خــشم

دوره پنجم، شماره نه

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  2  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نام جزوه: خـشم

نويسنده: هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر: مؤسسه در راه حق قم - تلفن 2-7743221

تيراژ: 20000 جلد

نوبت چاپ : مكرّر

تاريخ چاپ : 1378 هـ ش

قطع: جیبی 

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  3  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

«از خشم - آزاد و رها - بپرهيز، كه نخست ديوانگى است و در فرجام پشيمانى.» از: حضرت على - درود خدا بر او - (1)

شاعران و ذوقمندان، شبيه و مانند برخى از صفت ها و حالت ها و غرايز آدمى را، در طبيعت جستجو كرده اند:

اندوهگينى را در انسان به خزان يا غروب، كرامت و بخشندگى را به ابرزايا و... مانند كرده اند.

خشم نيز، از غرايزى است كه آن را به توفان دمنده و

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- «اياك و الغضب، فاوله جنون و آخره ندم.» غررالحكم، چاپ نجف، ص 75 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  4  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

يا رعد توفنده و برق و آتشفشان خروشنده تشبيه كرده اند.

اگر به دقّت ديده باشيد، انسان به هنگام خشم خون به چهره مى دواند و چشمها را مى دراند و كف بر لب مى آورد و چهار اركان پيكرش مى لرزد. هر چه كمتر مى بيند و هر چه بيشتر فرياد مى كشد و ناخنها را بركف دستها مى فشارد و همه ى اراده و فكر خويشتن خود را به خشم مى سپارد.

خشم چيست؟

صرفنظر از تعبيرات شاعرانه، ببينيم، در واقع «خشم» چيست؟

خشم، حالت ايستادگى و تعرّض موجود زنده است به هنگام روبه رو شدن با انگيزه يا عاملى كه منافع و

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  5  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مصالحش را تهديد مى كند و اين چگونگى از «حس صيانت ذات(1)» كه يك حس و ميل فطرى است; سرچشمه مى گيرد و خداوند آن را براى حفظ جان و تأمين مصالح زندگى، در نهاد هر موجود زنده به وديعت نهاده است(2) و با بيانى روشن تر: خشم واكنش هر موجود زنده است در برابر روى دادهايى كه از خواسته هاى او جلو مى گيرند. كانن W.B.Cannonفيزيولوژيست معروف مى گويد: «خشم را براى آمادگى مبارزه و بپا خاستن، در موجود زنده، نهاده اند(3).»

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- غريزه ى خويشتن خواهى يا حفظ و نگهبانى از خويش.

2- روان شناسى پرورشى: تأليف دكتر على اكبر سياسى، ص 213 .

3- روان شناسى براى زيستن، دكتر مهدى جلالى - ص 281 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  6  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

لزوم خشمگينى

خداوند حكيم، خشم را چون غرايز ديگر، به سبب فايدتهاى آن در انسان آفريده است و نبايد انديشيد كه از اين غريزه جز بدى نمى زايد و فقط زيانمند است. چرا كه گاه انسان ناگزير از عكس العمل در برابر موانع است و دانستيم كه اين عكس العمل يا واكنش همان «خشم» است.

بشر بيشتر به هنگام پاسدارى از دين و جان و مال و ناموس، غريزه ى خشم را به كار مى گيرد و با آن مانع ها را از پيش روى برمى چيند. جامعه نيز همين حالت فرد را، با خويش دارد و به هنگام رويارويى با

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  7  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

عواملى كه ناموس جامعه و سعادت آن را تهديد مى كنند، از خود خشم نشان مى دهد و درصدد دفاع برمى آيد. مگر آن كه جامعه زبون شده و ترس بر آن چيره گرديده باشد.

پس مى توان بدين نتيجه رسيد كه: سربلندى و مقاومت و پايمردى و سرفرازى يك ملّت، تا حدود بسيار زيادى به نحوه ى بهره گيرى صحيح و درست، از اين غريزه وابسته است.

در رفتارهاى دينى، گاه خشم «فريضه» است چنانكه در هنگام روياروشدن، با بزهكاران و دشمنان دين.

حضرت على اميرالمؤمنين - كه درود خدا پيوسته بر او - در نامه يى كه به مردم نگاشته و در آن مالك اشتر - سردار دلير و بزرگ اسلام - را بديشان بازشناسانده اند، مى نويسند: «... مالك بر گناهكاران از آتش سوزان سخت گيرتر و شديدتر است(1).»

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- « اشد على الفجار من حريق النار» نهج البلاغه، فيض الاسلام، رساله ى 38، ص 943 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  8  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كنترل و نگاهداشت خشم

اگر خشم در اختيار آدمى باشد، سلاحى گرم امّا مفيد و سودمند است، تنها سينه ى دشمن را مى شكافد و هنگام، از آن مى توان استفاده مى توان برد، اما اگر آدمى در اختيار خشم قرار گيرد، چنان چون «تيغ دادن در كف زنگى مست» موجب زيان خواهد بود.

به گفتارى ديگر: خشم چون ديگر غرايز حالت دوگانه يى دارد: اگر راهبرى شود و به اندازه و به هنگام و به طور متعادل به كار برده گردد، زمينه و وسيله ى نيك بختى و اصلاح و كمال است، ولى اگر يلهورها باشد، موجب وبال. خشم به اسب سركش مى ماند، اگر بر آن لجام نهند و زين كنند و مهارش را در كف داشته باشند، سوارى مى دهد و راهوارى مى كند وگرنه باعث خوارى و موجب هلاكت است و مركوبى است كه راكب را با سر

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  9  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بر زمين درمى افكند...

چرا كه خشم بى مهار، نوعى جنون است و به جاى آن كه در خدمت فضيلت ها درآيد، خدمت گزار پستى ها و رذيلت ها خواهد شد. بشر در حالت عادى دست به جنايت نمى آلايد.

بلكه تنها در حالت بحرانى و بى خودى است كه خون جلوى چشم را مى گيرد و ديدگاه عقل را مى پوشاند و سينه را از خشمى توفانى مى جوشاند و جنايتى پيش مى آيد.

در همين حالت اگر نيرويى چون ايمان يا عقل، خشم را مهار كند، هرگز حادثه يى پيش نخواهد آمد تا پشيمانى به بار آيد...

حضرت على- راهبر آزادگان كه از خدا بر او هماره درود - مى فرمايند: «بزرگ ترين دشمن آدمى خشم و

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  10  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

شهوت اوست، هر كه را مهار كند و بر آنها چيره گردد، والايى خواهد يافت و به هدف هاى نهايى خواهد رسيد(1).»

و هم مى فرمايند:

«خويشتن دارى به هنگام خشم، انسان را از سقوط در پرتگاه هلاكت، بازمى دارد(2).»

شعله هاى خانمان سوز جنگ ها كه دنيا را به آتش و خون كشيده است، همه از ريشه ى خشمى نابجا و كنترل نشده، جوشيده اند.

امام ششم حضرت صادق(عليه السلام)درود خدا بر او - مى فرمودند:

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- غررالحكم، چاپ نجف، ص 96 .

2- همان كتاب، ص 250 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

از پدرم شنودم: مردى بيابانى نزد پيامبر آمد و گفت: من در بيابان زندگى مى كنم، چيزى به من بياموزيد كه در بردارنده ى همه ى سخن هاى نيك باشد. پيامبر فرمود: خشمگين مشو! آن مرد تا سه بار سؤال خويش را باز گفت، و پيامبر همان پاسخ را فرمود: سپس امام صادق(عليه السلام)اضافه فرمود كه: پدرم مى فرمود: چه چيزى از خشم نيرومندتر است؟! چون مرد خشمگين شود، به ناحق آدم مى كشد و به ناروا نسبت مى دهد(1).

و باز امام مى فرمود: «خشم كليد همه ى بدى ها است(2).»

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

2 و 1 - وسائل، ج 11، ص 288 - 287 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  12  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خشم و خرد

در نگاهداشت خشم، بايد از خرد يارى جست، عقل نيرومند با پيگيرى مى تواند بر خشم چيره گردد و آن را كنترل كند.

پس در مبارزه با خشم بايد خرد را تقويت كنيم و آن را نيرو بخشيم.

حضرت على(عليه السلام)مى فرمايند: «عقل چون شمشير بران است، با آن به ستيز «هواى نفس» برو(1)».

پيامبر - كه درود خدا و فرشتگان بر او باد- مى فرمايند:

«از خرد، راه جوييد تا راهنمايى گرديد و از فرمانش

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- نهج البلاغه فيض الاسلام، ص 1275 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  13  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

سرمتابيد كه پشيمان مى گرديد(1).»

آدمى مى تواند از دريچه ى عقل و انديشه، فرجام و آثار خشم را ببيند و با تأمّل در عاقبت آن، از به كار بردن خشم، چشم بپوشد. زيرا بررسى و وارسى فرجام كارها، انسان را از بسيار خطرها مى رهاند.

و هم آن گرامى در سفارشى اكيد فرمودند:

«چون بر كارى عزم كردى، فرجام آن را ببين و بسنج، اگر پايان آن خوشايند بود، بكن و گرنه واگذار(2)!»

اراده را با ايمان نيرو دهيد.

اگر چه عقل، چون خورشيد است در شب هاى تيره ى زندگى و چراغى روشن در تاريكى هاى راه معيشت امّا چندان نيرو ندارد كه توشه ى راه نيز تواند بود و در برابر

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- مستدرك، ج 2، ص 286 .

2- وسائل، ج 11، ص 223 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  14  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

غرايز و احساسات ياورى كامل، تواند كرد، پس علاوه بر پرورش عقل و استفاده از آن در كنترل خشم نابجا، به نيرويى ديگر نيز نياز داريم و آن اراده است.

امام صادق(عليه السلام) فرمودند:

«خشم (بى جا) نور را از دل دانا مى برد; آن كه بر خشم خود چيره نباشد مالك خرد خويش نيز نيست(1).»

اما اگر اراده نيرو گيرد، به كمك خرد مى تواند شتافت تا دست در دست هم، خشم را از پا درآورند. و ايمان، بهترين عامل تقويت اراده است. آن گاه كه عقل دچار اشتباه مى گردد، ايمان مى تواند آن را راهنمايى كند.

پس بشر، علاوه بر نياز حتمى كه به راهبرى هاى خرد دارد، به رهبرى هاى دينى و مذهبى نيز بسيار نيازمند است.

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- وسائل،ج 11، ص 288 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  15  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

على(عليه السلام)فرمود:

«عقل: دين درونى، و دين: عقل بيرونى است(1).»

پس براى پيش گيرى از عواقب خشم نابجا، هم خرد نيرومند لازم است و هم ايمان راستين.

امام ششم(عليه السلام) درود خدا بر او - فرمود:

«با ايمان كسى است كه در هنگامه ى خشم، از حق عدول نكند(2).»

نمونه هاى زنده

نمونه هاى زنده و روشن ايستادگى ايمان را در برابر خشم، در زندگى راهبران دين مى توان يافت.

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- مجمع البحرين، ماده ى عقل .

2- وسائل، ج 11، ص 286 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  16  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

به دو نمونه توجّه فرماييد:

1 - مردى بيابانى با دو شتر، بر رسول خدا(صلى الله عليه وآله)وارد شد و با خشم به عباى پيامبر پيچيد و چسبيد و چندان كشيد كه لبه ى عبا بر گردن استوار پيامبر- كه درود خدا بر او - اثر گذارد، و هم فرياد برآورد كه: «اشتران مرا از مال خدا بار كن، كه آن چه بدهى نه مال توست و نه مال پدرت.»

پيامبر پس از اندكى درنگ فرمودند:

«مال، از آن خداست، من نيز بنده ى اويم. و اينك براى آسيب گردنم بايد قصاص شوى.»

آن مرد گفت: «نه، نمى شوم.»

- «چرا؟»

- «چون تو جسارت و بدى را كه بر خودت وارد كرده باشند، به بدى پاسخ نمى دهى!»

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  17  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

پيامبر خنديد و فرمود: «شترانش را از جو و خرما بار كنند(1).»

2 - مالك اشتر، ياور وفادار على(عليه السلام) و سردار بزرگ اسلام، كه شعله هاى خشم اسلاميش در جنگ ها هر باطلى را خاكستر مى ساخت، روزى از بازار كوفه مى گذشت. يكى از بازاريان كلوخى خرد را به سوى او افكند تا اهانت رسانده و مسخره كرده باشد.

مالك - كه متانت رااز مكتب على آموخته بود - بى هيچ توجّهى از او گذشت. كسى به آن بازارى گفت:

- «هيچ مى دانى كه با كه چنين كردى؟»

- «نه»

- «او، مالك اشتر، يار صميمى على و سردار اسلام است.»

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- سفينة البحار، ج 1، ص 412 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  18  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مردك بر خود لرزيد و به دنبالش شتافت. او را در مسجد يافت كه نماز مى خواند. خود را بر پاى او افكند و بوسه ها زد.

مالك گفت: «چه مى كنى؟»

- «براى عذرخواهى آمده ام.»

- «ترا بخشيده بودم، تنها چيزى كه مرا به مسجد كشاند همين بود كه بيايم و از خدا آمرزش تو را بخواهم(1).»

آرى، اين نمونه ى راستين مسلمانى است كه براى مصالح جامعه ى اسلامى و در برابر زبردست كينه توز ستمگر، بى گذشت و سخت گير و استوار مى بود، اما در

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- سفينة البحار، ج 1، ص 686 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  19  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

امور شخصى و در برابر زيردست ناتوان و نادان، بردبار و نرم و مهربان مى نمود، و اين نمونه ى گويائى است از تسلّط يك مرد راستين مسلمان بر خشم خويش و شايسته است پيروان پيامبر و امامان پاك(عليهم السلام) از شيوه ى آن گراميان و ياران تربيت يافته در مكتب آنان، پيروى كنند و به گام خشم، چشم به عواقب آن بدوزند و با توجّه به رضاى خداوند با مردم راه گذشت و نيك رفتارى بپويند.

قرآن عزيز نيز، يكى از كردارهاى مردمان با ايمان را خويشتن دارى در خشم، مى شمارد. در اين كتاب گرامى هنگامى كه مؤمنان را مى شناساند، مى فرمايد:

«... آنان كه گاه خشم، گذشت دارند(1)...»

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- سوره ى شورى(42) آيه 37 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  20  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و جاى ديگر مى فرمايد:

«... آنان - پرهيزگاران - خشم خود را فرو مى نشانند و از مردم مى گذرند(1)...»

راههاى پيش گيرى از خشم آنى و ناگهانى

گفته آمد كه نگاهداشت قطعى خشم، با تقويت اراده ممكن مى گردد و تقويت اراده نيز از طريق تحصيل ايمان و داشتن دين، انجام پذير است.

اما در روايات اسلامى و هم در نوشته هاى روان شناسان راه هايى براى فرونشاندن آنى خشم و پيش گيرى از كشش خطرناك آنان بيان شده است كه آدمى با كاربرد آن ها، مى تواند از خطرهاى خشم مصون بماند و مجالى براى انديشيدن بيابد تا از عقل و ايمان

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- سوره ى آل عمران آيه 134 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  21  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

يارى بجويد. اينك برخى از آن راهها:

هركس، پس از احساس حالت غيرطبيعى كه دستاورد خشمى آنى است، بايد فوراً خود را به كارى مشغول كند تا فكر از پيشامد خشم آور انصراف جويد. كارهاى بدنى انجام دهد، قدم بزند، اگر ايستاده است بنشيند و سرانجام: استراحت كند.

«ما مى توانيم در تنفس خود دخالت كنيم و يك حالت استراحت به عضلات خود بدهيم. پاها را دراز كنيم. مشت هاى گره شده را از هم باز نماييم، گردن را پايين آوريم، اخم ها را بگشاييم. اگر اين كارها را انجام دهيم چنانست كه در قسمتى از اعمال غيرارادى كه نتيجه ى خشم است، دخالت كرده ايم(1).»

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- روان شناسى براى زيستن، ص 296 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  22  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

و نيز «آب سرد، التهاب و هيجانات بدنى را تسكين مى دهد; گردش خون را كند و ضربان قلب را آرام مى كند(1).»

پيامبر گرامى اسلام، ضمن بيان جالبى، به اين هر دو كار، اشاره فرموده است:

«...اگر يكى از شما دچار خشم شد، اگر ايستاده است بنشيند و اگر نشسته است بخوابد و اگر خشمش فرو ننشست با آب سرد وضو بگيرد يا بدن را شستشو دهد، كه آتش را جز آب خاموش نمى كند(2).»

كوشش براى فراموش كردن حادثه ى خشم آفرين نيز، به فرو نشاندن خشم كمك مى كند. مثلا اگر در خيابان

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- روان شناسى پرورشى، ص 216 .

2- محجة البيضاء، ج 3، ص 179 .

 

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  23  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

با كسى گفتگويى كرده ايم و به نزاع افتاده ايم، دائماً لحظه هاى آن دعوا به ذهن خطور مى كند و موجب بروز هيجان و دوام آن مى گردد; پس اگر بكوشيم كه به آن حادثه نينديشيم و آن را فراموش كنيم; بايد گفت خشم خود را فراموش كرده ايم و آرامش را بازيافته ايم.

عامل ديگر كه بيش از هر چيز مى تواند موجب آرامش روان گردد و طغيان خشم را فرو نشاند; ياد خداوند مهربان و ارتباط روحى با پروردگار است.

خداوند به يكى از پيامبران خود وحى فرموده است:

«اى فرزند آدم! در هنگامه ى خشم مرا بياد آور تا من نيز هنگام غضب، به ياد تو باشم(1).»

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- وسائل، ج 11، ص 291 .

فهرست مطالب

خشم چيست    .......................................... 4

لزوم خمشگينى      ..................................... 6

كنترل و نگاهداشت خشم    .......................... 8

خشم و خرد   ............................................ 12

اراده را با ايمان نيرو دهيد    .......................... 13

نمونه هاى زنده    ...................................... 15

راه هاى پيش گيرى از خشم آنى و ناگهانى .... 20

اشتراک نشریات رایگان

سامانه پاسخگویی