نگرشى كوتاه به سير تاريخى خلافت

دوره چهارم، شماره ده

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  2  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نام جزوه: نگرشى كوتاه به سير تاريخى خلافت

نويسنده: هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر: مؤسسه در راه حق قم - تلفن 2-7743221

تيراژ: 20000 جلد

نوبت چاپ : مكرّر

تاريخ چاپ : 1378 هـ ش

قطع: جیبی

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  3  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله)از خدا الهام گرفته بود كه پس از خود على بن ابيطالب را خليفه و جانشين خود قرار دهد، و اين پيام بزرگ را به مردم برساند.

در آغاز دعوت به اسلام; خويشان خود را جمع كرد و به آنان گفت: على وصى و جانشين من است و همه بايد از او پيروى كنيد(1).

هنگامى كه به جنگ تبوك مى رفت به على فرمود: تونسبت به من مانند هارون نسبت به موسى هستى، با اين تفاوت كه تو پيامبر نيستى. سزاوار نيست من بروم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تاريخ طبرى، ج 3، ص 1173 - 1171 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  4  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مگر كه تو جانشين من باشى(1).

در سال آخر عمر پس از انجام حج و زيارت خانه ى خدا، در بين راه، در غدير خم، مقابل ده ها هزار نفر ايستاد و فرمود: هركه من مولاى او هستم على(عليه السلام)نيز مولا و سرپرست او خواهد بود.

همچنين در آخر عمرش به مردم و صحابه و ياران خود فرمود: من در ميان شمادو چيز گرانبها مى گذارم:

1 - قرآن و كتاب خدا .

2 - عترتم دودمان پاكم .

اگر از آنهاپيروى كنيد - هيچگاه گمراه نخواهيد شد.(2)

و نيز ضمن ده ها روايت ديگر در مى يابيم كه آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مسند احمدبن حنبل، ج 1، ص 331 .

2 ـ الغدير، ج 1 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  5  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

گرامى اين موضوع را بيان فرموده و زمينه را آن چنان آماده ساخته است كه رهبرى جهان اسلام به طور طبيعى از آن على بن ابيطالب(عليه السلام)باشد.

حتى به اين مقدار هم اكتفا نكرد :

در آخرين روزهاى زندگيش، برنامه ى بسيار جالبى را عملى ساخت تانقشه هاى آنان كه در پى ربودن خلافت اسلامى بودند خنثى شود.

سپاهى به فرماندهى اسامة بن زيد كه جوان لايق و رشيدى بود به سرزمين روم فرستاد و دستور داد مردم مدينه از مهاجر و انصار ازجمله ابوبكر و عمر در آن سپاه شركت كنند و از مدينه خارج شوند و چندين بار اين دستور را تكرار كرد و به هر كدام از آنان كه برمى گشتند دوباره توصيه مى فرمود كه:

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  6  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

«به لشكر اسامه ملحق شود»(1)

تشكيل اين سپاه با گزينش اسامه به سپهسالارى در آن موقع كه رسول خدا(صلى الله عليه وآله)به شدت بيمار بود و ساعات آخرعمرش را مى گذراند; تنها به اين منظور بود كه شهر مدينه از عناصر مخالف خالى باشد و رهبرى جهان اسلام به طور طبيعى نصيب حضرت على (عليه السلام)شود. و نيز براى آنكه همه بدانند; سالخوردگى شرط رهبرى نيست; بلكه شرط آن لياقت است نتوانند كم بودن سن حضرت على (عليه السلام)را براى مقام خلافت بهانه قرار دهند و نيز به اين منظور بود كه در موقع مرگ; آن حضرت(صلى الله عليه وآله)بتواند بى مخالفت مخالفان وصيت كند و سند كتبى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ طبقات كبير، ج 2، قسمت اول، ص 136. شرح نهج البلاغه ى ابن ابى الحديد، ج 1، ص 160 - 159، چاپ 1378 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  7  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خلافت را در اختيار مردم بگذارد.

ولى مخالفين از سپاه اسامه جدا شدند و به مدينه برگشتند. رسول خدا(صلى الله عليه وآله)به جمعى از صحابه و ياران خود گفت: دوات و كاغذى براى من بياوريد تا براى شما چيزى بنويسم كه پس از من - با رعايت آن - هرگز گمراه نشويد، همين دسته هياهو بپاكردند و گفتند: اين مرد هذيان مى گويد كتاب خدا براى ما بس است و با همين حرف ايجاد اختلاف كردند.

رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) از اين نسبت ناروا ناراحت شد و دانست كه نوشته ى او بااين وضع نمى تواند اختلاف را برطرف سازد; حتى ممكن است موجب شود عدّه اى با اساس اسلام مبارزه كنند; لذا از آنان تبرّى و بيزارى

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  8  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

جست و فرمود: از نزد من بيرون رويد...(1)

آنان كه اين نسبت را به حضرت دادند از موازين دينى بى اطلاع بودند يا خود را به نادانى زدند و نمى خواستند زير بار حق بروند و گرنه هر مسلمانى مى داند كه خدا پيامبر خود را پيوسته از خطا و اشتباه محفوظ مى دارد و هيچگاه نمى توان هذيان و بيهوده گويى را به او نسبت داد.

سقيفه، محل غصب خلافت

روز بيست و هشتم ماه صفر سال يازدهم هجرى پيامبر اسلام از دنيا رحلت كرد، مدينه در سوگ نشست.

عده اى از مسلمانان يعنى همان ها كه حبّ رياست و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ طبقات، ج 2، قسمت دوم، ص 36 - 38 . صحيح مسلم، ج 5، ص 76 - 75 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  9  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

جاه طلبى در دلشان موج مى زد و از لشكر اسامه به خاطر همين موضوع خارج شده بودند و نگذاشتند پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) سند كتبى را بنويسد; فرصت مناسبى بدست آوردند لذا جسد پيامبراكرم (صلى الله عليه وآله)را رها كردند و در سقيفه ى بنى ساعده جمع شدند.

انصار مى خواستند بزرگ خود سعدبن عباده را به عنوان جانشين پيامبر انتخاب كنند، عمر و ابوبكر با اين كار موافقت نكردند. ابوبكر ضمن سخنان خود مقام مهاجرين را توضيح داد و گفت: آنان زودتر به اسلام گرويده و از بستگان رسول خدا(صلى الله عليه وآله)هستند و بايد امير از ما و وزير از شما باشد. سپس يكى از انصار گفت: شما براى خود امير انتخاب كنيد; ماهم براى خود امير ديگرى انتخاب مى كنيم. سخنان ابوبكر در عده اى اثر گذاشت و حاضر شدند كه امير از مهاجرين انتخاب

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  10  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

شود. آنگاه بدون اين كه در انتخاب امير با ساير مهاجرين و انصار كه در مجلس حاضر نبودند مشاوره كنند و آنان را نسبت به اين موضوع مهم اسلامى آگاه سازند خودشان همه كاره ى اسلام شدند و در حالى كه ابوبكر و عمر خلافت را به يكديگر به تعارف پاس مى دادند; عمر با ابوبكر بيعت كرد(1)و به دنبال او ديگران نيز كه نمى خواستند سعدبن عباده امير گردد با ابوبكر بيعت كردند(2)و فكر نكردند كه اگر ملاك فضيلت قرابت و خويشى با رسول خداست; از ابوبكر نزديكتر هم وجود دارد كه براى اين كار از هر جهت شايسته تر است. اين بيعت ناگهانى و اتفاقى; سعدبن عباده و طرفداران

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- طبرى، ج 4، ص 1843 - 1839 .

2 ـ شرح نهج البلاغه ى ابن ابى الحديد، ج 6، ص 10 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

او را شكست داد و عمر و ابوبكر غالب شدند و برخى از مخالفين رابه بهانه ى اين كه باجماعت مسلمين نبايد مخالفت كرد به بيعت مجبور ساختند(1)سپس ابوبكر وعمر وطرفداران آنان از سقيفه بيرون آمدند و به طرف مسجد پيامبر (صلى الله عليه وآله)رهسپار شدند. در بين راه به هر كه برمى خوردند دست او را مى گرفتند و مى كشيدند تا با ابوبكر بيعت كند.(2)

بنى هاشم و بزرگان مهاجرين وانصار مانند عبّاس عموى پيامبر و پسرانش، زبير، حباب بن المنذر مقداد، ابوذر غفارى، سلمان فارسى، عمّار، براءبن عازب،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ طبرى، ج4، ص 1845 .

2 ـ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج1، ص 219، چاپ 1378هجرى .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  12  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ابى بن كعب، عتبة بن ابى لهب، خالدبن سعيد، خزيمة بن ثابت و فروة بن عمرو كه از موضوع بى خبر بودند; ناگهان پى بردند كه وضع دگرگون شده است. چون از جريان مطّلع شدند، در تعجّب و حيرت فرو رفتند(1)و بيعت نكردند. اينان فكر نمى كردند با آن همه روايات و تصريحات پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله)خلافت به اين زودى غصب گردد و از خاندان پاك پيامبر(صلى الله عليه وآله)بيرون رود، لذا همه به اين بيعت نابجاو غاصبانه، صريحا اعتراض كردند.

على(عليه السلام)نيز به ابوبكر و عمر اعتراض كردو در پاسخ ابوعبيده حامى ابوبكر كه مى گفت: تو هنوز جوانى وتجربه ى كافى براى خلافت ندارى فرمود: از خدا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ فصول المهمة، تأليف سيدشرف الدين موسوى، ص42 - 41 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  13  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

بترسيد، حكومت اسلامى حضرت محمد(صلى الله عليه وآله)را از خانه ى او به خانه ى خودتان انتقال ندهيد و اين مقام را از اهلش غصب نكنيد. سوگند به خدا اى مهاجرين كه ما - اهل بيت پيامبر(صلى الله عليه وآله)، به اين امر سزاوارتريم...

مگر: آن كه به كتاب خدامحيط

و در دين خدا فقيه

و در سنت پيامبر عالم و آگاه

و بر رتق و فتق امور مسلمانان قادر و تواناست; از ما نيست. سوگند به خدا كه اين مقام از ماست از هوى و هوس پيروى مكنيد كه از حق وحقيقت دور مى گرديد.(1)

و چون پس از ماجراى سقيفه بيعت عمومى تجديد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ شرح نهج البلاغه ى ابن ابى الحديد، ج 6، ص 13-11، چاپ 1379 هجرى .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  14  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

گرديد حضرت على(عليه السلام)به عنوان اعتراض از منزل بيرون آمد و به ابوبكر فرمود:

كار ما را تباه و فاسد ساختى وبه مشورت نپرداختى و به طور كلى حقّ ما رامراعات نكردى. ابوبكر گفت: آرى، ولى از فتنه و آشوب ترسيدم!

بدين ترتيب هيچ كس از بنى هاشم تا حضرت زهرا(عليها السلام) زنده بود با ابوبكر بيعت نكرد.(1)

بررسى تاريخ قبل از وفات رسول خدا(صلى الله عليه وآله) و روزهاى نخستين در گذشت آن حضرت، يك دسيسه و توطئه ى عميقى را در برابر انسان مجسّم مى سازد. مبناى اين توطئه همان جاه طلبى و حبّ رياست بود; اگر آنان بى نظر بودند چرا با بنى هاشم و بزرگان اصحاب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مروج الذهب، ج 2، ص 301، چاپ 1965 ميلادى .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  15  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

پيامبر(صلى الله عليه وآله)و پنهانى به سقيفه رفتند؟ بر فرض كه در مسأله ى خلافت; پيامبر(صلى الله عليه وآله) كسى را تعيين نكرده بود، آيا بايد سرنوشت جهان اسلام بدون مشاوره باحضرت على(عليه السلام)و همراهان او و بنى هاشم و بزرگان صحابه مانند سلمان و ابوذر و مقداد - تعيين شود؟!

آيا آنان بهتر از على (عليه السلام)فكر مى كردند؟

مگر پيامبر(صلى الله عليه وآله) درباره ى على (عليه السلام) نگفته بود:

على از حق و حق از على هرگز جدا نمى شود(1).

على از همه ى شما بهتر قضاوت مى كند(2).

من شهر علم هستم و على در آن مى باشد(3).

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تاريخ بغداد،ج 14، ص 321 .

2 ـ فضايل الخمسه من الصحاح السته، ج2، ص 262.

3 ـ فضايل الخمسه من الصحاح السته، ج 2، ص 250 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  16  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مگر على (عليه السلام) كانون علم و فضيلت نبود؟

پس چرا با او بيعت نكردند و حتى حاضر نشدند با او در اين مهم مشاوره كنند؟

آيا مى توان جوان بودن او را بهانه قرار داد، پيامبراسلام (صلى الله عليه وآله)ملاك تقديم را شايستگى و تقوى مى دانست، لذا اسامه را بر ابوبكرها مقدّم داشت، پس چرا حضرت على (عليه السلام)بر ديگران مقدم نباشد؟

آنان به بهانه ى اين كه عده يى به علّت خونهايى كه على (عليه السلام) در جنگهاى اسلامى ريخته است زير بار او نمى روند و ازخلافت على (عليه السلام)سرپيچى مى كنند، تمام روايات و تصريحات پيامبراسلام (صلى الله عليه وآله)را كه درباره ى او رسيده بود ناديده گرفتند. در صورتى كه طبق موازين دينى بايد كسانى را كه زير بار حق نمى روند به حق وادارند نه آن كه حقّ را كنار بگذارند!

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  17  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

به علاوه، اگراين بهانه اساسى داشت و درست بود، خداوند على(عليه السلام) را برنمى گزيد و پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله)هم او را جانشين خود قرار نمى داد .

سئوال

بعضى از برادران مسلمان كه منصفانه قضاوت مى كنند مى گويند:

مسأله ى غدير و ساير دلايلى را كه خلافت على(عليه السلام)را به ثبوت مى رساند نمى توان انكار كرد ولى چرا حضرت على (عليه السلام)پس از مرگ پيامبراز حق مسلم خويش دفاع نكرد؟ در صورتى كه در زمان خلافتش با آنان كه ضدّ او قيام مى كردند و مى خواستند حكومت او را غصب كنند به نبرد مى پرداخت؟

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  18  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

پاسخ

على (عليه السلام) حكومت ابوبكر رابه رسميت نمى شناخت و به همين منظور در نماز جماعت و جمعه ى او حاضر نمى شد و ازمردم كمك مى خواست تا حقّ از دست رفته ى خود را بازگيرد; حتى آن حضرت شبانه با فاطمه(عليها السلام) دختر پيامبر به در خانه ى انصار رفت و از آنان خواست او را يارى كنندتا حقّ خود را بگيرد ولى انصار به او گفتند: ما با اين مردم بيعت كرده ايم و كار از كار گذشته است.(1)

انصار تازه به اسلام گرويده بودند و هنوز اخلاق و كردار جاهليت در ژرفاى جان و دلشان وجود داشت، لذا نتوانستند از بيعت نابجاى با ابوبكر صرف نظر كنند و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ شرح نهج البلاغه ى ابن ابى الحديد، ج6، ص 13، چاپ1379 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  19  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

على (عليه السلام)را نصرت و يارى كنند.

پيداست كه على (عليه السلام) پس از پيامبر(صلى الله عليه وآله) ياورى نداشت تا بتواند قيام كند وگرنه حق خود را مى گرفت و جهان اسلام را رهبرى مى كرد.

چنان كه وقتى مردم از ستمگريهاى عثمان به جان آمدند و او را به قتل رساندند و آسيمه سر به نزد على(عليه السلام)رفتند و دستهاى خود را براى بيعت با او دراز كردند آن حضرت فرمود: اكنون كه كمك و پشتيبان پيدا كردم چاره اى جز اين ندارم كه حكومت اسلامى را قبول كنم لذا زمام امور را به دست گرفت و جهان اسلام را رهبرى كرد(1). ولى پس از مرگ پيامبر(صلى الله عليه وآله)مى ديد، اگر بخواهد با نداشتن كمك و پشتيبان دست به شمشير برد و قيام

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ نهج البلاغه فيض الاسلام، خطبه ى 3، ص 43 - 37 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  20  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كند، اختلافات داخلى زياد مى شود و به صلاح اسلام نيست. زيرا دشمنان اسلام در كمين بودند تا بر اسلام بشورند و خطر، جهان اسلام را تهديد مى كرد.

على (عليه السلام) به خاطر حفظ اسلام كه آن را از جان خود بيشتر دوست مى داشت قيام نكرد; تا نهال اسلام ريشه گيرد و ببالد و بردهد. حضرت على(عليه السلام)آن شجاع بى همتا كه پهلو به پهلوى پيامبر مى جنگيد; صلاح اسلام و مسلمين را در اين مى ديد كه دست از جنگ بشويد و در تلخيهاى زندگى شكيبا باشد.

حضرت على(عليه السلام) در پى آن نبود كه رياست كند وگر نه اين ملاحظات رانمى كرد از هر راهى كه مى شد مى رفت تا به منافع شخصى برسد ولى مى بينيم موقعى كه ابوسفيان به او گفت: «دستت رابده تا با تو بيعت كنم، سوگند به خدا اگر بخواهى مدينه را از سواره و پياده پر

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  21  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خواهم ساخت.» آن حضرت نپديرفت و فرمود: به خدا سوگند، تو خيرخواه اسلام نيستى و جز فتنه و فساد نظر ديگرى ندارى...»(1).

انگيزه ى اين كه مابه اين بحث پرداختيم آن است كه برادران اهل سنت ما در اين حقايق تاريخى كه از مدارك معتبر خودشان استفاده شده كاوش و تحقيق بيشترى نمايند تا در آينده بتوانيم با همفكرى و همكارى صميمانه گذشته ى تلخ راجبران كنيم و صادقانه در راه و وحدت كامل مسلمانان جهان بكوشيم.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كامل ابن اثير، ج 2، ص 326، چاپ 1385 هجرى .