى دارند، و نفس از اين

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  19  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آثار، تغيير مى پذيرد و منقلب مى شود تا اين كه يا در زمره ملائكه، يا در گروه شياطين قرار گرفته، و يا بين اين دو مردّد مى گردد»(1).

نكته دوّم

شدّت و ضعف رشد عقلى، و به فعليّت رسيدن استعدادها، در جهت مطلوب خاص ـ كه در اثر تعليم و تربيت حاصل مى شود ـ بستگى به شدّت و ضعف تعليم و تربيت دارد. هر اندازه برنامه هاى تعليمى و تربيتى بهتر پياده شود و شخص معلم و متعلّم، مربى و متربّى، اهتمام بيشترى به آن داشته باشند، عقل شكوفاتر شده و استعدادها فعليّت بيشترى پيدا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - مفاتيح الغيب، ص 152.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  20  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مى كند; ولى برعكس، هراندازه در اين مورد مسامحه شود، درجه رشد و فعليّت پايين خواهد آمد.

نكته سوّم

در مكتب اخلاقى اسلام، ارزش اخلاقى ـ خواه مثبت يا منفى ـ بستگى به نيّت شخص دارد. اگر افراد در اعمال، گفتار و افكار خويش خشنودى خدا و قرب الهى را در نظر داشته باشند، افعال از ارزش اخلاقى مثبت برخوردار خواهند بود; به اين معنا كه موجب سعادت اخروى خواهند شد. در غير اين صورت، ارزش اخلاقى منفى خواهند داشت و موجب ثواب و سعادت اخروى نخواهند شد; اگرچه از ديد شخص يا اجتماع داراى ارزش مثبت بوده باشد; زيرا در جهت رضايت و خواست حق انجام نگرفته اند.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  21  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

قرآن مجيد در اين زمينه مى فرمايد:

«قَدْ جْاءَكُمْ مِنَ اللّهِ نُورٌ وَكِتابٌ مُبينٌ يَهْدى بِهِ اللّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلام(1)»; نور محمّد((صلى الله عليه وآله)) و كتاب (قرآن) كه آشكار كننده حقايق است، از جانب خدا براى شما آمد، و خداوند به وسيله اين كتاب، آنهايى را كه در پى رضا و خشنودى اويند، به راههاى سلامت و آسايش (حيات انسانى) هدايت مى كند.

«ذلِكَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا ما أَسْخَطَ اللّهَ وَكَرِهُوا رِضْوانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُم(2)»; (عذاب الهى) بدين سبب است كه اينها از آنچه موجب خشم خداست، پيروى مى كردند و از رضا و خشنودى او كراهت داشتند، خداوند هم اعمالشان را محو و نابود گردانيد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره مائده، آيه 16

2 - سوره محمّد (ص)، آيه 28

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  22  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

على((عليه السلام)) فرمود: «ألْنِّيَّةُ أساسُ الْعَمَلِ(1)»; نيّت، اساس و پايه عمل است.

رسول خدا((صلى الله عليه وآله وسلم)) فرمود: «مَنْ أصْبَحَ مِنْ أُمَّتي وَهِمَّتُهُ غَيْرُاللّهِ فَلَيْسَ مِنَ اللّهِ(2)»; هركس از امتم صبح كند و همّت او غير از خدا باشد و كارش براى غير خدا انجام گيرد، از خدا نيست.(در صف بندگان مؤمن او نخواهد بود).

نكته چهارم

در روايات، دو صفت براى اخلاق ذكر شده است:

1. حسن اخلاق(محاسن اخلاق).

2. مكارم اخلاق.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح فارسى غرر، ج 1، ص 260

2 - تحف العقول، ص 58

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  23  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

براى شناخت حقيقت اين دو، به روايات اهل بيت ـ عليهم السّلام ـ تمسّك مى جوييم:

در بعضى از روايات، حسن خلق در مقابل سوء خلق آمده است، ولى مكارم اخلاق در مقابل سوء خلق نيامده است.

رسول خدا((صلى الله عليه وآله وسلم)) فرمود: «مِنْ سَعادَةِ الرَّجُلِ حُسْنُ الْخُلقِ ومِنْ شَقاوَتِهِ سُوءُالْخُلقِ(1)»; از سعادت مرد، نيكويى اخلاق و از شقاوت او، بدى اخلاق است.

از امام صادق((عليه السلام)) در باره تعريف حسن خلق سؤال شد; امام((عليه السلام)) فرمود: تُلِيّنُ جانِبَكَ وتُطيِّبُ كَلامَكَ وتَلْقى أخاكَ بِبِشْر حَسَن(2)»; با ديگران نرمخو

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نهج الفصاحة، ص 619.

2 - اصول كافى، ج 2، ص 103، روايت 4

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  24  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

باشى; سخنت را پاكيزه گردانى (از كلمات زشت) و در مواجهه با برادرانت گشاده رو باشى.

در روايت است كه مردى به خدمت امام صادق((عليه السلام))رسيد وعرض كرد: اى پسر رسول خدا!مرا خبرده مكارم اخلاق چيست؟ حضرت فرمود: «ألْعَفْوُ عَمَّنْ ظَلَمَكَ وَصِلَةُ مَنْ قَطَعَكَ وَإعْطاءُ مَنْ حَرَمَكَ وَقَوْلُ الْحَقِّ وَلَوْ عَلى نَفْسِكَ(1)»; عفو وبخشش به كسى كه به تو ظلم و ستم كرده است، پيوند با كسى كه از تو بريده است، بذل وبخشش به كسى كه تو را محروم نموده است، وبه حق سخن گفتن اگرچه به ضررتو باشد.

در بعضى از روايات، حسن خلق، جزئى از مكارم اخلاق به شمار آمده است:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - معاني الأخبار، ص 191.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  25  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

«قال الصّادق((عليه السلام)): «...إنَّ اللّهَ خَصَّ الاَْنْبِياءَ((عليهم السلام))بِمَكارِمِ الاَْخْلاقِ، فَمَنْ كانَتْ فيه فَلْيَحْمَدَ اللّهَ عَلى ذلِكَ وَمَنْ لَمْ تَكُنْ فِيِه فَلَيتَضَرَّعَ إلَى اللّهِ وَلْيَسْأَلَهُ إيّاهاقِيلَ لَهُ وَماهِيَ؟ قال((عليه السلام)) ألْوَرَعُ وَالْقِناعَةُ وَالْصَّبْرُ وَالْشُّكْرُ وَالْحِلْمُ وَالْحَياءُ وَالْشَّجاعَةُ وَالْغَيْرَةُ وَصِدْقُ الْحَديثِ وَالِبرُّ وَأداءُ الاَْمانَةِ وَالْيَقينُ وَحُسْنُ الْخُلْقِ وَالْمُرُوَّةُ(1)»; هماناخداوندمتعال مكارم اخلاق رابه پيامبران((عليهم السلام))اختصاص داد.پس كسى كه مكارم اخلاق در او هست، خدا را بر اين نعمت بزرگ بايد ستايش كند و كسى كه مكارم اخلاق ندارد،به درگاه خداوندتضرّع نمايد واز او مسألت نمايد.به آن حضرت گفته شد: مكارم اخلاق چيست؟ فرمود: مكارم اخلاق عبارت است از:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - تحف العقول، ص 380.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  26  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

پاكدامنى، قناعت، صبر، شكر، حلم، حيا، سخاوت، شجاعت، غيرت، راستگويى،نيكوكارى،اداى امانت،يقين،حسن اخلاق وجوانمردى.

در اين روايت، حسن خلق از مصاديق مكارم اخلاق به شمار آمده است. روايات بسيارى در محاسن اخلاق و مكارم اخلاق در كتابهاى روايت موجود است كه در اين جا مجال ذكر آنها نيست.

آنچه از روايات مزبور استفاده مى شود، اين است كه محاسن اخلاق، بيشتر در مدارا كردن با ديگران، گذشت، خوش رويى و آنچه كه موجب روابط سالم اجتماعى مى گردد و به انسان محبوبيّت اجتماعى مى بخشد، به كار برده مى شود.

امّا مكارم اخلاق بسيار بالاتر از اين است، بطورى كه حسن خلق يكى از مصاديق آن به شمار مى آيد. مكارم

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  27  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اخلاق، نهايت بزرگوارى و انسانيّت انسان و به فعلّيت رسيدن تمام صفات انسانى است. به عبارت ديگر، مكارم اخلاق، رسيدن به مدارج عاليه انسانى، و حسن خلق يكى از وسايل رسيدن به آن است.

امام على((عليه السلام)) فرمود:

«عَلَيْكُمْ بِمَكارِمِ الاَْخْلاقِ فَإنَّها رِفْعَةُ(1)»; بر شما باد به كسب مكارم اخلاق كه انسان را به درجات رفيع مى رساند.

حسن خلق براى به وجود آوردن محيط آرام، دور بودن از اضطراب و نگرانى، ايمن بودن از بدى ديگران، و مصون ماندن مال و عرض و ناموس انسان مى باشد، لذا ممكن است انسان داراى حسن خلق باشد ولى دين نداشته باشد و كار را براى خدا انجام ندهد و فقط منافع مادى را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - بحار، ج 78، ص 53، روايت 89.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  28  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در نظر داشته باشد. از محرّمات الهى دورى كند; نه براى رضا و خشنودى خدا، بلكه براى اين كه در ميان مردم مشهور به تقوا باشد و اعتماد ديگران را نسبت به خود جلب نمايد.

امام صادق((عليه السلام)) فرمود: «لاعَيْشَ أهْنأُ مِنْ حُسْنِ الْخَلْقِ(1)»; لذّتى گواراتر از حسن خلق نيست.

امام على((عليه السلام)) فرمود: «حُسْنُ الْخُلْقِ رَأْسُ كُلِّ بِرٍّ(2)»; حسن خلق، سرمنشأ هر نيكويى است.

امّا مكارم اخلاق همراه با خشنودى خدا و ورع و پرهيزكارى است. آن جا كه انسان از حسن اخلاق، رضاى خدا را بخواهد و به خاطر انسانيّت و شرف،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - بحار، ج 71، ص 389، روايت 41.

2 - شرح غرر، ج 3، ص 393

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  29  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اخلاقش را نيكو گرداند، داخل در مكارم اخلاق شده است.

امام على((عليه السلام)) فرمود: «ذَلِّلُوا أخْلاقَكُمْ بِالْمَحاسِنِ وَقُودُها إلى الْمَكارِمِ(1)»; اخلاق خودتان را به وسيله صفات نيكو رام كنيد و به سوى مكارم بكشانيد.

رسول گرامى اسلام((صلى الله عليه وآله وسلم)) فرمود: «جَعَلَ اللّهُ سُبْحانَه مَكارِمَ الاَْخْلاقِ صِلَةً بَيْنَهُ وَبَيْنَ عِبادِهِ فَحَسْبُ أحَدِكُم أنْ يَتَمسَّكَ بِخُلْق مُتَّصِل باللّه(2)»; خداوند سبحان مكارم اخلاق را قرار داد تا رابطى بين او و بين بندگانش باشد; كافى است براى هر فرد شما كه به اخلاق متّصل به خدا تمسّك بجوييد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - تحف العقول، ص 266.

2 - ميزان الحكمة، ج 3، ص 149، بنقل از تنبيه الخواطر ص 362.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  30  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

تأثير تعليم و تربيت در اخلاق

باتوجّه به نكات مزبور، اينك تأثير تعليم و تربيت را در اخلاق بيان مى داريم. همان گونه كه بيان شد، نفس انسان تغيير پذير، و در ابتداى تولّد از هرگونه اخلاق مثبت و منفى خالى است. او به تدريج كه بزرگ مى شود، رشد مى كند; در اثر تقليد و اثرپذيرى از محيط خانواده، با مسائلى آشنا مى گردد و براساس آن مسائل، به رفتار خويش تعيّن مى بخشد. اگر مسائل تلقين شده به او، انسانى و خوب باشند، و نيز حركاتى كه به او آموخته شده، حركات شايسته اى باشند، رفتار تقليدى او رفتار نيكو و شايسته اى خواهد بود; مثل اين كه به كودك بياموزند وقتى به كسى وارد مى شود، سلام كند; مودّب بنشيند; دست به سوى چيزى دراز نكند; يا به عكس، سخنان زشت به او بياموزند و او را تحت تربيت

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  31  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

صحيح قرار ندهند. مسلّم است كه اين دو روش تربيت، دوگونه اخلاق را به وجود خواهد آورد; اوّلى اخلاق نيكو، و ديگرى اخلاق بد. و چنانچه اين دو رويه، رو به رشد بگذارد و تربيت و تعليم در اوّلى شدت يابد،به تدريج استعدادهاى او در جهت رشد انسانى و عقلى به فعليّت خواهد رسيد، و انسان عالى مقام خواهد گشت. برعكس دوّمى كه تربيت سوء به تدريج او را به پستى مى كشد و به يك حيوان وحشى و درنده تبديل مى كند.

امام على((عليه السلام)) فرمود: «سَبَبُ تَزْكِيةِ الاَْخْلاقِ حُسْنُ الاَْدَبِ(1)»; سبب پاك گرديدن اخلاق، نيكويى ادب است.

و آن حضرت فرمود: «لاشَرَفَ مَعَ سُوءِ الاَْدَبِ(2)»; با

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غرر، ج 4، ص 121.

2 - شرح غرر، ج 6، ص 361

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  32  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بى ادبى، شرف و بزرگوارى نيست.

در تعليم و تربيت ـ آن گاه كه موجب پرورش معنوى نفس شده و ايمان به خدا، آخرت، پيامبران و ائمه((عليهم السلام))را در آن به وجود آورد ـ شخص نه تنها از محاسن اخلاق برخوردار خواهد گشت، كه داراى مكارم اخلاق نيز خواهد شد و انسانيّت در او به فعليّت خواهد رسيد. اخلاق صالحه، از ايمان به خدا ناشى مى شود، و كامل شدن ايمان، به حسن خلق ميسّر است، و اين دو لازم و ملزوم يكديگرند; ممكن نيست فردى ايمان به خدا را در خود تقويّت كرده و در عين حال سوء خلق داشته باشد.

رسول گرامى اسلام((صلى الله عليه وآله وسلم)) فرمود: «لايَسْتَكْمِلُ الْعَبْدُ الاِْيمانَ حَتّى يَحْسُنَ خُلْقَهُ وَيَشفِىَ غَيْظَهُ وأنْ يَوَدَّ

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  33  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

لِلنّاسِ مايَوَدُّ لِنَفْسِهِ(1)»; ايمان بنده كامل نمى شود مگر اين كه اخلاقش نيكو گردد وخشمش را فرو نشاند. و نيز دوست بدارد براى مردم آنچه را كه براى خود دوست مى دارد.

پيامبراسلام((صلى الله عليه وآله وسلم)) در جواب مردى كه سؤال كرد: «أُحِبُّ أنْ يَكْمُلَ إيماني»; دوست دارم ايمانم كامل شود، فرمود: «حَسِّنْ خُلْقَكَ يَكْمُلُ اِيْمانَكَ(2)»; اخلاقت را نيكو گردان، ايمانت كامل مى شود.

بى شك ملاك ارزش حسن اخلاق در اسلام، «نيت» است، چنانكه در نكته سوّم توضيح داده شد.

از اعضا و جوارح تحت فرمان نفسى كه در اثر تعليم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - كنزالعّمال، ج 3، ص 19، ش 5244.

2 - كنزالعمال، ج 16، ص 128، خ 44154

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  34  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و تربيت صحيح اسلامى از ايمان حقيقى برخوردار گشته و جز رضاى خدا را نمى طلبد، جز اعمال شايسته و صالحه ظاهر نمى شود; غرايز تعديل مى گردند، حلم و بردبارى زنده مى شود، ولى تعليم وتربيت منفى موجب مى گردد كه نفس، به بدى ها امر كند. و چنين نفسى است كه سرمنشأ رذالتها و پستى ها خواهد شد. انسانى كه نفس امّاره در او زنده شده است از چشمهايش شرارت مى بارد، از قلبش بخل و حسد و كينه، و از اعضا و جوارحش اعمال ناشايست ظاهر مى گردد.

«إنَّ الْنَّفْسَ لاََمّارَةٌ بِالْسُّوءِ(1)»; همانا نفس، امركننده به بديهاست.

امام زين العابدين((عليه السلام)) در مناجات الشّاكرين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره يوسف، آيه 53.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  35  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مى فرمايد: «إلهي! إلَيْكَ أَشْكوُ نَفْساً بالْسُّوءِ أَمّارَةً وَإِلَى الْخَطيئَةِ مُبادِرَةً وَبِمَعاصيكَ مُولِعَةً...تُسْرِعُ بي إلَى الْحَوْبَةِ وَتُسَوِّفُني بِالْتَّوْبَةِ(1)»; معبودم! به تو شكايت مى كنم از نفسى كه امركننده به بدى و شتابنده به خطاكارى هاست، و به نافرمانى تو بسى حريص; تا اين كه فرمود: مرا به سوى گناه، با شتاب مى خواند و توبه ام را به تأخير مى اندازد.

نفس، در مرحله اى از تعليم و تربيت مثبت به خود آمده، شخص را در ارتكاب كارهاى زشت، ملامت و سرزنش مى كند.

«وَلا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ الْلَّوّامَةِ(2)»; قسم به نفسى كه بسيار

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - مناجات دوّم از مناجات هاى پانزده گانه منسوب به آن حضرت در مفاتيح الجنان، ص 119.

2 - سوره قيامت، آيه 2.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  36  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ملامت كننده است.

و نيز در مرحله اى عالى از تربيت صحيح، با داشتن مكارم اخلاق و با ياد خدا نفس، مطمئن و آرام مى گردد.

«يا أَيَّتُهاَ الْنَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّهُ اِرْجِعي إِلى رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً(1)»; اى نفس به كمال رسيده و آرامش يافته! به پيشگاه پروردگارت بازآى كه تو خشنودى و او از تو راضى است.

اوليا و مربيان و معلمين (در خانه، مدرسه و اجتماع) اگر بخواهند در افراد متربّى و متعلّم در هر سطحى و سنّى و استعدادى كه هستند ـ حسن اخلاق به وجود آورند، بايد روى ايمان به خدا و آخرت تكيه نمايند ـ آنچنان كه قرآن مجيد تكيه كرده است ـ تا قلب انسان را با ايمان به خدا دگرگون نمايند، و با

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره فجر، آيه 30 ـ 27.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  37  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اهتمام شديد به سوى اعمال صالحه سوق دهند.

امام على((عليه السلام)) فرمود: «أَصْلُ إِصَلاحِ الْقَلْبِ إشْتِغالُهُ بِذِكْرِ اللّهِ(1)»; اساس اصلاح قلب، مشغول شدن قلب به ذكر خداست.

رسول گرامى اسلام((صلى الله عليه وآله وسلم)) فرمود: «جَلاءُ الْقُلُوبِ ذِكْرُاللّهِ وَتَلاوَةُ الْقُرْءآنِ(2)»; روشنى قلبها، در ياد خدا و تلاوت قرآن است.

از وصاياى اميرالمؤمنين((عليه السلام)) به امام حسن((عليه السلام))است كه فرمود: «اوُصيكَ بِتَقْوَىَ اللّهِ أي بُنَىَّ وَلُزوُمِ أَمْرِهِ وَعَمارَةِ قَلْبِكَ بِذِكْرِهِ(3)»; فرزندم! تو را به تقواى الهى و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غرر، ج 2، ص 415.

2 - شرح غرر، ج 2، ص 415، ش 3083.

3 - نهج البلاغه، نامه 31، ص 900

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  38  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مواظبت امر او، و آباد ساختن قلبت به ياد او، وصيّت مى كنم.

مربيّان عزيز بايد توجّه داشته باشند، زمانى در تربيت متربّى موفق خواهند شد كه از اخلاق نيكو برخوردار باشند، و با حسن خُلق افراد را تربيت نمايند. آن گونه رفتارى داشته باشند كه امام حسين((عليه السلام)) با مرد شامى داشت.

شخصى ازاهل شام، به قصد حج ـ يا مقصود ديگر ـ به مدينه آمد. چشمش به مردى كه دركنارى نشسته بودافتاد،توجّهش جلب شد، پرسيد: اين مردكيست؟ گفته شد: حسين بن على بن ابيطالب است. سوابق تبليغاتى عجيبى كه درروحش رسوخ كرده بود، موجب شد كه خشمش برافروخته شود و قربةً إلى الله آنچه مى تواند سبّ ودشنام، نثارامام حسين((عليه السلام))بنمايد. همين كه هرچه خواست گفت و عقده دل خود

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  39  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

راگشود، حضرت بدون آن كه خشمگين شده واظهار ناراحتى كند، نگاهى پراز مهر وعطوفت به او كرد، وپس ازآن چندآيه از قرآن مبنى بر حُسن خلق و عفو و اغماض قرائت كرد، به او فرمود: «ما براى هرنوع خدمت و كمك به توآماده ايم.» آنگاه ازاو پرسيد: آيااز اهل شامى؟ جواب داد: آرى. فرمود: «من با اين خلقوخوى سابقه دارم، وسرچشمه آن رامى دانم». پس ازآن فرمود: «تو درشهرما غريبى، اگراحتياجى دارى حاضريم به توكمك دهيم، حاضريم تورا بپوشانيم، حاضريم به توپول بدهيم». مرد شامى كه منتظر بود با عكس العمل شديدى روبرو شود، وهرگزگمان نمى كرد بايك همچو گذشت واغماضى مواجه شود، چنان منقلب شد كه گفت: «آرزو داشتم درآن وقت زمين شكافته مى شد ومن فرو مى رفتم، واين چنين نشناخته ونسنجيده گستاخى نمى كردم. تا آن ساعت، در همه روى زمين كسى از حسين وپدرش پيش من مغبوض تر

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  40  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نبود، واز اين ساعت، برعكس، كسى نزد من از او و پدرش محبوب تر نيست(1)».

با توجّه به آنچه گذشت، متوجّه شديم كه تعليم و تربيت مثبت، اخلاق حسنه به وجود مى آورد و انسان را متّصف به مكارم اخلاق مى گرداند. و با تغيير در نفس، از انسان بى ايمان، انسانى مؤمن و پاك، و از موجودى ضعيف، موجودى شجاع مى سازد و كودك نورس را به مدارج عالى كمال مى رساند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - داستان راستان، ج 1، ص 30.