تعليم و تربيت و بلوغ

دوره هشتم، شماره نوزده

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  2  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نام جزوه: تعليم و تربيت و بلوغ

نويسنده: هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر: مؤسسه در راه حق قم - تلفن 2-7743221

تيراژ: 20000 جلد

تاريخ چاپ : زمستان 77

قطع: جیبی

ـــــــــــــــــــ

مفهوم بلوغ

بهره گيرى از بلوغ

بلوغ فكرى و علمى

بلوغ در شخصيّت انسان

چگونگى وصول به بلوغ در شخصيّت انسانى

بلوغ جنسى

بلوغ اقتصادى

بلوغ سياسى

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  3  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مقدمه

بلوغ با تمام ابعادش از مسائلى است كه اگر تعليم و تربيت لازم در مورد آن انجام نگيرد و بدست تقديرات زمان و مكان سپرده شود، مى تواند عاملى منفى عليه انسان و رشد و كمال انسانى قرار گيرد، بخصوص در زمان و مكان حاضر كه پر از عامل تخدير، انحراف و گمراهى است. و روزبروز توسط عاملين غرب و شرق تشديد پيدا كرده و برشيوع فساد فكرى و شهوى تأكيد مى شود. آگاهى به مسأله بلوغ قبل از رسيدن به آن و فراگرفتن راه صحيح پرورش و اصلاح آن و كيفيّت

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  4  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

دست يافتن به بلوغ فكرى به همراه بلوغ جنسى، ايجاد مصونيّت از انحراف هاى شهوى و... و به وجود آوردن زمينه رشد انسانى است.

مفهوم بلوغ

بلوغ به معناى رسيدن، آمده است و به معناى خاص در ظهور فعلى غريزه جنسى و زمان رسيدن به تكليف شرعى بكار مى رود; زمانى كه فرد بايد به وظايف شرعى (از عبادات و غيره) عمل نمايد. البته به معناى عام شامل رسيدن به رشد فكرى، علمى، اجتماعى، اقتصادى و... مى شود و آنچه در اين قسمت مورد توجّه است، عبارت از بلوغ به معناى عام در شعاع تعليم و تربيت دينى مى باشد.

بلوغ به لحاظ ظهور فعلى اش دو قسم است:

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  5  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

1. بلوغى كه ظهور فعلى آن طبيعى است و به نحو غيرارادى صورت مى گيرد.

2. بلوغى كه ظهور فعلى آن ارادى است. بلوغ جنسى و جسمانى از قسم اوّل و بلوغ فكرى، شخصيّتى و... از قسم دوّم است.

بايد توجّه داشته باشيم كه بلوغ رسيدن به آخرين حّد رشد و يا رشد كافى نيست، بلكه وصول به رشد لازم است. رشد لازم همان آشكار شدن غريزه و بُعدى است كه قبلا پنهان بوده و اگر هم ظهور ضعيفى داشته، قابل ذكر و توجّه نبوده است.

بهره گيرى از بلوغ

بلوغ ـ رسيدن به مرحله اى از رشد لازم ـ ارادى و يا غير ارادى، بهره غريزه و استعداد و يا فطرتِ موجود در

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  6  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نفس است. غرايز و استعدادها در شرايطى مناسب به نحو ارادى و يا طبيعى به مرحله اى از ظهور فعلى و رشد لازم خود مى رسند. واين بهره مخصوص خود آنهاست و ربطى به بهره نفس ـ به عنوان ذاتى كه آن استعدادها و غرايز را دارد ـ ندارد. بهره نفس از بلوغ در گرو تعليم، تربيت و اخلاقى است كه انسان فراگرفته و يا فرا مى گيرد. نفس به عنوان فطرت كمال خواهى خويش خواهان مرتفع ساختن نقايص و نادارى ها و در نهايت يافتن كمال ها و هستى برتر است. به همين جهت، نگاهش به غرايز، استعدادها و مراتب وجودى، نگاهى آلى و وسيله اى است و بكارگيرى آنها براى كمال يافتن است و به عبارت ديگر تمام بلوغ ها شرط بلوغ الهى و انسانى در انسان است. آن گاه كه شعاعى از نور

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  7  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

معنويّت، ايمان به خدا و تربيت اسلامى(1)بر بلوغ استعدادها و غرايز بتابد، بهره نفس از بلوغ مثبت و انسانى خواهد بود. و آن گاه كه ظلمت ماديّت و پرورش غيرانسانى انواع بلوغ را فرا گيرد، بهره نفس از آن جز تنزّل و سقوط در مراتبى پست نخواهد بود.

بهره مثبت انسان از بلوغ غرايز و استعدادها در شعاع آگاهى و ايمان به اين بينش است، كه خداوند، هيچ يك از غرايز، فطرت ها، استعدادها و جوارح بدن را به خودش وانگذاشته است، و تمام آنها موظّفند در اطاعت و فرمان خدا باشند. بعد از بلوغ اگر مطيع فرمان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - تربيت اسلامى، رشد فعلى استعدادها و هماهنگى بين آنها در جهت مطلوب شايسته (خداى متعال) است. ر.ك: جزوه مفهوم تعليم و تربيت.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  8  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خدا بودند و به وسيله عقل و دين كنترل شده، و عمل كنند، نفس بهره انسانى را خواهد برد. اَيَحْسَبُ الاِْنْسانُ أن يُتْرَكَ سُدًى(1); آيا انسان گمان مى كند كه به خود واگذاشته شده است؟

اَفَحَسِبْتُمْ اَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ اَنَّكُمْ اِلَيْنا لا تُرْجَعُونَ(2)آيا چنين پنداشته ايد كه شما را عبث و بيهوده آفريده ايم و به راستى شما به سوى ما (هرگز) بازگشت نخواهيد كرد.

سفارش اميرالمؤمنين((عليه السلام))به پسرش محمّد ابن حنفيّه است، اى پسرم! آنچه را نمى دانى نگو، بلكه همه آنچه را مى دانى نگو، پس به راستى كه خداوند تبارك و تعالى بر تمام جوارح تو واجب كرده و فرائضى قرار

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره قيامت، آيه 36.

2 - سوره مؤمنون، آيه 115.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  9  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

داده است كه روز قيامت به وسيله آنها بر تو احتجاج مى كند و از تو راجع به آنها سؤال مى كند، و خداوند ياد كرده اعضا و جوارح را و پند و اندرز داده آنها را و برحذر داشته آنها را از انحراف و تأديب كرده آنها را و مهمل و بى حساب و كتاب، آنها را به خود وانگذاشته است. خداى عزّ و جل فرموده: «وَلا تَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ اِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤادَ كُلُّ اُولئكَ كانَ عَنْهُ مَسْئُولا(1)»; چيزى را كه براى تو علمى به آن نيست، پيروى و دنبال روى مكن. به راستى كه گوش، چشم و دل همه نسبت به آن مسؤول هستند و مورد سؤال واقع مى شوند...»(2).

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره اسراء، آيه 35.

2. وسائل الشّيعه، ج 11، ص 128، روايت 7 ومن لايحضره الفقيه، ¬®ج2، ص 381، باب 227.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  10  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در مواردى كه بلوغ جبرى است، بهره گيرى معنوى و مادّى و كيفيّت اخلاقى به آن دادن، اختيارى و ارادى است. وانسان قبل از آن كه به بلوغ غيرارادى مانند بلوغ جنسى برسد; قادر است با تربيت، تأديب و تعليم صحيح و پيداكردن يك شخصيت معنوى و انسانى، راه بهره گيرى درست از بلوغ و راه اصلاح و تعديل آن را بياموزد و پس از ظهور فعلى غريزه به آسانى از انحراف هايى كه در پيش روى او هست، جلوگيرى كند. و نيز بهره گيرى صحيح از بلوغ ارادى يا بلوغ سياسى، فكرى، علمى، اجتماعى، اقتصادى معلول تعليم، تربيت و تأديب به آداب الهى است كه قبل از بلوغ شروع شده و در هنگام بلوغ ادامه پيدا مى كند. آموختن

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مسائلى كه موجب باور كردن خود انسانى شود و يا ايجاد احساس مسؤوليّت در شخص كند و فهم او را در داشتن يك زندگى هدف دار تقويت كند، در هدف دارى بلوغ و رنگ انسانى گرفتن و احساس مسؤوليّت در مرحله بلوغ بسيار مؤثّر خواهد بود.

برخى از بلوغها در مورد داشتن جهت، هيچ شرطى ندارند و به همين جهت، آماده گرفتن هر قيد و شرطى هستند. بلوغ جنسى، سياسى، اقتصادى، فكرى و علمى آماده پذيرش هر شرط و قيدى هست. آماده است كه از مكاتب و ايسم هاى رايج در جوامع غربى و شرقى پيروى كند و نيز آماده است كه شرط و قيد اسلامى و الهى داشته باشد; به اين معنا كه به وسيله قوانين دين و عقل هدايت شود وبه همين جهت، نحوه بهره گيرى از انواع بلوغ، وابسته به قيد وشرطى است كه

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  12  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

در شعاع يك مكتب مادّى، الحادى و يا دينى و الهى پيدا مى كند. چنانكه اعضا و جوارح بدن انسان قبول هرنوع عملى (شايسته و غيرشايسته) را دارد، و در چگونگى عمل، وابسته به دستورات و مسائلى است كه مى شنود، مى بيند و به آنها اعتقاد پيدا مى كند. در رأس موارد بلوغ، بلوغ فكرى و علمى است. انسان پذيرش هرنوع فكر و علم را دارد و مى تواند به رشد لازم در نوع خاصى از فكر و علم برسد. وبه اصطلاح بلوغ خاص فكرى و علمى در موردى حاصل كند; چنانچه بلوغ فكرى و علمى در شعاع يك مكتب فلسفى و الهى باشد كه منشأ معلومات و معقولات حقيقى و واقعى است، بلوغ سياسى، اقتصادى، فرهنگى ، غريزى و... هدايت و جهتى حكيمانه و انسانى خواهد داشت. ودر غير اين صورت، جهتى انحرافى را خواهد پيمود. چنانچه در

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  13  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

جوامع پيشرفته مادّى امروز شاهد آن هستيم. وجود بحران هاى سياسى، اقتصادى معلول چيست؟

چه كسانى باعث فرورفتن ملّت ها در كام بى عدالتى ها، تبعيض ها، ناامنى ها و... هستند؟ با اين كه جهان به مراتبى از بلوغ علمى، سياسى، اقتصادى، فرهنگى و... رسيده است. بهره گيرى از اين مراتب بر چه مبنا و اساسى قرار گرفته كه چنين نتيجه اى منفى داده است؟ در عالم طبيعت، هر موجود مادّى پس از طى مراحلى از رشد آن گاه كه به مرتبه اى از بلوغ رسيد، محصول لازم وجودى اش را عرضه مى كند و بازبان حال مى گويد:

اثر رشد و نمو من اين محصول و شادابى وجودم است و شكر خالق خويش را با ظهور فعلى قوّه درونى ام بجا آورده ام. امّا تو اى انسان! پس از آن كه به مرحله اى

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  14  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

از رشد جسمانى، غريزى، فطرى و اجتماعى مى رسى آيا شكر خالق و ربّ خويش را بجا مى آورى، و به ماهيّت انسانى خويش در شعاع اين ترقيّات لازم ارادى و غيرارادى فعليّت مى بخشى يا اين كه تربيت و تعليم تو در بهره گيرى منفى و ضدانسانى از مراتب بلوغ است؟ اى انسان! تو به عنوان موجودى كه مقيّد به قيد انسانى شده، دور از شأن و مرتبه وجودى توست كه نتيجه بلوغ علمى، فكرى، سياسى و اقتصادى ات اين باشد كه به جمع آورى طلا و نقره بپردازى و به داشتن آنها افتخار كنى و چنين گمان برى كه به هدف نهايى و اصلى وجودى خود رسيده اى. چقدر بايد خود را حقير و بى ارزش بدانيم كه جمع آورى طلا و نقره اين موجودات بى جان و بى عقل را سبب بزرگى، اعتبار و ارزشى بدانيم كه محور حق و خوبى قرار گيرد. داشتن

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  15  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آن سعادت و نداشتن آن بدبختى محسوب شود؟!

و آيا نتيجه بلوغ علمى و... اين است كه آدمى به تقويت بُعد حيوانى بپردازد و با آزادى هاى غريزى و شهوى ـ آن هم در پناه شعارهاى انسان دوستانه، صلح طلبانه و ترقى و رشد انسان ها ـ به غارت جوامع و ملل ضعيف بپردازد، و با اشاعه فحشاء و منكرات عزّت، شرف، آزادى واستقلال ملّت ها را قربانى مطامع سياسى، اقتصادى خويش گرداند. راستى كه دنياى امروز با فكر و عملش وجود انسان وجهان را عبث و لغو پنداشته، و چنين پنداشته كه موجوديست به خود واگذاشته شده كه خواسته اش مطلق است و هر طور كه بخواهد مى تواند عمل كند، ولى هرگز چنين نيست و اين پنداريست باطل كه بر جهل از هستى، جهان و انسان بنا نهاده شده است. اميرالمؤمنين((عليه السلام))آن

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  16  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

انسان كامل كه مؤدَّب به آداب الهى و متعلّم به تعليم الهى است، فرمود: أيُّهَا النّاسُ اتَّقُوا اللّهَ فَما خُلِقَ امْرُءٌ عَبَثَاً فَيَلْهُوَ وَلا تُرِكَ سُدىً فَيَلْغُوَ وَما دنْياهُ الَّتى تَحَسَّنَتْ لَهُ بِخَلَف مِنَ الاَْخِرَةِ الَّتىِ قَبَّحَها سُوءُ النَّظَرِ عِندَهُ(1); اى مردم! تقواى الهى داشته باشيد. هيچ انسانى عبث آفريده نشده است تا (زندگى را) به لهو بگذراند و به خود واگذاشته نشده تا به (انجام كارهاى) لغو بپردازد. و دنياى او كه آن دنيا خود را براى او نيكو و زيبا گردانيده، جانشين و عوض آخرتى كه بد نگريستن به آن نزد او، آن را زشت نمايان ساخته، نيست. و فريفته شده كه به بلندترين همّتش به دنيا دست يافته (هرگز) مانند آن كسى نيست كه به كمترين،نصيب و بهره اش ازآخرت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نهج البلاغه فيض الاسلام، حكمت 362.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  17  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

دست يافته است.

بعد از بيان مقدَّمه فوق به توضيح مواردى از بلوغ مى پردازيم.

بلوغ فكرى و علمى

بلوغ فكرى و علمى عبارت از ظهور فعلى لازم استعداد فكرى و علمى انسان است به نحوى كه در بيان، عمل و اظهار نظرهاى علمى براساس و مبناى صحيح انديشيدن خود را آشكار مى كند. و منظور در اينجا ظهور فعلى لازم استعداد علمى و فكرى در يكى از رشته هاى علوم انسانى، تجربى و دينى نيست; زيرا بلوغ فكرى و علمى در رشته هاى مزبور زمانى در راستاى حقيقت انسانى قرار مى گيرد كه آدمى خود را مسؤول حفظ انسانيّت و شخصيّت انسانى بداند. و

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  18  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

چنين مسؤوليّتى در شعاع التفات به حقّ و علم به مكلّف بودن و هدفدارى خود در برابر خدا، جامعه، طبيعت، آخرت و خود است. انسان قبل از رسيدن به هر بلوغى ضرورت دارد كه بلوغ فكرى و علمى در توجّه به حقيقت و هدفدارى خود و جهان هستى پيدا كند. انديشه او به مرحله اى از رشد نايل شود كه التفات لازم بلكه كافى را به «ما خُلِقَ امْرُءٌ عَبَثَاً فَيَلْهُوَ وَلا تُرِكَ سُدىً فَيَلْغُوَ» داشته باشد. براى رسيدن به چنين رشدى برنامه تعليمى و تربيتى منظّم و نظارتى واقعى بر فرد و جامعه لازم است، ضرورى بودن چنين برنامه اى براساس دو نكته است:

1. انسان در لحظه تولد هيچ نمى داند(1); جز اين كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره نحل، آيه 78.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  19  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

علمى آگاهانه يا ناآگاهانه به نحو ضعيف يا شديد به خود دارد، ولى خداوند كانال هاى ادراكى (سمع، بصر، فؤاد) را قرار داده تا از اين راه نفس خويش را به بلوغ فكرى و علمى برساند. و اين كه قرآن پس از بيان ابزار ادراكى فوق به بيان شكرالهى پرداخته، شايد براى ابراز اين نكته باشد كه اولين كاربرد ابزار ادراكى توجّه پيداكردن به مسؤوليّت خطيرى است كه انسان در مقابل خداى يكتا دارد. و آن بجا آوردن شكرخداست. و به انجام رساندن شكرخدا در تمام ابعاد و مراتب وجودى خويش و در تمام مراحل بلوغ، معلول شكرالهى در بلوغ فكرى و علمى است كه زمينه ساز التفات به حق و هدفدارى انسان و جهان، علم به وجود خدا و اسماء زيبا و نيكوى او و علم به مسؤوليّت خود در برابر آن ذات نامتناهى است. و چنين بلوغى جز با كمك (فؤاد)

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  20  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

حاصل نمى شود. سمع و بصر به كمك فؤاد قادرند، چنين علمى را در نفس ما ايجاد كنند. فؤاد به معناى قلب آمده(1) لكن اطلاق فؤاد بر قلب در وقتى است كه توقّد و دلسوزى باشد(2) و امام موسى بن جعفر((عليه السلام))قلب را به عقل تفسير كرده اند(3); بنابراين، بلوغ فكرى و علمى در معرفت حقّ با عقلى حاصل مى شود كه همراه با سوز انسانى باشد. اميرالمؤمنين((عليه السلام))فرمود: اِنَّ الْعِلْمَ يَهْدى وُيُرْشِدُ وَيُنْجى...(4); علم، انسان را هدايت و ارشاد (به حق) مى كند و (از انحراف و فرومايگى) نجات مى دهد. هرعلمى به لحاظ روشنگرى خود

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - المعجم الوسيط، ص 670.

2 - مفردات راغب، ص 382.

3 - اصول كافى، ج 1، ص 16.

4 - شرح غرر، ج 2، ص 603، ش 3632.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  21  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

دربردارنده نوعى از هدايت، ارشاد و نجات است، لكن علمى كه هدايت و ارشاد الهى را به عهده دارد و سبب نجات انسان از گمراهى بوده و مسؤوليّت آور است، علمى است كه فطرت حق جويى و حق خواهى انسان را بارور سازد. و اميرالمؤمنين((عليه السلام))به چنين علمى نظر دارند; زيرا در مقابل آن علم، به توصيف جهل پرداخته، فرمودند: «وَاِنَّ الْجَهْلَ يُنْوى وَيُضِلُّ وَيُرْدى»; و به راستى كه جهل گمراه مى كند و به ضلالت و هلاكت مى اندازد.

نكته اى كه برضرورت برنامه تعليمى و تربيتى منظّم تأكيد مى كند. سنتى است كه بر نفس انسان حاكم است و آن اين كه راسخ شدن يك صفت در نفس به نحوى كه انسان در مقام ابراز آن صفت; ترديد نداشته باشد و به آسانى در عمل جوارحى ظهور پيدا كند; مشروط به تمرين، مداومت و مراقبت است. به عبارت ديگر،

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  22  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

تقويت و راسخ شدن صفتى خاص مثلا سخاوت، شجاعت، اخلاص، وابستگى محض ارادى به خدا و... در شعاع سه قانون و سنت الهى ظهور فعلى پيدا مى كند.

1. تدريج.

2. تمرين و مداومت.

3. مراقبت.

راسخ شدن يك صفت اخلاقى در نفس دفعى نيست، بلكه به تدريج انجام مى گيرد، در گذشت زمان اين امر امكان پذير مى شود و ديگر اين كه توجّه والتفات در برخى از موارد و چشم پوشى از آن در بسيارى از موارد ديگر نفس را مزيّن به آن صفت نمى كند، بلكه احتياج به تمرين و مداومت دارد. و علاوه بر اين، مراقبت برآن لازم است. به اين نحو كه (باتوجّه به

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  23  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نظارت خدا بر او) با ميل قلبى از آن حراست و نگهبانى كند(1).

با توجّه به دونكته فوق، انسان براى رسيدن به بلوغ فكرى و علمى در معرفت به حق (قبل از رسيدن به بلوغ هاى غريزى و ارادى به نحوى كه معرفت به حق، راسخ و ثابت در نفس او شود و مسؤوليّت آور باشد) بايد از همان ابتدا كانال هاى ادراكى را متوجّه شناخت حقيقت كند و از عقل و دين كمك بگيرد تا به علمى نايل شود كه هدايت و ارشاد كننده و نجات دهنده باشد. و باتوجه به تدريجى بودن چنين بلوغى بايد مداومت بر كسب آن معرفت و مراقبت از آن را داشته

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - براى فهم بيشتر مفهوم مراقبت به كتاب المحجّة البيضاء، ج 8، ص 156 رجوع شود.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  24  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

باشد. اين بلوغ چون در رأس تمام بلوغ ها بوده و هدايت كننده و جهت دهنده به آنهاست، ضرورت برنامه اجراى تعليمى و تربيتى براى رسيدن به آن از اوان كودكى احساس مى گردد. برنامه اى كه فرد، خانواده و جامعه را زير پوشش بگيرد. برنامه اى براى مراحل مختلف، براى ايّام كودكى قبل از رفتن به مدرسه، براى دوره دبستان، برنامه اى براى دوره راهنمايى و پس از آن دبيرستان. بلوغ علمى در معرفت به حقّ، در طى اين مراحل به تدريج و با مداومت بايد انجام گيرد. و بعداز دوره دبيرستان علاوه برادامه آن، مراقبت و حراست از آن بايد با شدّت انجام گيرد; زيرا شدّت هجوم بحران هاى فكرى، سياسى، اقتصادى توأم با بلوغ جنسى در دوره بعد از دبيرستان است. در نظام آموزشى دنياى امروز احياناً براى بلوغ سياسى،

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  25  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اقتصادى و جنسى برنامه هايى را تنظيم كرده اند تا آنها را به سمت اهداف سياسى و مادى خود هدايت كنند. لكن جاى برنامه اى جهت بلوغ فكرى در مسأله معرفت حقّ و مسؤوليّتهاى انسانى در نظام آموزشى خالى است. صرف نظر از نظام آموزشى جوامع غربى و شرقى، در نظام شاهنشاهى ايران نظام آموزشى در جهت محو حقيقت و انسانيّت تلاش مى كرد. البته از جوامع غربى يا شرقى مادّى و نظام شاهنشاهى كه براصل احساس گرايى و نفى دين و خدا حركت مى كنند ويا نظام هايى كه مقلِّد آن جوامع هستند، انتظارى جز نفى حقيقت و وجود برنامه هاى ضدارزشى نيست. امّا انتظار ما از جامعه و نظامى كه مدّعى استقرار حكومت اللّه بر اساس اطاعت از رسول خدا«ص» و امامان معصوم((عليهم السلام))با نظارت كامل ولىّ فقيه است، اين

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  26  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

است كه با برنامه هاى صحيح تربيتى و تعليمى طبق موازين و اصول اسلامى براى تمام مراحل و دوران زندگى، بلوغ فكرى و علمى در معرفت به حقّ را قبل از بلوغ سياسى، اقتصادى و جنسى در افراد ايجاد كند.

رشد فكرى و علمى در شناختِ آنچه حقّ است، به نفس نورانيّت مى بخشد و سبب تقويت عقل و آگاه شدن به شخصيّت انسانى مى شود. و آدمى با وجود چنين نفسى خواسته هاى موجود در غرايز و بعد جسمانى را در جهت اصلاح و خدمت به مرتبه انسانى قرار مى دهد. و به هر حال، بلوغ فكرى در آگاهى به آنچه حقّ است نفس را در تمام مراتب و مراحل بلوغ به عمل به حق دعوت مى كند. اميرالمؤمنين((عليه السلام))فرمود:

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  27  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

التفكُّرُ يَدْعُوا إلَى الْبِرِّ وَالْعَمَلِ بِهِ(1); تفكر ـ در آيات الهى و آنچه نازل فرموده ـ (انسان را) به نيكويى و عمل به آن دعوت مى كند.

كلمه «برّ» در روايت نشانه اين است كه منظور از تفكّر، انديشيدن در كشف حقيقت است. و تفكر به عنوان رسيدن به نوعى معرفت، دعوت به نيكى و عمل به آن را در برندارد; زيرا كارش كشف مجهول و روشنگرى است. و امّا تفكّر به عنوان درك عقلى و شناخت حقيقت مسأله، دعوت به نيكى و عمل به آن را همراه دارد; زيرا كار عقل علاوه برفهم واقعيت و حقيقت، ارشاد نيز هست. به همين جهت، كلمه «تفكّر» در روايت عبارت از تفكّر عقلانى است نه فكرى كه بر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - المحجّة البيضاء، ج 8، ص 194.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  28  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مركب حس و خيال نشسته، بلوغ در تفكر حسى و خيالى جداى از سنجش هاى عقلانى تأثيرى بر رشد انسانى و فايق آمدن برانحراف هاى مادّى و حيوانى ندارد. هرچند اثراتى به ظاهر مثبت در مسائل دنيوى خواهد داشت، ولى هرگز اثرى مثبت بر سلامت روح و معنويت انسان نخواهد گذاشت.

اميرالمؤمنين((عليه السلام))فرمود: اَصْلُ الْعَقْلِ اَلْفِكْرُ وَثمَرَتُهُ اَلْسَّلامَةُ(1); اساس عقل انديشيدن است و ميوه ـ تفكر عقلانى ـ سلامت (در روح، دين، انسانيت و...) است.

ثمره بلوغ در تفكر عقلانى، سلامت ماندن از انحراف هاى ناشى از بلوغ جنسى، سياسى، اقتصادى و فرهنگى است. بلوغ فكرى بدان جهت مانع از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غرر، ج 2، ص 417، ش 3093.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  29  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

انحراف ها و سبب رشد است كه باعث بصيرت، عبرت و وعظ و پند مى شود. چنان كه اميرالمؤمنين((عليه السلام))فرمود: فَتَفَكَّرُوا ايُّهَا النّاسُ وَتَبَصَّرُوا وَاعْتَبِرُوا و اتَّعِظُوا وَتَزَوَّدُوالِلاْخِرَةِ تَسْعَدُوا(1); اى مردم! بينديشيد و بصيرت دنيايى حاصل كنيد و عبرت بگيريد و موعظه شويد و براى آخرت توشه اى بيندوزيد، تا اين كه به سعادت (ابدى) برسيد.

جوانان و نوجوانان عزيز و گرامى قبل از آن كه بلوغ كورجنسى، سياسى، اقتصادى و... شما را از پاى درآورد، بكوشيد تا با كسب بلوغ فكرى، مانع از قربانى شدن بُعد انسانى در مسلخ انحراف هاى شهوى شويد. و مهم ترين عامل در جلوگيرى از بزهكارى در امور فوق

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غرر، ج 4، ص 432، ش 4589.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  30  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

وجود بلوغ فكرى است. عَلَيْكَ بِالْفِكْرِ فَاِنَّهُ رُشْدٌ مِنَ الضَّلالِ وَمُصْلِحُ الاَْعْمالِ(1) بر تو باد به انديشيدن; زيرا كه آن رشدى است كه مانع از گمراهى و اصلاح كننده اعمال است. همان گونه كه بيان شد منظور فكر و انديشه عقلى است; چنان كه فرمودند: فِكْرُ الْعاقِلِ هِدايَةٌ(2); انديشه عاقل، هدايت است.

بلوغ در شخصيّت انسانى

انسان در بدو تولّد از هيچ نوع شخصيّت فعلى برخوردار نيست، هرچند در ضمير او زمينه نوعى از شخصيت وجود دارد. زمينه اى كه معلول نحوه خلقت انسان است. شخصيت پديده اى است كه در اثر دو

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غرر، ج 4، ص 294، ش 6132.

2 - شرح غررالحكم، ج 4، ص 412.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  31  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

عامل تكوينى و ارادى ظهور فعلى پيدا مى كند. منظور از عامل تكوينى شرايط درونى و روحى انسان است كه همراه با او تولّد يافته و عامل ارادى همان تعليم، تربيت و اثرپذيرى است كه از محيط زندگى اش مى تواند داشته باشد. اگر استعدادها و خلقيات بالقوّه در شعاع تعليم و تربيت صحيح و مناسب باشأن انسانى ظهور فعلى پيدا كنند، شخصيت انسانى تحقق مى يابد و چنانچه در پرتو تعليم و تربيت خارج از شؤون انسانى باشد، شخصيت غيرانسانى را پديد خواهد آورد. بنابراين، شخصيت، نفس آن استعدادها و خلقيات نيست، چنانكه نفس تعليم و تربيت نيست، بلكه محصول و نتيجه آنهاست; محصولى كه تعيين كننده نحوه رفتار، گفتار و افكار آدمى است. بلوغ شخصيت زمانى است كه اين محصول رشد لازم را جهت آشكار ساختن خود و آيه و نشانه نفس

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  32  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

شدن را پيدا كرده باشد; رشد لازم به اين معنا كه غالب گفتار، رفتار و افكار از آن ناشى شود.

انسان خواسته و ياناخواسته با تأثيراتى كه از محيط مى گيرد و باتوجه به عوامل فوق، نوعى از شخصيت را پيدا خواهد كرد. و گريز از تهى بودن از شخصيت غيرممكن است.

به همين جهت، آنچه مهم است، پيدا كردن بلوغ شخصيت انسانى است. شخصيت انسانى عالى ترين عامل و بلكه عامل اصلى در خوب عمل كردن، انديشيدن و چگونه گفتن است. اطمينان بنفس، آرامش روانى، تحمّل رنج ها و گرفتارى ها در حوادث، بزرگوارى، عزّت نفس، خود رابه گناه نيالودن، جلب صفات انسانى و نفى زشتى ها و... معلول داشتن شخصيّت انسانى است. رسيدن به بلوغ شخصيّت

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  33  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

انسانى، ارادى و آگاهانه است. در محدوده اين مقال به كيفيّت نايل شدن به آن اشاره مى كنيم.

چگونگى وصول به بلوغ شخصيّت انسانى

چه برنامه اى را بكار گيريم تا شخصيّت انسانى پيدا كرده و به رشد لازم آن نايل شويم. در پيدا كردن شخصيّت انسانى دو عامل مهم دخالت دارد:

1. عامل درونى كه عبارت از وجود مرتبه انسانى با تمام قوا و نيروهاى موجود در آن است.

2. عامل بيرونى كه شامل محيط تعليم و تربيت خاص مى شود. پيدايش شخصيت انسانى، نهفته در هماهنگى بين اين دو عامل است، و رشد لازم شخصيت انسانى وابسته به دوام اين هماهنگى، و مطابقت هر چه بيشتر عامل تعليم و تربيت با ساختار

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  34  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مرتبه انسانى است. معرفت و شناخت هر چند اجمالى اين دو عامل ما را به كيفيت وصول به بلوغ شخصيت انسانى كمك مى كند. در مورد شناخت خود، اميرالمؤمين((عليه السلام))فرمود: نالَ الْفَوزَ الاَْكْبَرَ مَنْ ظَفِرَ بِمَعْرِفَةِ النَّفْسِ(1); كسى كه به معرفت و شناخت نفس ظفر يافت، به بزرگترين پيروزى نائل شده است.

و در مورد عامل بيرونى كه سبب فراگرفتن ادب انسانى است، فرمود: اِنَّكُمْ اِلى إكْتِسابِ الاَْدَبِ أَحْوَجُ مِنْكُمْ إلى إكْتِسابِ الفِضَّةِ والذَّهَبِ(2); براستى كه شما به كسب ادب نيازمندتر هستيد از كسب نقره و طلا.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غرر، ج 6، ص 172، ش 9965.

2 - شرح غرر، ج 3، ص 64، ش 3835.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  35  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كُلُّ شئ يَحْتاجُ اِلَى الْعَقْلِ وَالْعَقْلُ يَحْتاجُ اِلَى الاَْدَبِ(1); هرچيزى نيازمند به عقل است و عقل (در ظهور فعلى و شكوفايى اش) محتاج به ادب است.

عقل، عامل درونى است و شخصيت انسانى وابسته به ظهور فعلى آن است و ظهور فعلى عقل، محصول تعليم و تربيتى است كه نتيجه آن ادب الهى باشد، چنانكه اميرالمؤمنين ـ سلام اللّه عليه ـ فرمود: مَنْ لَمْ يَصْلَحْ عَلى أَدَبِ اللّهِ لَمْ يَصْلَحْ عَلى أدَبِ نَفْسِهِ(2); كسى كه با ادب الهى اصلاح نشود، با ادب نفسش اصلاح نخواهد شد.

شناخت عاملى كه شكوفايى آن، اساس شخصيت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غرر، ج 4، ص 542، ش 6911.

2 - شرح غرر، ج 5، ص 417، ش 9001.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  36  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

انسانى را تشكيل مى دهد، براى كسى كه خواهان وجود چنين شخصيتى در خويشتن هست، ضرورت دارد. و نيز شناخت راه رشد و شكوفايى آن ضرورت دارد.

از متن قرآن و روايات اسلامى چنين استفاده مى شود كه عامل اساسى در ظهور انسانيّت، عقل است و منظور از عقل، آن قوّه محرّك به عبادت خدا و جداسازى حق از باطل مى باشد.

...لَوْ كُنّانَسْمَعُ اَوْ نَعْقِلُ ما كُنّا فى اَصْحابِ السَّعيرِ(1); ... اگر مى شنيديم و يا تعقل مى كرديم، در بين اهل جهنم و آتش سوزان نبوديم.

اِنّا مُنْزِلُونَ عَلى أهْلِ هذِهِ الْقَرْيَهِ رِجْزاً مِنَ السَّماءِ بِما كانُوا يَفْسُقُونَ وَلَقَدْ تَرَكْنا مِنْها ايَةً بَيِّنَةً لِقَوْم يَعْقِلُونَ(2); ما

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره ملك، آيه 10.

2 - سوره عنكبوت، آيه 34.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  37  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بر مردم اين شهر و آبادى، به سبب گناهان و فسقشان عذابى از آسمان فرو خواهيم ريخت. و ما از آن آبادى يا از اين حادثه نشانه روشنى و درس عبرتى براى كسانى كه تعقّل مى كنند باقى گذارديم و...

آيات فوق، ظهورشان در اين است كه بندگى خدا و شكوفايى حقيقت انسانى كه سبب نجات از جهنم است، در شعاع وجود عقل امكان پذير است.

امام صادق((عليه السلام))فرمود: (اَلْعَقْلُ) ما عُبِدَبِهِ الرَّحْمنُ وَ اكْتُسِبَ بِهِ الجِنان(1); عقل آن چيزى است كه خدا به سبب «ظهور فعلى» آن عبادت شود و بهشت بدان كسب گردد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - اصول كافى، ج 1، ص 11، روايت 3.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  38  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اميرالمؤمنين((عليه السلام))فرمود: كَمالُ الاِْنْسانِ اَلْعَقْلُ(1)كمال انسان، عقل اوست. و نيز فرمود: لَنْ يَنْجَعَ الاَْدَبُ حَتّى يُقارِنَهُ الْعَقْلُ(2); ادب به نتيجه «انسانى» نمى رسد مگر اين كه مقرون با عقل باشد. و...

اگر تعليم و تربيت در خانه، مدرسه و اجتماع رشد عقلانى را به همراه داشته باشد، فرد و افراد داراى شخصيّت انسانى خواهند شد و شخص داراى شخصيّت انسانى، انسانى است عاقل كه به گرد خلاف و آنچه انسان را از مسير حقّ منحرف مى كند; نمى گردد. اميرالمؤمنين((عليه السلام))فرمود: اَلْعاقِلُ مَنْ هَجَرَ شَهْوَتَهُ وَباعَ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غرر، ج 4، ص 631، ش 7244.

2 - شرح غرر، ج 5، ص 63، ش 7412.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  39  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

دُنْياهُ بِآخِرَتِهِ(1); عاقل، كسى است كه از خواسته نفسانى اش كناره مى گيرد و دنيايش را به آخرتش نمى فروشد. و نيز فرمود: اَلْعاقِلُ مَنْ تَوَرَّعَ عَنِ اْلذُّنُوبِ وَتَنَزَّهَ عَنِ الْعُيُوبِ(2); عاقل كسى است كه از گناهان پرهيز كرده و منزّه از عيبها باشد.

و نيز فرمود: اَلْعاقِلُ مَنْ لايُضِيعُ لَهُ نَفَساً فيما لايَنْفَعُهُ وَلايَقْتَنى ما لايَصْحَبُهُ(3); عاقل كسى است كه در آنچه به او سود نرساند، نفسش رابراى آن ضايع نسازد و آنچه در آخرت همراه با او نيست ذخيره نسازد. بِالْعَقْلِ تُنالُ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غرر، ج 2، ص 34، ش 1727.

2 - شرح غرر، ج 2، ص 36، ش 1737.

3 - شرح غرر، ج 2، ص 155، ش 2163.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  40  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

الْخَيْراتُ(1); وسيله رسيدن به خيرات و خوبى ها عقل است.

برنامه ريزى جهت كيفيّت تعليم و تربيت و چگونگى مواد تعليمى و تربيتى، يكى از وظايف مهّم نظام آموزشى كشور است. براى تحقّق اين امر گروه هاى رشد يافته و محقّقى لازم است تا با بررسى محقّقانه و مخلصانه خود به تهيّه برنامه هايى موفّق شوند كه نوجوانان و جوانان را به بلوغ شخصيت انسانى برساند. و در نهايت نظام اسلامى نيز با تكيه بر مردانى پاك و مخلص به انجام وظيفه بپردازد.

خلاصه اين كه، راه وصول به بلوغ شخصيت انسانى تعليم و تربيتى است كه به شكوفايى عقل منتهى شود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غرر، ج 3، ص 205، ش 4212.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  41  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بلوغ جنسى

آدمى براى رسيدن به بلوغ جنسى احتياج به تعليم و تربيت ندارد; زيرا غريزه اى است در مرتبه حيوانى نفس، كه در سنّى خاص آشكار مى شود. شايد بتوان گفت كه أهمّ حكمت وجود اين غريزه در انسان و هر حيوانى، بقاء نوع است. با پيدايش و نمايان شدن غريزه جنسى در انسان، مسؤوليّت هايى در ابعاد مختلف او را احاطه مى كند كه اگر آگاهى قبلى از آنها و كيفيّت به انجام رساندن آنها نباشد، هجوم اضطراب ها، ترديد و شك در عقايد و... حتمى خواهد بود.

رشد فكرى و شخصيتى قبل از بلوغ جنسى، نگاه نوجوان و جوان را به بلوغ جنسى مثبت نموده و آنها را از اضطراب، ترس، هيجان و آلودگى هاى شهوى و هوس هاى جنسى كه بر سرراه افراد ـ به مرحله بلوغ

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  42  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

جنسى رسيده ـ كمين كرده، نجات خواهد داد.

اطّلاع قبلى از وجود بلوغ جنسى و آگاهى از حكمت و عوامل هدايت و بازدارنده آن از انحراف، قدمى بزرگ و مثبت در كنترل و اصلاح آن است.

با فرارسيدن بلوغ جنسى، دوران آرام كودكى به پايان مى رسد و دوره پر آشوب نوجوانى و بعد جوانى فرا مى رسد; دوره اى كه همراه با تغييرات شديد اندام بدن و رشد روزافزون غددهايى است كه نوجوان و جوان را آماده براى داشتن نسل و فرزند مى كند. كودكى كه تا ديروز توجّه به لباس، آرايش، زيبايى كفش و اندامش نداشت، پس از بلوغ جنسى خودآرايى، خودنمايى، استقلال طلبى او شروع مى شود و اگر در دوره كودكى به اسباب بازى هرچند كم ارزش قانع مى شد، ولى پس از بلوغ در پى با ارزش ترين لباس يا اثاثى مى رود كه

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  43  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خودآرايى و خودنمايى او را ارضاء كند. اگر امكانات ارضاء اين خواسته ها را نداشته باشد و از تعليم و تربيت صحيح و لازم برخودار نباشد به طورى كه او را در برابر وسوسه هاى شيطانى و عوامل انحرافى مقاوم ساخته باشد و علاوه بر اين، تحت مراقبت مربّى و معلّمى دلسوز و مدبّر نيز نباشد، شكى نيست كه (معمولا) در كام خواسته هاى شهوى فرو خواهد افتاد و عزّت و عظمت انسانى خود را براى هميشه در نزد وجدان و عقل و دين از دست خواهد داد. تا آن گاه كه شايد از راه ابليسى بازگردد و با هدايت صحيح و تربيتى سالم به جايگاه امن الهى بازگشت كند و مأوى گيرد. وَ اَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى فَاِنَّ الْجَنَّةَ هِىَ

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  44  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اْلمَأْوى(1); هركس از پيشگاه عزّ ربوبيّت بترسيد و نفس را از خواسته هاى شهوى و هوا و هوس بازداشت، محقّقاً بهشت منزلگاه اوست.

سياست و اقتصاد جامعه چون فرهنگ نقشى پراهميّت در جلوگيرى از انحرافات جنسى دارند. واين نقش در صورتى عملى است كه سياست دولت در برنامه ريزى و تدبير مردم در شؤون مختلف به گونه اى باشد كه عوامل رشد تقوا و پارسايى را افزايش دهد و از عوامل شهوت زا و تقويّت كننده و محرك شهوات به خصوص غريزه جنسى جلوگيرى نمايد و راه پيدايش و يا رشد آن عوامل را سدّ كند. اين نقش در صورتى عملى است كه تقويّت نيروى ايمان به خدا و روز رستاخيز و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سوره النّازعات، آيات 40 ـ 41.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  45  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آگاهى دادن به شخصيّت انسانى و آشنا ساختن افراد در دوره كودكى به معارف دينى چنانچه در رأس سياست فرهنگى جامعه باشد. و در برنامه هاى اقتصادى اصل عدالت اجتماعى، تقواى اجتماعى، نفى اسراف، نفى سود جويى و نفى توليد كالاهاى مبتذل و... گنجانيده شود و راه وصول به يك زندگى ساده اقتصادى در خانواده امكان پذير باشد. اين نقش پراهميّت در صورتى عملى است كه دولت به همراه انسان هاى خيّر براى جوانان جامعه ايجاد كار كنند و دست ناتوان آنان را در تشكيل خانواده بگيرند تا دستى توانا پيدا كنند و راه نفوذ شيطان و اعوان او از جنّ و انس جهت اشاعه فحشا تا حدود زيادى سدّ گردد. بيشترين انحرافات نوجوانان و جوانان در جنايت و شهوت، علاوه بر اين كه خودشان مقصّرند تا حدّى هم معلول اين است كه

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  46  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نظام حاكم و ثروتمندان و عالمان جامعه به وظيفه خطيرى كه در برابر اصلاح و تعليم و تربيت اجتماع دارند عمل نمى كنند. بلوغ جنسى امرى دفعى نيست، بلكه تدريجى مى باشد. رشد جنسى از همان دوران كودكى و طفوليت آغاز تا سرانجام به بلوغ لازم و يا كامل منتهى مى شود، به همين جهت، برنامه تعليمى و تربيتى براى اصلاح و كنترل و هدايت آن در مسير خاص انسانى از بدو تولّد بايد صورت گيرد. طرز رفتار مادر و پدر در برخورد جنسى با يكديگر در محيط خانه و نحوه رفتار مربيان تربيتى و تعليمى در دوره ابتدايى و راهنمايى در جلوگيرى از اشاعه مسائل انحراف جنسى و طرح مسائل خودشناسى و... در برخورد مثبت جوان و نوجوان در دوره دبيرستان و دانشگاه و به هر حال، در دوره بلوغ نقش بسيار مؤثر دارد. علاوه بر اين، ايجاد

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  47  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

محيط هاى سالم تفريحى و تربيتى و پرساختن اوقات فراغت به نحوى مطلوب و نفى عوامل محرك غريزه از جلوى چشم دختر و پسر عواملى سازنده در كنترل و اصلاح غريزه جنسى است. اضافه براينها تقويت بُعد عبادى و توجّه به خدا و آخرت نه تنها سبب اصلاح مى گردد كه به جهت در پى داشتن كمال انسانى بهترين عامل بازدارنده شخص از گناه و انحراف جنسى است. تعليم خانواده ها به نحوه رفتار با كودكان، تهيّه برنامه هاى صحيح تربيتى و پياده كردن آنها در مدارس، كنترل برخوردهاى نامطلوب اجتماعى در مدارس، خيابان ها، ادارات، سازمان ها، ايجاد مراكز تفريحى و... وظيفه نظام حاكم، با كمك گرفتن از نيروهاى مردمى و عالمان جامعه است. با وضع نابسامان تعليمى و تربيتى در خانواده ها، مدارس و محيط هاى اجتماعى و غلبه

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  48  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

عوامل برانگيختن شهوت حيوانى بر مسايل انسانى و الهى و در انتظار بودن اصلاح و كنترل غريزه جنسى و دور ماندن نوجوانان و جوانان از انحرافهاى شهوى، امرى غيرمعقول است. نوجوان و جوانى كه در طّى رشد تدريجى جنسى توجيه نشده و آموزش و تربيت صحيح راجع به آن نياموخته است، شكى نيست كه در هنگام بلوغ جنسى دچار هيجان، اضطراب، وحشت و بحران فكرى خواهد شد و نسبت به بسيارى از اعتقادات خود شك خواهد كرد و با چنين وضعى اگر گروهى از نوجوانان يا جوانان دچار انحراف جنسى نشوند يا به خاطر ضعفى است كه از ناحيه آن غريزه دارند و يا معجزه اى الهى است كه در مورد آنها رخ داده است و يا... واِلاّ آن علل خاص معلول خاص خود را پديد مى آورد.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  49  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اسلام كه انتظار دارد جوانان پاك و مؤمن و عامل به خواسته هاى الهى باشند; علاوه بر اين كه براى ارضاء غريزه جنسى فقط يك راه را توصيه و سفارش مى كند و آن ازدواج دائم و يا موقّت هست; زمامداران و افراد صاحب علم و مكنت را هم مسؤول قرار داده كه امكانات لازم تعليمى و تربيتى و ازدواج را براى آنان فراهم كنند. مردى رابه نزد اميرالمؤمنين((عليه السلام))آوردند كه با آلت تناسلى اش بازى مى كرده است، براى تنبيه بر دستش تازيانه مى زند تا آن كه دستش قرمز مى شود، پس از آن از بودجه بيت المال امكان ازدواج را برايش فراهم مى سازد(1).

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - عن أبى عبداللّه((عليه السلام)) ان اميرالمؤمنين((عليه السلام)) اتى برجل عبث بذكره فضرب يده حتّى احمرّت ثُمَّ زوَّجه من بيت المال ـ وسائل الشيعه، ج 14، ص 267.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  50  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اگرامام صادق((عليه السلام)) بنقل از پدران گرامى اش((عليهم السلام))فرمود: كودكانى كه به سن ده سالگى مى رسند بايد رختخواب آنها جدا باشد(1); البته براى نفى فقر اقتصادى هم راه هايى را بيان كرده اند ولى اجراء اين دستور با وجود فقراقتصادى در بعضى خانواده ها هرگز امكان فعلى پيدا نخواهد كرد. خانواده با هشت يا ده فرزند و درآمد بسيار كم كه كفاف سيركردن شكم آنها را نمى دهد، چگونه قادر خواهد بود كه براى هركدام رختخوابى جداگانه در زمستان و فصول ديگر تهيّه كند و آن گاه كه اين دستور و بسيارى از دستورات ديگر كه اجراى آنها برامكان اقتصادى مترتب است، عمل

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسائل الشيعه، ج 15، صص 182 و 183 باب 74، حديث 2 و 5.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  51  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نشود، در انتظار اصلاح امور جنسى در همه موارد نبايد باشيم. اگر ظهور فعلى غريزه جنسى غيرارادى است، امّا اصلاح و كنترل آن اختيارى است. و امور اختيارى چون امور طبيعى و تكوينى معلول شرايط و عواملى است، و شرايط و عوامل كنترل و اصلاح جنسى تعليم و تربيت صحيح براى همه و فراهم آوردن امكانات لازم اقتصادى هم براى بعضى افراد است.

اگر قرآن علاوه بر زكات و خمس، حقى براى سائل و محروم در اموال اغنيا قرار داده است. يكى از حكمت هايش ظاهراً همين است كه امكانات لازم تربيتى و اقتصادى در دست رس محرومان قرار گيرد تا اجراى دستورات دينى امكان فعلى پيدا كند و عالمان صالح جامعه و نظام اسلامى براى اجراى منويّات انسانى خود با شيوع برنامه هاى خاص تربيتى ديد

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  52  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

جوانان و نوجوانان را به عالم نور بازكنند و از ظلمت شهوت و دنيا برهانند.

بلوغ اقتصادى

بلوغ اقتصادى زمانى است كه شخص حقّ تصرف در اموال خويش پيدا مى كند; و در خريد و فروش، وصيت و بخشش و... در محدوده قوانين شرعى آن آزاد و رها باشد. و به عبارت ديگر، بلوغ اقتصادى عبارت از رشد لازم عقلى در امر معيشت و اداره اقتصاد زندگى است. در مقابل چنين بلوغى سَفيه قرار دارد; يعنى كسى كه شعور لازم را در امور معيشتى و اقتصادى پيدا نكرده و اگر اموالى را به او بسپارند، جهت سرمايه گذارى و يا صرف كردن در امور زندگى به جهت ضعف فكرى و شعورى قادر به تصرّف عاقلانه ـ آن

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  53  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

چنانكه در عرف مردم داراى سلامت نفس، معمول است ـ نيست(1). و به همين جهت شارع مقدّس او را از تصرف در امَوال منع كرده است. وَلا تُؤتُوا السُّفَهآءَ اَمْوالَكُمُ الَّتى جَعَلَ اللَّهُ لَكَمْ قِياماً و ارْزُقُوهُمْ فيها وَاكْسُوهُمْ وقُولُوا لَهُمْ قَوْلا مَعْرُوفاً(2); اموالى كه خداوند قوام زندگى براى شما قرار داده به دست سفيهان نسپاريد، و اينان رااز اموال روزى دهيد و بپوشانيدشان، وبا آنها خوب سخن بگوئيد(3).

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - السفيه هوالّذى يصرف امواله على غيرالوجه الملايم لافعال العقلاء «كتاب ايضاح الفوائد فى شرح القواعد، ج 2، ص 55».

2 - سوره نساء، آيه 5.

3 - در كتب فقهى شش گروه را نام برده كه حقّ تصرّف در اموال را ندارند: 1ـ كودك 2ـ مملوك 3ـ ديوانه 4ـ سفيه 5ـ مفلس و ورشكسته مالى 6ـ مريض. عدم تصرّف مملوك به خاطرسفاهت نيست، ممكن است بلوغ اقتصادى داشته باشد، لكن شارع مقدّس صحت تصرفات او را مشروط به اذن مولايش كرده است. و نيز مفلس يعنى كسى كه ورشكست مالى پيدا كرده و قادر به پرداخت ديون فعلى خود نيست و طلبكارها از او طلب ديون خود را مى كنند و از حاكم شرع خواهان حجر و منع او از تصرّف در اموالش هستند. چنين شخصى هر چند بلوغ اقتصادى احياناً دارد لكن منع او به خاطر مصالح طلبكارست. امّا ديوانه فوق فرد سفيه است و شارع مقدّس بلكه عقلا و عرف به او اذن تصرّف نمى دهند.

و امّا مريضى كه بيمارى اش اتصال به مرگ داشته باشد و عرفاً قطع اميد از سلامتى اش شده است (به جهت آثار مرگ كه بر او عارض شده است) محجور بودنش به جهت حكم شارع مقدّس است، نه از جهت اين كه داراى سفاهت است البته مى تواند در 3 1 اموالش تصرف كرده و راجع به مصارفى كه لازم مى داند، وصيت كند، امّا كودك محجور بودنش به لحاظ اين است كه رشد لازم پيدا نكرده و به حدّ رشد نرسيده است (ايضاح الفوائد، ج 2 كتاب الحجر، و كتاب مهذب الاحكام، ج 21، كتاب الحجر).

وَابْتلوُا اليَتامَى حَتّى اِذابَلَغُوا النِّكاحَ فِإنْ انَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْدَاً فاذْفَعُوا اِلَيْهِمْ اَمْوالَهُمْ...:(سوره نساء، آيه 6) يتيمان را آزمايش كنيد تا هنگامى كه بالغ شده و تمايل به نكاح پيدا كنند، آن گاه اگر آنها صاحب رشد (دانا به درك مصالح زندگى خود) يافتيد، اموالشان را به ايشان باز دهيد. اموال يتيم را در اختيارش گذاشتن، مشروط به يافتن رشد در اوست. منظور از رشد، رسيدن به بلوغ عقلى در معيشت است. و آيه فوق هر چند موردش يتيم است لكن دفع مال را معلول رشد قرار داده است. و رسيدن به مرحله رشد در امور معيشتى علّت براى دفع مال مى باشد. هر فردى كه داراى رشد و بلوغ اقتصادى است; مالش را ولىّ و سرپرست او (خواه حاكم شرع و يا پدر و جدّ پدرى باشند) بايد در اختيارش قرار دهد. در غير اين صورت دفع مال جايز نيست. به عبارت ديگر، اموال سفيه را (هر كس كه باشد) نمى توان در اختيار او گذاشت.

 

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  54  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

داشتن بلوغ عقلى در معيشت دوگونه تصوّرمى شود:

1ـ اين كه مى تواند مالش را حفظ كند، متوجّه سود و زيان مالش هست لكن نه در محدوده عقل و دين، بلكه سود و زيان، دخل و خرج را در خارج از دستورات و قوانين شرعى و عقلى مى سنجد، بر سود مالش مى افزايد امّا از طريق خريد و فروش كالاهايى كه در اسلام توليد آنها و يا خريد و فروش آنها منع شده است مانند شراب، الات قمار و... و يا، مالش را در مواردى به مصرف مى رساند كه عقل و دين آنها را تحريم كرده است; مانند، ساختن قمارخانه، مشروبات الكلى، طعام هاى حرام چون گوشت خوك و...

2ـ اين كه در حفظ مال و توجّه به سود و زيان و مصرف درآمدش از دين و عقل پيروى مى كند و حركت اقتصادى او در محدوده قوانين دينى و عقلى است.

در عرف غالب جوامع، صورت اوّل را خارج از

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  55  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

سفاهت و داخل در مرحله رشد مى دانند و در عرف شرع، آنچه به عنوان اوّلى در حفظ ثروت و مال و مسأله سود و زيان مطرح است، صورت دوّم مى باشد و امّا صورت اوّلى قطعاً از نظر اخلاقى محكوم است و حسن خُلْق و مكارم اخلاق در دين حكم مى كند كه چنين شخصى حقّ تصرّف در اموالش را به اين نحو ندارد; امّا از نظر فقهى شايد بگوييم كه دفع مال به او اشكالى ندارد; زيرا او همان گونه كه متوجّه سود و زيانش در خارج از محدوده عقل و شرع هست، اين درك و فهم را دارد كه پيرو قوانين دينى در حفظ اموال و سرمايه گذارى و مصرف اموالش باشد. لكن خروج او از شريعت مسأله و موضوع ديگرى است. به عبارت ديگر، از نظر فقهى آنچه شرط در اختيار گذاشتن مال به افراد است، رشد و عدم سفاهت مى باشد و امّا رعايت

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  56  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

قوانين شرعى و عدم رعايت قوانين شرعى بعد از در اختيار گذاشتن، دخالت در دفع مال و عدم آن ندارد، ولى اخلاق دينى و انسانى به ما حكم مى كند كه تا اطمينان به تقيّد شرعى او در حفظ و دخل و خرج و سود و زيان مالش پيدا نكرده ايم مال را به او تسليم نكنيم، و اگر تسليم كرديم و خروج او را از عقل و دين مشاهده كرديم، مانع از تصرّف او شويم. بنابراين، اگر از ديد فقهى به مسأله رشد بنگريم آن شخص ولو بعد از دفع مالش احياناً دست به تصرّف نامشروع مى زند(و چنين تصرّفى حرام است)، امّا علّت و شرط دفع كه همان رشد است حاصل شده از ديدگاه اخلاق دينى چنين شخصى به جهت خروج از دايره عقل و شرع، فاسق و فاسد است.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  57  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بلوغ سياسى

تعليم و تربيت در نظام الهى، تعليم و تربيتى همه جانبه است. به اين معنا كه در كنار رشد فكرى و علمى و شخصيّتى بايد بينش اقتصادى و سياسى را تا حدّ بلوغ آنها به افراد جامعه بياموزند. و در جنبه اقتصادى، نحوه توليد، كيفيّت تجارت و كسب سود و درآمد، چگونه مصرف كردن، راه هاى حلال و حرام و ترغيب به توليد، كسب و مصرف حلال را به مردم آموزش دهند و پرورش لازم را به جهت وجود اقتصادى سالم و مستقل دور از نظرهاى حيوانى به افراد جامعه بدهند. و در بُعد سياسى، مردم را به موازين عدالت، تعاون در اداره مملكت، عوامل استقلال و سربلندى يك ملّت و آفات سياست صحيح و... آگاه كنند. رشد فكرى و شخصيّتى با داشتن بينشى صحيح در اقتصاد و سياست حركتى انسانى را در جهت آرمان هاى معنوى فردى و

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  58  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اجتماعى مى آفريند، و سبب مى شود كه افراد جامعه در برخوردهاى اجتماعى، اقتصادى، سياسى نوع دوستى و منافع عمومى، اخلاقى انسانى و الهى را درنظر داشته باشند.

آموزش براى ايجاد بلوغ سياسى در ملّت بخصوص كارگزاران دولتى يك ضرورت است. البته منظور آن سياستى است كه اسلام مى پذيرد و خواهان آن است. سياستى كه از حاكميّت عدالت در ابعاد فطرى، غريزى و مراتب نفس و ايجاد هماهنگى بين قواى نفس شروع مى شود تا آن گاه كه به اجراى عدالت و نظم و انضباط اجتماعى منتهى مى گردد و كلام بلند اميرالمؤمنين((عليه السلام))بيانگر همين مطلب است: مِنْ حَقِّ الْمَلِكِ أنْ يَسُوسَ نَفْسَهُ قَبْلَ جُنْدِهِ(1): از حقى كه برحاكم (جامعه) هست، اين است كه قبل از افراد تحت فرمانش، خودش را تربيت و تدبير كرده باشد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غرر، ج 6، ص 25، ش 9333.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  59  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و نيز فرمود: اَعْقَلُ الْمُلوكِ مَنْ ساسَ نَفْسَهُ لِلرَّعِيَّةِ بِما يَسْقُطُ عَنْها حُجَّتُها وَساسَ الرَعيَّةَ بِما تَثْبُتُ بِهِ حُجَّتُهُ عَلَيْها(1); عاقل ترين حاكمان كسى است كه خويشتن را براى رعيت تربيت و تدبير كند، به نحوى كه برايشان حجّت باشد و براساس حجّت، رعيت و مردم را سياست و تدبير كند.

در نظر اميرالمؤمنين على((عليه السلام)) كسى به درك سياست جامعه نايل مى شود كه خودش را سياست كرده باشد.مَنْ ساسَ نَفْسَهُ أَدْرَكَ السِّياسَةَ(2); كسى كه خودش را سياست كند، به درك سياست (جامعه) نائل مى گردد.

سياست نفس در كلام آن امام همام عبارت از ورع و پارسايى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غرر، ج 2، ص 475، ش 3350.

2 - شرح غرر، ج 5، ص 209، ش 8013.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  60  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نفس است: سُوسُوا أَنْفُسَكُمْ بِالْوَرَعِ(1); خودتان را به سبب پارسايى سياست كنيد.

و در ديدگاه انسانى و الهى آن حضرت، سياست دينى جز پارسايى و يقين چيز ديگرى نيست: سِياسَةُ الدّينِ بِحُسْنِ الْوَرَعِ وَالْيَقينِ(2);سياست دينى به نيكويى پارسايى ويقين است.

پارسايى و يقين به مبانى دينى و الهى، اساس در اجراى عدالت و به وجود آوردن نظم و انضباط و كنترل قواى شهوى و حاكميّت عقل است. انسان جداى از اين اصل هرگز موفّق به پياده كردن سياست دينى در خود و جامعه نخواهد شد. آن كسى كه عادت كرده آگاهانه يا ناآگاهانه به خود ظلم و خيانت كند و سياستى غلط را در زندگى به اجراء گذارد آگاهانه يا ناآگاهانه به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غرر، ج 4، ص 135، ش 5588.

2 - شرح غرر، ج 4، ص 135، ش 5590.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  61  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

جامعه و رعيّت ظلم و خيانت خواهد كرد.

امام على((عليه السلام))فرمود: كَيْفَ يَعْدِلُ فى غَيْرِهِ مَنْ يَظْلِمُ نَفْسَهُ(1); كسى كه به خويش ظلم مى كند، چگونه مى تواند در مورد غير با عدالت رفتار نمايد.

اميرالمؤمنين((عليه السلام))در طّى نامه اى به معاويه نوشت:وَمَتى كُنْتُمْ يا مُعاوِيَةُ ساسَةَ الرَّعِيَّةِ وَ وُلاةَ اَمْرِالاُْمَّةِ بِغَيْرِ قَدَم سابِق وَلاشَرَف باسِق ؟َنَعُوذُ بِاللّهِ مِنْ سَوابِقِ الشَّقاءِ(2); اى معاويّه! تو و (بنى اميّه) در چه زمانى لياقت حكمرانى رعيّت و زمام دارى مسلمانان را داشتيد، نه سابقه خوب و نيكويى داريد و نه افرادى بزرگوار و ارجمند هستيد. (پيش از اين در امرى فضيلت و برترى نداشته اى كه باعث شود اِدّعاى خلافت و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - شرح غرر، ج 4، ص 546، ش 6996.

2 - نهج البلاغه فيض الاسلام، نامه 10، ص 851.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  62  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اِمارت نمايى) از برقرار گشتن پيشينه هاى بدبختى (كه شخصى را پيرو شيطان و هواى نفس مى سازد) بخدا پناه مى بريم.

آن چنانكه از بيانات فوق استفاده مى شود، بلوغ سياسى در اسلام (رسيدن به رشد لازم در تشخيص صلاح و فساد خود و جامعه) جدا از بلوغ فكرى و شخصيّتى نيست. پارسايى و يقين كه اساس سياست دينى را تشكيل مى دهد، محصول انديشه صحيح از انسان، جهان و خداست. و نفس پارسايى و يقين دربردارنده شخصيّت انسان مى باشد. بنابراين، وصول به بلوغ سياسى، وصول به بلوغ فكرى و شخصيّتى نيز هست; چنانكه رسيدن به بلوغ فكرى و شخصيّتى بلوغ سياسى را به همراه دارد. بلوغ سياسى به اين معنا كه شخص از رشد لازم در تشخيص صلاح و فساد خود، جامعه و چگونگى تعاون به امور مملكت و اجراء عدالت برخوردار مى گردد.